CC BY
1ÍDAR9OLUNAN RAKETL9RÍN ÍNKͧAF PERSPEKTÍVL9RÍ BABAYEVA
ZÜLFÍYY9 ASLAN QIZI
Müdafia Sanayesi Nazirliyinin Elmi-Tadqiqat institutu, Baki, Azarbaycan
M9MM9DOVA SEVÍNC NAMÍZ9D QIZI
Müdafia Sanayesi Nazirliyinin Elmi-Tadqiqat institutu, Baki, Azarbaycan
Annotasiya: Yüksdk daqiqlikli silahlar - effektivliyi hadafa vurmanin yüksdk daqiqliyina asaslanan idaraolunan mahvetma vasitalaridir. Yüksak daqiqlikli silah koordinatlari nainki avvalcadan malum olan, eyni zamanda sursatin bütün щщ müddati arzinda hadafi nazaratda saxlamaqla samarali tatbiq edila bilan silahdir. Yüksak daqiqlikla mahvetma, ilk növbada, hadafin a§karlanmasina va koordinatin daqiq müayyan edilmasina asaslanir. Yüksak daqiqlikli silahlarin asas üstünlüklarindan biri tarkibinda intellektual saviyyali bort aparatinin olmasidir. Bu aparat ehtiyac duyuldugu halda, insanin i§tiraki olmadan daha tahlükali hadafa dogru tu§lanmaqla щщ trayektoriyasi haqqinda qarar qabul etmaya imkan verir. Yeni yüksak daqiqlikli silah nümunalari geni§ hadaf spektrina qar§i müxtalif tayyara va pilotsuz щщ aparatlarinin tatbiqi imkanlarindan asili olaraq hazirlanir. Müasir mühariba va münaqi§alarda aviasiyada tatbiq edilan yüksak daqiqlikli silahlardan istifadanin intensivliyi, bu mahvetma vasitalarinin effektivliyina artan talablara göra, onlarin takmilla§dirilmasina ehtiyac yaradir. Mikroelektronika, optoelektronika, sensor texnologiyasi yüksak daqiqlikli silahlarin yaradilmasinda mühüm rol oynayir.
Acar sözlw. yüksak daqiqlikli silahlar, idaraolunan mahvetma vasitalari, idaraolunan raket, idaraolunan aviasiya bombasi, döyü§ hissasi.
ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ УПРАВЛЯЕМЫХ РАКЕТ
БАБАЕВА ЗУЛЬФИЯ АСЛАН
Министерства Оборонной Промышленности, Баку, Азербайджан
МАМЕДОВА СЕВИНДЖ НАМИЗАД
Министерства Оборонной Промышленности, Баку, Азербайджан
Аннотация: Высокоточное оружие - это управляемые средства уничтожения, эффективность которых основана на высокой точности попадания в цель. Высокоточное оружие - это оружие, координаты которого не только известны заранее, но и могут быть эффективно применены, сохраняя контроль над целью в течение всего времени полета боеприпаса. Высокоточное поражение основано прежде всего, на обнаружении цели и точном определении координат. Одним из главных преимуществ высокоточного оружия является наличие в его составе бортового аппарата высокого интеллектуального уровня. В случае необходимости этот аппарат позволяет принимать решение о траектории полета путем наведения на более опасную цель без участия человека. Новые образцы высокоточного оружия разрабатываются в зависимости от возможностей применения различных самолетов и беспилотных летательных аппаратов против широкого спектра целей. Интенсивность применения высокоточного оружия, применяемого в авиации в современных войнах и конфликтах, создает необходимость его совершенствования в связи с возрастающими требованиями к эффективности этих средств поражения. Микроэлектроника, оптоэлектроника, сенсорные технологии играют важную роль в создании высокоточного оружия.
Ключевые слова: высокоточное оружие, управляемые средств поражения, управляемый ракет, управляемая авиационная бомба, боевая часть.
