CC BY
26UDK 551.521.3, 551.583
SÜNÍ ÍNTELLEKTÍN AVÍASÍYA SAH9SÍND9 ROLU
9HM9DOVA GÜLAR9 C9M§ÍD
Brifinq dispet9eri, "Azaraeronaviqasiya" Hava Harakati idarasi, Baki, Azarbaycan
Xülasa: informasiya texnologiyalarmm süratli inki§afi insanlarin tdhsil, i§ va ya§ayi§ tarzimizi tamamila dayi^di. Bu tendensiya aviasiya sahasinda da diqqatdan kanar qalmayib, lakin süni intellekt (Si) sektoru hala ba§langic marhalasindadir. Bu maqalada süni intellekta asaslanan texnologiyalarin aviasiya sahasinda tatbiqindan bahs olunacaq. Süni intellektin ahamiyyatli daracada inki§afi ona xüsusi inam yaradir. Si qararlarina etibar edilmasina va onlarin masuliyyat götürmasina imkan yaradilacaq. Hamginin, burda süni intellektin növlari va qisa tarixina da yer verilacak. Si vasitasila aviasiya sahasinda müxtalif maqsadlar ügün istifada edilan alqoritmlar va proqramlar hazirlanir. Bu alqoritmlar va proqramlar aviasiya sahasindaki problemlarin hallinda va ya aviasiya sahasindaki proseslarin avtomatla§dirilmasinda istifada edilir. Masalan, Si vasitasila aviasiya sahasindaki tayyaralarin ugu§ malumatlari, hava §araitinin tahlili, tayyaralarin idara olunmasi, tayyaralarin tamiri va s. kimi proseslar avtomatla§dirilir. Bu maqalada ham hazirda i§lanmi§, ham da proqnozla§dirilan texnologiyalarin tahlili taqdim edilacak va süni intellektin aviasiya texnologiyalari sektorunda ahamiyyati ara§dirilacaq.
Agar sözlsr: Süni intellekt, aviasiya, Performance-Based Navigation, Natural Language Processing, machine learning, deep learning.
Süni intellektin aviasiya sanayesinda ciddi dayi§iklar yaradib. Tahlükasizliyi, samaraliliyi artirmaq va xarclari azaltmaq ü9ün neca istifada olunur. Bu sahada istifada olunan süni intellekta asaslanan müxtalif tatbiqlar mövcuddur. ilkin olaraq, avtomatla§dirilmi§ sistemlarla u9an va insan pilot müdaxilasi olmadan aviasiya sahasinda istifada olunan Pilotsuz U9u§ Aparatlari va dronlardan dani§maq olar. Avtopilot va avtomatla§dirilmi§ naviqasiya sistemlarina malik bu cihazlarin mülki aviasiyada istifadasi halalik mümkün deyil. Bir 90X tanzimlayici sistemlar hala da inki§af etdirilir. Daha sonra Performance-Based Navigation kifayat qadar geni§ istifada olunur. Naviqasiyanin daqiqliyini takmilla§dirmak ü9ün Performance-Based Navigation standart avionikayla alaqali yerüstü naviqasiya sistemlarina nazaran peyk asasli sistemlardan istifada edilir. Hava gamilarina texniki baxim, tamir va asasli tamir i§larini asanla§dirmaq ü9ün SÍ proqrami va robotlarin i§ina talab var. Süni intellektin istifadasi mahsullarin hatta bazara 9ixmazdan avval dizaynini va sertifikatla§dirilmasini sadala§dira va süratlandira bilar. Süni intellekt ham da u9u§un planla§dirilmasi va yerüstü amaliyyatlar ü9ün istifada olunur. istehsal sanayesinda robototexnika kimi süni intellekt tatbiqlari istehsali proqnozla§dirici texniki xidmatdan inventar idara9iliyina va keyfiyyat taminatina qadar takmilla§dirir. istehsalda süni intellektin asas rollari robototexnika va avtomatla§dirmadan kanara 9ixir va bunlara ümumi avadanliq effektivliyini, proseslari optimalla§dirmaq va proqnozla§dirici texniki xidmatda asas rol yaratmaq daxildir.
