ХОРАЗМ ФОЛЬКЛОР РАКСЛАРИ ВА АСОСЧИЛАРИ
Зебо Камарбековна Фазлиева zebo .fazlieva@mail .ru Узбекистан давлат санъат ва маданият институти
Аннотация: Ушбу маколада узок тарихий тараккиёт йулини босиб утган Хоразм халк ракслари кадимий анъананалар асосида сакланиб келган хоразм проффессионал ракслар, халк ракслари ва ярим проффессионал ракслар ва хоразм халк раксларни махорат билан ижро этган асосчилар хакида баён этилган.
Калит сузлар: хоразм халк ракси, анъана, лазги.
KHOREZM FOLK DANCES AND FOUNDERS
Zebo Kamarbekovna Fazliyeva zebo .fazlieva@mail .ru Uzbekistan State Institute of Arts and Culture
Abstract: This article tells about the founders of Khorezm folk dances, professional folk dances and semi-professional dances, which have long been on the path of historical development, based on ancient traditions.
Keywords: Khorezm folk dance, traditions, lasgi.
Биламизки санъатни барча турлари юзага келишида, замондан замонга бойиб утишида уз мехнатларини аямаган халк вакиллари - дехконлар, баходир жангчилар, хунармандлар, шоирлар, буюк артистлар, шунингдек, хар бир давр подшоларининг хам хизмати улкан булган. Бунга XIX асрнинг иккинчи ярми -XX аср бошида Хоразм санъатини мисол килиб айтишимиз мумкин.
Узок вакт подшолик килган Мухаммад Рахимхон II Шарк феодал хукмронларига эргашиб, мамлакатдаги энг таникли, энг истеъдодли санъаткорларни йигиб, уларга рахнамолик килишга, уларнинг ижодидан сарой ахли манфаатига, завки ва кайфиятига мос холда фойдаланишга интилади[ 1.188].
Хон саройида макомчилар ансамбли фаолият олиб борган. Т.^иличевнинг аниклашича, ансамблда Полвон Ниёз Мухаммад Мирзабоши Комил Хоразмий (1829-1399), угли Мирзо, (840-1922) шунингдек, Толибхожи, Шариф мехтар, Камбар бола, Матёкуб Харратов, Худойберган Мухрконий, Хожи Ниёз, Марасул Ниёз, Отажон Девон Абдуллаев (1876-1960) ва бошка санъаткорлар
фаолият курсатган. Кекса санъаткорларнинг гувохлик беришича Мухаммад Рахимхон II Хива созанда ва хонандалар, раккос ва масхарабозларнинг курикларини утказиб, голибларни кимматбахо совгалар билан сийлаб турган экан. Куплаб асрларни уз ичига олган тарих Хоразм маком раксларини яратган инсонлар номини саклаб колмаган. Улар бу ракс харакатларини шакллантириш, тулдириш, ривожлантириш устида тинимсиз тер тукканлар ва бунинг хосили сифатида Хоразм маком раксларининг гузал бир тизими яратилган.
Тарих бу раксларни ижро этган уларни авлоддан авлодга олиб утган куплаб инсонлар номини саклаб колган. Бу санъат усталарини халк севиб эслайди. Булар Юсуп Кизик, Ахмаджон Умурзоков, Лутфихоним Саримсакова, Карим Оллоберганов, Ака Бухор, Ходиётхон Хамдарова, Кимматхон Султонова, Шарофат Тураева, Худойберган Абдурахмонов, Михалхоним Хаимова, Бокоджон Сайдуллаева, Тамарахоним ва бошкалар.