PROSPECTS FOR DEVELOPMENT OF GUIDED MISSILES
BABAEVA ZULFiYA ASLAN
The Ministry of Defence Industry, Baku, Azerbaijan
MAMMADOVA SEViNJ NAMiZAD
The Ministry of Defence Industry, Baku, Azerbaijan
Summary: Precision weapons are guided weapons of destruction, the effectiveness of which is based on high accuracy of hitting the target. High-precision weapons consist in the fact that they can be effectively used against targets whose coordinates are not only known, but also monitored throughout the entire flight of the munition. High-precision destruction is based primarily on target detection and accurate determination of coordinates. One of the main advantages of high-precision weapons is the presence in its composition of an on-board device of a high intellectual level. If necessary, this device allows you to make a decision about the flight path by aiming at a more dangerous target without human intervention. New models of high-precision weapons are being developed depending on the possibilities of using various aircraft and unmanned aerial vehicles against a wide range of targets. The intensity of the use of high-precision weapons used in aviation in modern wars and conflicts creates the need for its improvement due to the increasing demands on the effectiveness of these weapons of destruction. Microelectronics, optoelectronics, and sensor technologies play an important role in the creation of high-precision weapons.
Keywords: precision weapons, guided weapons, guided missiles, guided aerial bomb, warhead.
Yeni nasil pilotsuz u9u§ aparatlanrnn asas tayinati daqiq tu§lama ila hadafin etibarli mahvini tamin etmakdir. Yuksak daqiqlikla mahvetma, ilk novbada, hadafin a§karlanmasina va koordinatinin daqiq muayyan edilmasina asaslanir. Yuksak daqiqlikli silahlarin digar ustunluyu tarkibinda intellektual saviyyali bort aparatinin olmasidir. Bu aparat ehtiyac duyuldugu halda, insanin i§tiraki olmadan daha tahlukali hadafa dogru tu§lanmaqla u9u§ trayektoriyasi haqqinda qarar qabul etmaya imkan verir. Yeni yuksak daqiqlikli silah numunalari geni§ hadaf spektrina qar§i muxtalif tayyara va pilotsuz u9u§ aparatlarinin tatbiqi imkanlarindan asili olaraq hazirlanir.
"Yuksak daqiqlikli silah" termini 70-ci illarda tank aleyhina silahlarin yaradilmasi ila formala§mi§dir. Bu sursatlarin komakliyi ila zirehli obyektlari takca doyu§ meydaninda deyil, eyni zamanda toplandiqlari yerda uzaq masafadan mahv etmak mumkundur.
Muasir dovrda yuksak daqiqlikli silah sistemlarinin yaradilmasi sahasinda aparici yeri AB§, Boyuk Britaniya, Fransa, Almaniya, Rusiya, izrail tutur. Bu sahada Norve9, £XR, Turkiya va bir sira digar dovlatlar ahamiyyatli daracada iralilami§dir.
Yuksak daqiqlikli silah va onlarin 9atdirilma vasitalarina a§agidakilar aiddir:
- idaraolunan zenit raketlari;
- "Hava-Hava" va "Hava-Yer" aviasiya raketlari;
- idaraolunan aviasiya bombalari;
- qanaqli raketlar;
- tank aleyhina idaraolunan raketlar;
- antiraketlar;
- taktiki va operativ-taktiki ballistik raketlar (yaylim ata§ komplekslarindan ba§qa).
Bu maqalada "Hava-Yer" sinfina aid yuksak daqiqlikli idaraolunan raketlarin inki§af perspektivlarinin tahlili uzarinda dayanilacaq. Xarici olkalarda qabul olunan tasnifata gora, yuksak daqiqlikli "Hava-Yer" tipli idaraolunan mahvetma vasitalarina idaraolunan raketlar, idaraolunan aviasiya bombalari, pilotlu va pilotsuz aviasiyanin tatbiq etdiyi kasetlar, ozutu§lanan doyu§ sursatlari, aviasiya torpedalari daxildir.