Son asr ahamiyyatli inki§af edan bu texnologiyanin tarixina qisaca nazar salaq (§ak.1). Müasir süni intellektin rasmi man§ayini 1950-ci ilda "Süni intellektin atasi" kimi taninan Alan M.Turinq tarafindan taklif edilan Turinq Testindan götürmak olar [4]. Onun farziyyasina göra, agar kompüter insanlarla alaqa yaratmadan dialoq qura bilirsa, zakaya sahib olaraq qabul edilir. Hamin il bu farziyyani irali süran Turinq casaratla galacakda haqiqi insan zakasina malik ma§inlarin yaradilmasinin mümkün olacagini proqnozla§dirdi. Amma indiya qadar kompüterlarin he9 biri Turing Testindan ke9mayib. Si cami bir ne9a onillik tarixa malik bir konsepsiya olsa da, onun arxasinda duran nazari asas va dastaklayici texnologiya uzun müddat arzinda inki§af etmi§dir. Süni intellektin hazirki 9i9aklanmasi bütün alaqali fanlarin inki§afinin va bütün nasillarin alimlarinin kollektiv saylarinin naticasidir.
a
1950
1956-ci ilcb Dartmouth Konfransinda Si konsepsiyasi qobul cdlkli.
1959-cu lids Artur Samuel machine learning taklif etdi.
1976-ci ilda ma$in terciimssi kinn layiholorin ugursuzlugu уэ bszi akademik hesabatlarin monfi tasiri butun sahslsrds AI-уа investisiyalarin azalmasina sabsb oldu.
1985-ci ildadaha
yax^i
vizualla^dirmaya malik agacvari qsrar modellari vs erk&n qavrayi§ hsddini a§an <;ox qatli ANN*-br taqdim edildi
1987-ci ikb Suni Intellel avadanliqlar sati^i qsfil dayandi.
1960 1956-1976 Ilk 919эк1эптэ dovrii Si inki§af hadafi Dartmut konfransinda aydinla^dinldi.
1970 1976-1982 Ilk zsifbms dovrii Qeyri-kafi hesablama giicii, miirakkab smsliyyat, saglam dii^imca уэ тойсэ cixarmaqdaki ^stinliyi Si tanqidbrb iizbjdirdi.
1980
1990 1987-1997 ikinci zsifhms 1 dovrii Texniki sahsbr yenidsn 93tinlikb iizbjdi.
1997-ci ilda Deep Blue .ahniLil iizro dunya 9empionu Garry Kasparovu maglub etdi.
2006-ci lids Geoffrey Hinton v3 tsbbabri deep learning dalgasma t&kan verdibr.
О 2000
20
1997-2010 Вэгра dovrii Hesablama performansi yax^ila^dirildi vs Internet texnologiyalan cox siiratla populyarla$di.
2010-cu ilds diinya Big Data dovriins qsdam
qoydu. 2017-ci ilda Deep Mmd proqramm эп gUclti versiyasini - AlphaGo zero-nu is^ saldi.
2010-indi Siiratli Воуйтэ Dovrii informasiya texnologiyalarmin yeni nasli informasiya miihitinda vs veribnbr bazastnda inqilaba ssbsb oldu.
1982-1987
Ikinci 9153k bums
dovrii Msntiqi qaydalara asaslanan, тйэууэп ' sahsbrin L-ua liar ma cavab vers bibn nstica ^lxarma qabiliyyatins malik eksperl sistemi iistiinliik cnrkil edirdi. Be$inci rirsi kompiiterbr inki$af etdirildi.
§эЫ11. Suni intellektin qisa tarixi [4]
2011 -ci ilda, eyni zamanda IBM-dan bir proqram olan Watson sistemi, insan oyun9ularla raqabat apararaq Jeopardy §ousunda i§tirak etdi. Watson sistemi mohta§am Natural Language Processing (NLP) imkanlari va guclu bilik bazasi ila iki insan 9empionunu maglub etdi [3]. Bu dafa komputerlar artiq insan dilini dark eda bilir ki, bu da suni intellektda boyuk iralilayi§dir. 2016 va 2017-ci illarda Google insan va mexaniki oyun9ular arasinda dunyani §oka salan iki Go yari§masina ba§ladi. Onun suni intellekt proqrami AlphaGo iki Go dunya 9empionu, avvalca Canubi Koreyali Li Sedol, sonra isa ginli Ke Jie-ni maglub etdi [2].