Хоразмда бирорта хам халк сайилари, оилавий байрамлар, тантанали кечалар куй кушиксиз утмайди, Хоразмнинг халк ракслари авлоддан авлодга утиб келаётган кадимий анъананалар асосида сакланиб келган ва маданиятни олтин мероси таркибига киритилган булар "От уйин", "Кумпишик", "Кирговул", "Чагалок", "Каптар уйин", "Сипса уйин", "Чугирма тикиш", "Кукнори", "Байда уфори", "Ю-пу-пу", "Магалдак", "Гул уфори", "Хайвон уфори" ("Хуроз", "Гоз", "Макиён", "Гусфанд", "Улок", "Пишак"), "Бурда", "Раталла", "Галалайлим", "Машалла" ва кадимги ракслардан шу пайтгача етиб келган энг машхур ракс "Лазги"дир[6.11]
Юкорида келтирилган анъанавий хоразм ракслари уч гурухга булинади: проффессионал ракслар, халк ракслари ва ярим проффессионал ракслар. Профессионал ракс санъати уч куринишни уз ичига олади.
1. Цирк ракслари - магалдак;
2. Х,азил ракслари- "гул ифори";
3. Ракс.
Цирк ракслари - одим, бир канча сакрашлар, утириб туриш, елка, гавда, буйин харакатларини уз ичига олган булади.
Цирк ракс турлари устида алохида- алохида тухталиб утамиз. "Дорбоз" -бу таранг тортилган арконда лаган билан ёки лангарсиз холда бажарадиган ракс. "Симдор" - бу таранг тортилган арконда кузи бойланган холда махсус пойафзал кийган холда оловли ёгочлар билан ёки пичок ва кайнок чой солинган чойнак пиёла кутарган холда томоша курсатадиган артистлардир. Бунда раккос сакраш, сирпаниш, утириб туриш, елка гавда ва кул харакатлари билан утириб туриш, елка гавда, уйин ва кул харакатлари билан бажараётган трюкларини кучайтириб курсатадилар.
"Ёгоч оёк" - бунда ракдос оёгига икки метрлик ёгоч оёкларни махкамлайди ва кайроклар ёрдамида куй хосил килиб, ракс тушадилар. "Машъала" ва "Олов бози" (Ут уйини) - бунда олов билан ракс тушадилар. "Олов бозида" эса раккос огзига кумир парчаларини солганга ухшаб харакатлар килади ва жушкин шух раксга тушади. "Машъалада" ракс тушиш довомида оловли таёкчалар билан цирк машкларини бажарадилар. Ракс давомида огзидан атрофга карата аждар илонга ухшаб аланга сочади. "Пичок уфори" - бу жуда юкори малака талаба этадиган ракс булиб, раккос пичок ва ханжарлар билан мураккаб трюклар бажаради. "Байда уфори" - бу ракс турида раккос сопол лаганни бошига куйиб, мусикага мос равишда олдига оркага эгилиб, айлана харакат асосида лаганни елкасига, белига ва яна бошига кайтариб уйинга тушади.
"Гул уфори" - хазиломуз ракс булиб (гул килмок, уфори - ракс мусика оханги), уни миллий анъанавий масхарабозлик театри артислари -масхарабозлар ижро этадилар. "Гул ифори" - икки жанрни уз ичига олади: "Хдйвон уфори" - бу хайвонларнинг ракси ва "Таклид уфори" - бу ухшатма раксдир. Айникса "Таклид уфори" масхарабозлар уртасида кенг таркалган булиб, хар кандай байрам ва сайллар бу томошасиз утмас эди. Бунда артистлар бирор бир мехнат эгасини шу сохага доир ишларини кулгили бир тарзда ракс тушиб курсатиб берар эдилар.