Yüksak daqiqlikli "Hava-Yer" tipli idaraolunan döyü§ raketlari reaktiv müharrikla uçaraq mahvetma vasitalarini hadafa çatdiran pilotsuz uçu§ aparatidir. Müasir mühariba va münaqi§alarda aviasiyada tatbiq edilan yüksak daqiqlikli silahlardan istifadanin intensivliyi, bu mahvetma vasitalarinin effektivliyina artan talablara göra, onlarin takmillaçdirilmasina ehtiyac yaradir. Mikroelektronika, optoelektronika, sensor texnologiyasi yüksak daqiqlikli silahlarin yaradilmasinda mühüm rol oynayir.
Bütövlükda idaraolunan aviasiya bombalari bazi xüsusiyyatlarina göra, idaraolunan raketlardan geri qalir. Bela ki, onun hadafa dogru orta uçu§ sürati açagidir, tuçlama xatalarinin aradan qaldirilmasi zamani yenidan yüklanmalarin sayi azdir va atilma vaxti ilkin xatalar yaranir. Bundan baçqa, idaraolunan aviasiya bombasi daçiyici-tayyaradan (vertolyot, pilotsuz uçu§ aparati va s.) atildiqdan sonra bomba va tayyaranin bir-birina nisbatan harakatlari onlarin alçaq hündürlükdan tatbiqini mahdudlaçdirir.
idaraolunan raketlarin digar üstünlüklari da var. Lazim galdikda 100 km va daha artiq masafadan daçiyici-tayyara raqibin hava hücumundan müdafia zonasina daxil olmadan hadafi vurmaq imkanina malikdir. Sadalananlari nazara alaraq deya bilarik ki, idaraolunan aviasiya bombasi va idaraolunan raket "Hava-Yer" sinfina aid yüksak daqiqlikli taktiki silahin 2 növüdür. Onlar raqabat aparsalar da öz tatbiq sahalari var va qarçiliqli olaraq bir-birini tamamlayir.
Müayyan tip hadaflari siradan çixarmaq üçün nazarda tutulan "Hava-Yer" sinfina aid ixtisasla§dinlmi§ döyü§ sursatlarina radiolokasiya aleyhina, tank aleyhina, gami aleyhina, sualti qayiq aleyhina va s. idaraolunan raketlar daxildir.
Tank aleyhina idaraolunan raketlar inkiçaf marhalasina göra 4 nasila bölünür:
- birinci nasil (ham hadafi, ham da raketi izlayir) - tam al ila idara olunur (MCLOS - Manual-Command-to-Line-of-Sight). idaraolunan raket hadafa çatana qadar operator naqillar vasitasila tuçlama komanda sistemina amrlar göndararak raketin uçuçunu idara edir. Burada yüksakixtisasli operatorlar talab olunur.
- ikinci nasil (hadaf izlama) - operatordan yalniz hadafi niçangahda saxlamaq, raketi mü§ayiat qurgusu (qoniometr) vasitasila hadafin vizirlama xattindan bucaq sapmalarini ö^arak idaraetma amrlarini formalaçdirmaq talab edilir (SACLOS - Semi-Active Command-to-Line-of-Sight). Raketin uçuçu isa avtomatik idara olunur, raketa idaraetma amrlari naqillar, radiokanal va ya lazer §üasi vasitasila göndarilir.
- ^üncü nasil (homing) - "at va unut" prinsipi ila içlayir. Atildan sonra idaraetma lazer, infraqirmizi §üalarla hayata keçirilir, uçu§ zamani operatorun mü§ayiati talab olunmur. Kanar müdaxilalara daha az dayaniqlidir.
- dördüncü nasil - operatorun olmadigi tam avtonom robot döyü§ sistemlaridir. Proqram va aparat sistemlari onlara müstaqil çakilda hadafi açkar etmaya, tanimaga, mü§ayiat etmaya va hadafa ata§ açmaq barada qarar qabul etmaya imkan verir. Hazirda bu nasil tank aleyhina idaraolunan raketlar bir sira ölkalarda müvaffaqiyyatla inkiçaf etdirilir va sinaqdan keçirilir.