Suni intellekt iki nova boluna bilar: guclu suni intellekt va zaif suni intellekt [7]. Guclu suni intellekt problemin halli ila bagli du§unma tap§iriqlarini yerina yetira bilan agilli ma§inlar yaratmaq imkanindan bahs edir. Bu cur ma§inlarin §uur va ozunudarka malik olduguna va mustaqil du§una va problemlara an yax§i hall yollarini tapmaga qadir olduguna inanilir. Guclu suni intellekt da ozunamaxsus dayarlara va dunyagoru§una malikdir va butun canlilar kimi ya§amaq va tahlukasizlik ehtiyaclari kimi instinktlara malikdir. Muayyan manada guclu suni intellekt yeni sivilizasiyadir. Zaif suni intellekt, haqiqatan du§unma va problem hall eda bilan ma§inlar hazirlaya bilmadiyi vaziyyati tasvir edir. Bu ma§inlar agilli goruna bilar, amma aslinda intellekta va ya ozunudarka malik deyillar. Hazirda zaif suni intellekt dovrundayik. Zaif suni intellektin tatbiqi qabaqcil bionikaya banzar §akilda faaliyyat gostararak intellektual i§in yukunu azaldir [7]. istar AlphaGo, istarsa da xabarlar va romanlar yazan robot olsun, onlarin hamisi zaif suni intellekta aiddir va yalniz muayyan sahalarda insanlardan ustundur. Zaif suni intellekt dovrunda verilanlarin va hesablama gucunun har ikisinin muhum ahamiyyat kasb etdiyi danilmazdir, 9unki onlar suni intellektin kommersiyala§dirilmasini asanla§dira bilar. Qar§idan galan guclu suni intellekt dovrunda bu iki amil hala da iki halledici element olacaq. Eyni zamanda, Google va IBM kimi §irkatlarin kvant hesablamalari uzarinda apardiqlari ara§dirmalar da guclu suni intellekt dovrunun yaranmasinin asasini qoyur.
Bu gun suni intellekta insanlarin hayatinin demak olar ki, butun sahalarinda rast galmak olar. Masalan, Apple-in an tipik Siri kimi sas komak9isi NLP texnologiyasina asaslanir. Tabii dilin emali dastayi ila komputerlar insan dilini emal eda va getdikca daha tabii §akilda insanin gozlantilarina uygun amr va cavablarla uygunla§dira bilir. istifada9ilar e-ticarat veb-saytlarina baxarkan, tovsiya alqoritmi tarafindan yaradilan mahsul tovsiya lentlarini ala bilarlar. Tovsiya alqoritmi istifada9ilarin son satinalmalari va ustunluklari ila bagli tarixi malumatlari nazardan ke9irarak va tahlil edarak, istifada9ilarin almaq istaya bilacayi mahsullari proqnozla§dira bilar [6].
NLP komputer texnologiyalari vasitasila tabii dilin tafsirina va istifadasina yonalmi§ bir texnologiyadir [6]. Tabii dilin emali movzularina tarcumasi, matnin oyranilmasi va tahlili daxildir.
Bir sira texniki 9atinliklarla uzla§an NLP hazirda hala 9ox yetkin bir texnologiya deyil. Yuksak murakkabliyina gora, suni intellekt yalniz boyuk verilanlara va paralel hesablamalara asaslanan darin oyranma ila sistemin ba§a du§ulmasinda insana raqib ola bilmaz. Galacakda suni intellektin yalniz dayaz semantikani ba§a du§a bilan cari statusdan avtomatik olaraq xususiyyatlari 9ixara va darin semantikani ba§a du§a bilacayi va tak intellektdan (ma§in oyranmasi) hibrid intellekta (ma§in oyranmasi) yuksaldilmasi istisna olunur. Darin oyranma va mohkamlandirilmi§ oyranma). NLP texnologiyasi ictimai ray tahlili, §arh tahlili va ma§in tarcumasi kimi sahalarda geni§ §akilda tatbiq olunur (§ak. 2) [1, s.29].