Масалан: чупонларга аталган "Биламан", баликчиларга аталган "Балик уйини", телпак тикувчиларга аталган "Чугирма тикиш", этикдузларга атаб "Этикдуз", дин уламоларига атаб "Кози", узларини ёш курсатувчи кампирларга атаб "Кампир уфори" раксларини мисол килиб келтиришимиз мумкин. Бу томошаларда шу соха кишиларига хос булган камчиликлар кулгили бир ракс жараёнида курсатиб берилади. Юкорида айтиб утилган жанрлар биргаликда "Магалдок" деб аталади. Ракснинг бу турида ракс харакатлари асосий вазифани бажармайди, балки асосий уринда образлар ва цирк трюклари туради. Ракс харакатлари эса тулдирувчи вазифани бажаради. "Ракс" - бу хакикий раксдир. Ижрочи раккос ёки раккоса асрлар давомида малакали раккослар - усталар томонидан ривожлантирилиб Хоразм хореография санъатини ривожлантирилиши натижасида юзага келган лирик образлар жамланмасини ракс харакатлари оркали ифода этилишидир. Хоразм миллий хореографияси худди Бухоро ва Фаргона ракс мактаблари каби махсус ракс харакатлари энциклопедиясига ва бу раксларни урганиш системасига эгадир.
Жамики асосий жанрлар яъни бизнинг давримизгача етиб келган хамма ракс харакатлари маком сузи остига жамлангандир. Х,оразм "Маком уфориси" етти кисмдан, хар бир кисм бир неча булимдан, хар бир булим эса ижро этилиши буйича бир биридан фарк киладиган ракслар тупламидан иборатдаир.
"Маком-уфори" олти булимдан иборат. Бизгача етиб келган хар бир булимга кискача изох бериб утамиз. Биринчи булим - "Норим норим" яъни "Анор билан боглик ходиса" Бу булимда "Садр норим-норим" деб аталувчи кисм бор. "Садр" - балогат ёшига етмай бевакт вафот этган инсонни кумиш вактида ижро этиладиган диний томошадир. Иккинчи булим йуколган. Учинчи булим - "Оразибонг" деб аталади. Бу сузни "Юздаги дахшат" - деб таржима килиш мумкин. Шу булимда "Галалайлим" - кушлар бозори деб аталадиган кисм булиб, бу ерда кул буйида аёллар томонидан ижро этиладиган кадимий ракс уйинлари яъни кишлаш учун иссик улкаларга учиб кетаётган кушлар тунни утказиш учун кул буйида тухташларини ифодаловчи ракс уйинлари курсатилган.
Макомнинг туртинчи булими "роброн" ёки "Каврун" (бунда хар бир маълумот берувчи уз лахжасини тугри эканлиги таъкидлайди). "Каврун" олов деган маънони англатиб, кадимда вафот этганларни кумиш вактида бажариладиган маросимларни уз ичига олган.
Бешинчи булим хам йук. Нихоят олтинчи булим "Гусфанд садр", сузма-суз таржимаси куй суйиш маросими деган маънони беради. "Маком уфори"нинг юкорида айтиб утилган булимларининг номлари хеч кайсиси булимларга киритилган ракс охангларига, йуналишларига мос келмайди. Бу туплам бутун Хоразм раксининг асосий харакатлари ва уларни ижро этиш услубий йуналишлари жамланган узига хос бу энциклопедияни яратувчилари Хоразмнинг жамики туй, байрам, маросимларида ижро этилган раксларни бутунлай бир янги куринишда кайта тиклаганлар. "Маком уфори"га киритилган миллий ракслар "Норим норим", "Сегани уфориси", "Оразибонг", "Кобруи уфориси", "Ушлини уфориси", "Гусфанд садр" "Маком уфори"сига киритилган охангларни мусика йуналишида ижро этилиши билан бирга яна "Шашмаком"нинг мураккаб чолгу сюитасига хам мослаб ижро этиш мумкин[6.17]
У холда бу ракслар узгача бир рух ва куриниш касб этадилар. "Маком уфори" ракслари одатда кайроклар билан ижро этилади. "Шашмаком уфори"да эса одатда яккахон хонанда ёки бир овозли хор ижросида "Шашмаком"дан бирор кушик шунга мос ракс билан ижро этилади. "Шашмаком"га мос равишда "Маком уфори" ракс харакатлари узининг гузаллиги, салобати, викори билан хар кандай инсонни узига мафтун этиб сехрлаб куяди.