Tank aleyhina idaraolunan raketlarin galacak inkiçaf perspektivlarina galdikda asas talablardan biri raketin uçu§ vaxtinin, yani daçiyicinin (vertolyot, pilotsuz uçu§ aparati va s.) qorunan yerdan kanarda qalma müddatinin qisaldilmasidir. Bu, o demakdir ki, daha süratli tank aleyhina idaraolunan raket yaradilmalidir. Naqillar vasitasila amrlar göndarilan tuçlama sisteminin tatbiqindan imtina edilmalidir. Özütu§lama sistemi ila tachiz edilan ^üncü va dördüncü nasil tank aleyhina idaraolunan raketlar atildan sonra avtonom tuçlama ila uzaq masafadan tatbiq edila bilar.
Yalniz bir hadafi vura bilan "Hava-Yer" sinfina aid idaraolunan silahlarin yaradilmasindan sonra xarici harbi mütaxassislarin fikrinca, bir anda bir neça hadafi mahv eda bilan sistemlarin yaradilmasina ehtiyac duyuldu. Mövcud idaraolunan mahvetma vasitalarinin istehsali va takmillaçdirilmasi ila yanaçi, zirehli tank texnikasi ila mübarizanin effektivliyinin artirilmasi maqsadi ila HVM (Hyper-Velocity Missile) perspektivli raketlarin yaradilmasi üzra elmi-tadqiqat va tacrübi-konstruktor içlari aparilir (§ak. 1). HVM raketi böyük kinematik enerji hesabina hadafi mahv edan döyü§ hissasi ila tachiz edilir, hamin enerji da yüksak uçu§ süratindan yaranir. Bunun
naticasinda istanilan hava çaraitinda bir neça stasionar va harakatda olan hadaflara idaraolunan raketlarin yaylim ataçla tatbiqi mümkündür.
§akil 1. Qabaqcil Hipersas Silah döyü§ baçligi üçün inkiçaf etdirilan hipersas silahinin eksperimental konsepsiyasi.
Bela raketlarin fazadaki vaziyyatinin idara edilmasi raketin agirliq markazinin qarçisinda radial yerla§dirilmi§ mikromüharriklarin növbali i§a salinmasi ila hayata keçirilir. Verilanlarin lazer ötürma xatti vasitasila idaraetma amrlari raketin bortunda yerlaçan özütu§lama sistemina daxil olur. Bu sistemin asas bahali komponentlari (hadaflarin içiqlandirilmasinin lazer qurgusu va mikroprosessor) uçu§ aparatinin bortunda yerlaçir va tank aleyhina idaraolunan raketin növbati ati§i zamani istifada edilir.
Belalikla, xarici ölkalarin Silahli Qüvvalarinda tank aleyhina idaraolunan raketlarin inkiçafi, asasan bir anda bir neça hadafi mahv eda bilan sistemlarin yaradilmasina, uçu§ süratinin, tatbiq edilma masafasinin va hadafin mahvetma ehtimalinin artirilmasina yönaldilmi§dir. Bu parametrlarin takmillaçdirilmasi bir neça idaraetma va tuçlama sistemindan (Qlobal Naviqasiya Peyk Sistemi, inersiyal Naviqasiya Sistemi, özütu§lanan baçliq), start va mar§ müharriklarindan istifada edilmasi, raket yanacaginin tarkibinin va kumulyativ tandemli döyü§ hissasinin yenilanmasi, yeni raket texnologiyalarinin yaradilmasi hesabina ba§ verir.
"Hava-Yer" sinfina aid gami aleyhina idaraolunan raketlarin inkiçaf imkanlarindan daniçarkan harbi mütaxassislar 3 asas istiqamati seçib ayirir: texniki takmillaçdirma, sistemli yanaçma va yeni taktiki üsullarin içlanilmasi (Çak. 2).