Natural Language Processing Si bir qoludur va ma§inlarin yazi va ya §ifahi olaraq insan dilini ba§a du§masini tamin etmaya yonalmi§dir. NLP matn va ya nitq malumatlarini tahlil etmak va onun manasini anlamaq u9un hesablama dili, ma§in oyranmasi va darin oyranma modellarini birla§dirir. O, komputerlara insan dilini matn va ya sas malumatlari §aklinda emal etmaya va onun tam manasini, natiqin va ya yazi9inin niyyati va emosiyasi ila tam "ba§a du§maya" imkan verir. NLP, matni bir dildan digarina tarcuma edan, §ifahi amrlara cavab veran va boyuk hacmli matni suratla, hatta real vaxtda umumila§diran komputer proqramlarini idara edir.
§akU2. Ictimai гэу tahlili [1,s.29]
Bir ne9a NLP tap§irigi insan matnini va sas malumatlarini komputerin qabul etdiyi §eyi anlamaga komak edacak §akilda par9alayir. Bu vazifalardan bazilarina a§agidakilar daxildir:
• Nitqin taninmasi: Sas malumatlarini matn malumatlarina etibarli §akilda 9evirmak vazifasi. Nitqin taninmasi sas amrlarina amal edan va ya dani§iq suallarina cavab veran har hansi proqram u9un talab olunur.
• Nitqin etiketlanmasi hissasi: istifadasina va kontekstina asasan muayyan bir sozun va ya matn par9asinin nitq hissasinin muayyan edilmasi prosesi.
• Soz manasinda qeyri-muayyanlik: Verilmi§ kontekstda 90X manali sozun an uygun manasini semantik tahlil prosesi vasitasila se9ilmasi.
• NLP raqamsal komak9ilar, nitqdan matna imla proqramlari kimi istifada olunur. O, ham9inin amaliyyatlari sadala§dirmaya, i§9ilarin mahsuldarligini artirmaga va kritik tahlil proseslarini sadala§dirmaya komak edir.
Kommersiya aviasiyasinda Si texnologiyasinin istifadasi bu gun u9u§larin hayata ke9irilmasi usullarinda bazi ahamiyyatli dayi§ikliklara sabab oldu. Dunyanin aparici tayyara xidmati taminat9ilari mu§tarilarina daha fardi sayahat tacrubasi taqdim etmak u9un indi suni intellekt alatlari va texnologiyalarindan istifada edirlar. Suni intellektla i§layan hava limani ko§klarinin qurulmasindan hava amaliyyatlarinin avtomatla§dirilmasi va tahlukasizliyin yoxlanilmasi u9un istifada edilmasina qadar suni intellekt aviasiya sanayesinda daha muhum rol oynayacaq. Muhandislar suni intellektin aviasiya sanayesina robototexnika va NLP ila komak eda bilacayini tapdilar. Suni intellektin 9ox guclu oldugu a§kar edildi va muxtalif ara§dirmalar suni intellektin istifadasinin aviasiyada neca ahamiyyatli dayi§ikliklara sabab ola bilacayini gostardi. indi bir ne9a avia§irkat proqnozla§dirici analitika, numunanin taninmasi, avtomatik planla§dirma, hadaflanmi§ reklam va daha yax§i u9u§ tacrubasi u9un perspektivli naticalar gostaran raylarin tahlili u9un suni intellektdan istifada edir. Son hesabat gostarir ki, aviasiya mutaxassislari sarni§inlarin u9u§ tacrubasi
ûçûn pilot saslarini izlamak ûçûn süni intellektdan istifada etmayi dûçûnûrlar. Bu texnologiya aviasiya dünyasina böyük dayiçikliklar gatirmakdir. Sarni§inlarin §axsiyyatinin müayyan edilmasi vacib masalalardan biridir. Müasir ixtiralarin baçariyyatin yax§ila§masina neca töhfa verdiyini izah etmaya ehtiyac yoxdur va süni intellekt hava naqliyyatinda müxtalif yollarla kömak eda bilar. Uçuçdan avval qeydiyyat bir aviaçirkat ûçûn hayati bir vazifadir va onlar bunu asanliqla etmak ûçûn süni intellektin kömayindan istifada eda bilarlar, eyni texnologiya sarni§inlarin §axsiyyatini müayyan etmak ûçûn da