§akil 2. "AGM-84H SLAM-ER" gami aleyhina idaraolunan raketin ümumi görünü§ü.
Yerina yetirdiyi döyü§ tapçirigina uygun gami aleyhina idaraolunan raketlara olan taktiki talablardan asili olaraq, texniki takmillaçdirmanin inkiçaf istiqamatlari va problemlari var. Gami aleyhina idaraolunan raketlarin ayri-ayri elementlarinin yerlaçdirilmasi ati§ tahlükasizliyi talablari ila bilavasita alaqalidir. Raketin daçiyici-tayyaradan tam problemsiz ayrilmasi, müharrikin i§a salinmasi va tam dartma rejimina çixarilmasi, konstruksiyanin möhkamliliyi va etibarliligin tamin edilmasi vacib çartlardandir. Gami aleyhina idaraolunan raketlarda böyük masafaya uçuçu tamin etmak üçün yüksak aerodinamik xüsusiyyatlar, süratin va uçu§ yüksakliyinin qiymatlari optimallaçdirilmali, hava-reaktiv müharrikinin yanacaq sarfi azaldilmali va ya bark yanacaq müharrikinin xüsusi darti qüvvasi artirilmalidir. Bu masalalarin halli "Hava-Yer" sinfina aid gami aleyhina idaraolunan raketlarin yuxarida göstarilan 3 asas istiqamat üzra inkiçafini tamin edir.
Amerika va Avropa yeni nasil aviasiya raket komplekslari istehsalçilarinin fikrina göra, "Hava-Yer" sinif idaraolunan raketlar açagidakilari tamin etmalidir:
- tayin edilmiç obyektin nazara çarpmadan va tez açkar edilmasini;
- eyni zamanda bir neça hadafin dayaniqli mü§ayiat edilmasi va onlardan an mühüm olaninin, elaca da bir neçasinin ardicil olaraq raket ati§i ila mahv edilmasini;
- idaraolunan raketlarin maksimal olaraq gizli tatbiqini;
- idaraolunan raketin raqiba nazaran daha geni§ ati§ zonasini;
- raketin uçuçunun bütün marhalalarinda aerodinamik va enerqoballistik xarakteristikalarinin optimal uzlaçmasini;
- ham daçiyici-tayyaradan, ham da digar ixtisasla§dirilmi§ uçu§ aparatlarindan hayata keçirilan uçu§ tapçiriginin korreksiya imkanini;
- idaraolunan raketlarda tuçlamanin müasir üsullarinin tatbiqini;
- idaraolunan raketin tarkibinda optimal kütla-qabarit xarakteristikali yüksak parladici effekta malik perspektiv döyü§ baçliqlarindan istifadani.
Hazirda Qarbin idaraolunan aviasiya silah istehsalçilari böyük ati§ masafasi (100 km-dan yuxari) olan idaraolunan raketlarin hazirlanmasina xüsusi diqqat ayirir. Perspektivli uzaq masafali idaraolunan raketlarin Amerika va Avropa konsepsiyasi texniki planda bir-birina yaxindir, lakin onlarin praktiki reallaçdirilma üsullari farqlidir.
Azarbaycan Ordusu arsenalinda da yüksakdaqiqlikli mahvetma vasitalari, o cümladan "Hava-Yer" sinif idaraolunan raketlarin müxtalif modifikasiyalari mövcuddur. Azarbaycan Silahli Qüvvalari 44 gün davam etmi§ Vatan Müharibasinda xarici ölkalarin istehsali olan bir çox müasir silah sistemlarini ilk dafa döyü§da tatbiq etmakla adini dünya harb tarixina yazdi. Döyü§ amaliyyatlarinda idaraolunan raketlar va pilotsuz uçu§ aparatlarindan ugurla va koordinasiyali §akilda istifada edildi. "Spike", "Baryer" tipli tank aleyhina idaraolunan raketlarin müxtalif modifikasiyalari dü§manin zirehli tank texnikasina va möhkamlandirilmi§ müdafia mövqelarina qar§i ugurla tatbiq olundu (§ak. 3). Bu raketlarin tatbiqi dü§manin strateji obyektlarinin, sursat anbarlarinin va harbi bazalarinin yüksak daqiqlikla mahv edilmasina imkan verdi.