istifada edila bilar. Amerika aviaçirkati Delta Airlines 2017-ci ilda taçabbûsû öz ûzarina gôtûrdû [5]. Onlarin Delta mobil proqrami va bilet sati§ kö§klari vasitasila onlayn qeydiyyati perspektivli naticalar göstardi va bu gûn bir çox aviaçirkatin ox§ar xûsusiyyatlari tamamila yeni saviyyaya qaldirdi. AB§-in Naqliyyat Tahlûkasizliyi idarasi Con Kennedi, Los Anceles Beynalxalq Hava Limani va Feniks hava limanlarinda potensial tahlûkalari mûayyan etmak ûçûn yeni sûni intellekt texnologiyasini tatbiq edib. Eyni §akilda, Hartsfield-Jackson Hava Limani Amerikanin ilk biometrik terminalini i§a salmagi planlaçdirir [5]. Quraçdirildiqdan sonra Si texnologiyasi sarniçinlarin identifikasiyasi prosesini mûtaxassislar ûçûn sûratli va sada hala gatiracak. Tahlûkasizlik skanerlari, biometrik identifikasiya va ma§in öyranmasi bizim ûçûn bir sira içlari asanlaçdiracaq Si texnologiyalarindan bazilaridir. Baqajin yoxlanilmasi isa digar ahamiyyatli faktordur. Baqajin yoxlanilmasi hava limaninda görnlmali olan baçqa bir yorucu, lakin vacib içdir. Bununla bela, sûni intellekt baqajin yoxlanilmasi prosesini sadalaçdirib. Bir dafa Amerika aviaçirkatlari sûni intellekt ûzra proqramlarin hazirlanmasi ûzra mûsabiqa keçirdilar va "Team Avatar" istifadaçilara hava limaninda baqajlarinin ôlçûsûnû mûayyan etmaya imkan veran proqram hazirlamaq mûsabiqasinin qalibi oldu [5]. Yaponiyanin Osaka hava limani bir neça sarniçin zolagi ûçûn baqaji yoxlamaq ûçûn hazirlanmiç sûni intellekt texnologiyasi olan Syntech ONE 200-û quraçdirmagi planlaçdirir [5]. Bu cûr alatlar takca baqajin yoxlanilmasi prosesini avtomatlaçdirmayacaq, ham da salahiyyatlilara qeyri-qanuni açyalari effektiv çakilda açkar etmaya kömak edacak. Syntech ONE 200 rentgen tahlûkasizlik sistemi ila uygun galir va potensial tahlûkalarin mûayyan edilmasi ehtimalini artirir [5]. Sûni intellekt hava limaninda mûçtarilara kömak etmak ûçûn istifada edila bilar va o, çirkata eyni zamanda amaliyyat xarclarini va amak xarclarini azaltmaga kömak eda bilar. Aviaçirkatlar indi interneti aktivlaçdiran cihazlarinda galacak uçu§ safarlari haqqinda daqiq malumat alda etmakla mûçtarilarina problemlari tez bir zamanda hall etmaya kömak etmak ûçûn sûni intellekt texnologiyalarindan istifada edirlar. Dûnyadaki hava yollari çirkatlarinin 52%-dan çoxu növbati be§ il arzinda sariniçinlara xidmat funksiyalarini takmillaçdirmak ûçûn sûni intellekt asasinda cihazlar quraçdirmagi planlaçdirib [5]. Si mûçtarilarin mûxtalif ûmumi suallarina cavab vera bilar, onlara qeydiyyat sorgulari, uçuçun vaziyyati va s. Hal-hazirda sûni intellekt hava yûklarinda da galirlarin idara edilmasi, tahlûkasizlik va texniki xidmat kimi mûxtalif maqsadlar ûçûn istifada olunur va bu gûna qadar tasirli naticalar göstarmi§dir. Aviaçirkatlar tayyaralarda texniki texniki nasazliqlari proqnozlaçdirmaq ûçûn sûni intellekt texnologiyasini tatbiq etmayi planlaçdirir. Aparici tayyara istehsalçisi Airbus, tayyaralara texniki xidmatin etibarliligini artirmaq ûçûn tadbirlar gömr. Onlar bulud asasli malumat saxlama sistemindan Skywise istifada edirlar [5]. O, donanmaya çoxlu sayda real vaxt malumati toplamaq va qeyd etmaya kömak edir. Proqnozlaçdirilan texniki xidmat analitikasinda sûni intellektdan istifada tayyaraya texniki baximin neca va na vaxt aparilacagina dair sistemli yanaçmaya yol açacaq.