Çakil 3. "Spike-NLOS" tank aleyhina idaraolunan raketin ümumi görünü§ü.
Bu gün tam aminlikla deya bilarik ki, Prezident, Müzaffar Ali Ba§ Komandan canab ilham öliyevin rahbarliyi ila Vatan müharibasinda tatbiq etdiyimiz taktika öz bahrasini verdi. 44 günlük Vatan müharibasi illar arzinda formalaçan Azarbaycan Ordusunun gücünün, qüdratinin göstaricisi idi. Bundan sonra ölkamiza qar§i edilan bütün tahdidlara lazimi zamanda cavabverma qabiliyyatina malik harbi gücümüz har kasin bariçmali oldugu realliqdir.
Regiondaki tahlükasizlik tahdidlari Azarbaycan Ordusunun daim yeni silah va texnikalarla tachiz edilmasini prioritet olaraq qar§iya qoymuçdur. Canab ilham öliyev öz çixiçlarinda bunu dafalarla vurgulayaraq, yüksak daqiqliya va böyük dagidici güca malik silahlarin alinmasina, eyni zamanda yerli müdafia tayinatli mamulatlarin istehsalinin ta§kil edilmasina üstünlük verildiyini bildirmi§dir. Müdafia Sanaye Nazirliyi da yeni silahlarin yaradilmasi istiqamatinda geni§ tadqiqatlar aparir, xarici ölkalarin §irkatlari ila mü§tarak i§ birliklarina va yeni layihalara imza atir.
Natica: Aparici dövlatlarda yüksak daqiqlikli mahvetma vasitalarinin galacak takmillaçdirimasi üzra proqramlar reallaçdirilir. 9sas saylar onlarin tatbiqinin effektivliyinin yüksaldilmasina va xarclarin azaldilmasina (güc va vasait sarfiyyati) yönaldilmi§dir. Bu içlar, yeni strateji va taktiki pilotsuz daçiyicilarin yaradilmasi üzra aparilan elmi-tadqiqat va tacrübi-konstruktor içlari ila eyni zamanda aparilir. Tadqiqatlar zamani masafadan asili olmayan rabita sistemlarinin, o cümladan peyk rabita sistemlarinin va uçu§ zamani avtomatik qarar qabul edan idaraetma sistemlarinin i§lanilmasi, hadaflar üzra mahvetma vasitalarinin paylanilmasi, habela yüksak daqiqlikli silahlar, daçiyicilar va idaraetma punktlari (tuçlama) arasinda informasiya mübadilasinin aparilmasi masalalarina xüsusi diqqat ayrilir.
Azarbaycan vatandaçi olaraq çox istardik ki, galacakda idaraolunan raketlardan müharibalarda deyil, baçariyyatin inkiçafi üçün, ba§qa planetlara lazimi avadanliq daçiyan naqliyyat vasitasi kimi istifada edilsin.
9D9BIYYAT
1. Missile Technology Control Regime (MTCR) Annex Handbook, 2017.
2. Беспилотные летательные аппарат, И.С. Голубева и И.К. Туркина, 2010 г.
3. Перспективы развития высокоточных средств поражения, К.Егоров, 2020 г.
4. Авиационные управляемые ракеты класса «воздух-поверхность», А.Попов, И.Екимов, 2017 г
5. Основные противотанковые управляемые ракеты зарубежных стран, Ф.Миропольский, А.Попов, И.Екимов, 2017 г.