Si texnologiyasi proqramlar, alqoritmlar, çiplar, cihazlar va proseslar kimi texniki saviyyalardan keçarak çoxqatlidir (§ak.3) [1,s.13]. Tatbiq saviyyasi video va çakil ûçûn ûzûn taninmasi, hadafin açkarlanmasi, tasvirin yaradilmasi, çakil ûzra axtariç, video tahlili, videoya baxi§ va geni§lanmi§ realliq kimi masalalari özünda camlaçdirir. Nitq va sas ûçûn nitqin taninmasi, nitqin sintezi, sasin oyanmasi, sasin çapinin taninmasi va musiqinin yaradilmasi proseslarinin halli ûçûn nazarda tutulub. Matn tatbiqinda matnin tahlili, maçin tarcûmasi, insan-maçin dialoqu, oxunu anlama va tövsiya sistemini birla§dirmi§dir. Machine learning ûçûn an vacib texnologiyalardan biri Deep learningdir. Son illarda darin neyron çabakalar bu sahada tadqiqatlarin qaynar nöqtasina çevrilmiçdir. Darin öyranma ila yanaçi, ^ç^ma öyranmasi, gûclandirici öyranma, birdafalik öyranma va raqib
ma§in oyranmasi da ma§in oyranmasini hayata ke9irmak u9un vacib texnologiyalar va darin oyranmanin iizla^diyi bazi gatinliklarin halli yollandir [1, s.13].
§akU 3. SI ila bagli texnologiyalara umumi baxi§
Hal-hazirda yuksak reytinqli avia§irkatlar texniki xidmat prosesini asanla§dirmaq va eyni zamanda istifada9i tacrubasini takmilla§dirmak u9un suni intellektdan istifada edir. 9lava olaraq, Si vasitasila aviasiya sahasindaki tahlukasizlik proseslari da avtomatla§dirilir. Si vasitasila tahlukasizlik proseslari u9un hazirlanan alqoritmlar va proqramlar, aviasiya sahasindaki tahlukasizlik proseslarinin daha effektiv va suratli hayata ke9irilmasina komak edir.
9D9BIYYAT
1. Huawei Technologies Co., Ltd. (2022). Artificial Intelligence Technology, Official Textbooks for Huawei ICT Academy, Springer Singapore.
2. Gong Z. (2017). Retrieved from https://news.cgtn.com/news/3d63444f776b7a4d/share_p.html
3. Jo Best (2013). Retrieved from IBM Watson: The inside story of how the Jeopardy-winning supercomputer was born, and what it wants to do next | TechRepublic
4. Max Roser (2022). Retrieved from The brief history of artificial intelligence: The world has changed fast - what might be next? - Our World in Data
5. Maria Brown (2019). Retrieved from What can Artificial Intelligence do for the Aviation industry | Packt Hub (packtpub.com)
6. Natural-language programming - Wikipedia
7. Weak AI vs Strong AI - What is the Difference? [2023 Update] (analyticsvidhya.com)