Бу раксларни махорат билан ижро этган инсонлар номини айтиб утиш максадга мувофикдир. Карим Оллобергановдир (1904 йилда Хивада тугилган, устози Кодирберган бола Отажонов)
Сорахон Оллаберганова (1916 йили Хивада тугилган. Устози - Шерози) -у Карим Оллабергановнинг ракс услубини кандай булса худди шундай ижро
I ГсОТ^^^^Н 790 http://oac.dsmi-qf.uz
этган. Айникса "Кайрок уфори", раксини ижро этаётганда кул ва оёклар танимсиз харакатда булган бир вактда гавдани тик холатда котиб ушлаб тура олар эди. "Маком уфори"ни ижро этувчи бир гурух раккос ичида айникса "Даст уфори"ни ижро этган Машарип Жуманиёзов, Римаджон Маткаримов, Матлатив Саидов, Ёкубжон Темиров ва Зариф Латифовлар юкори бир таасурот колдирганлар. Машарип Жуманиёзов (1900 йил Хивада тугилган. У ракс давомида утириб туриш, олди оркага караб юриш давомида шундай усталик билан раксга тушар эдики, томошабинлар беихтиёр ундан куз уза олмас экан. Узига хос ракс услубига эга булган Курумбой Якубов (1908 йилда тугилган. Устози Удамурот бола) - шундай жушкшшик билан ракс ижро этганлигидан "Маком уфори" усулларидан бири - "Бурдам" тахаллусини олган экан.
"Маком уфори" ва "Шашмаком уфори" ракслари узига хос даражада викори, салобатлидир. Унда харакатлар эмас, балки овозлар харакати яшаётганга ухшайди. Бунда гавда харакатлари эса кайроклар овози билан биргаликда янги бир оханг яратади. "Маком уфори" ракслари мазмунан хилма хилдир.
Масалан, лирик-хаётий, жанговор. Лирик раксларга мисол килиб "Заркокил", "Ромайла", "Ирок уфори", "Сейгох"ни, хаётий раксларга эса — "Бурдам", "Раталла", "Галалайлим", "Машалла" раксларини, жанговор раксларга мисол килиб эса "Лазги"ни айтиб утиш мумкин. "Лазги" бу оддий ракс эмас, ижро этиш услуби билан ажралиб турувчи гавда харакатлари системасига эга булган алохида бир куринишдаги ракслир. Шунинг учун хам булса керак "Лазги" Хоразм ракс санъатининг гултожи булиб колган. XIX асрнинг 50 йиллари бошларигача кадимий ракс харакатларини унутмаган момо ва боболарни учратиш мумкин эди. Далаларда утадиган сайлларда, куз фаслида оммавий куш овидан сунг буладиган базмларда бу раксларни ижро этар эдилар. Лекин шахар ва кишлок майдонларида буладиган байрам томошаларида эса бу раксларни ижро этиш йилдан - йилга камайиб борди, кейинчалик эса деярли унутилди.
Шундай килиб, узбек халк ракс санъати узок тарихий тараккиёт йулини босиб утиб, буюк дахолари яратган гоявий-бадиий юксак ракслар халкимизни асрлар давомида инсонпарварлик, она Ватанга мухаббат, жасорат, фидокорлик, вафо, гузал хулк рухида тарбиялаб келди. Ракснинг тарбиявий ахамияти жуда катта. У инсонларга маънавий озука булади. Жозибали ракс кишиларга гузалликдан завкланиш ва гузалликни кадрлашни ургатади. Ракс инсонни жисмонан тарбиялаши хам барчага маълум. У гавданинг тугри усишини таъминлайди, камчиликларни тугрилайди. Ракс билан шугулланган инсон жисмонан бакувват булади. Демак, баркамол ёш авлодни тарбиялашда ракс анъатининг ахамияти катта. Ракс санъатида миллий кадриятлар, урф-одатлар,
I ГсОТ^^^^Н 791 http://oac.dsmi-qf.uz
касб хунарлар билан боглик мавзулар акс эттирилгани сабабли халкнинг узлигини англашга ёрдам беради, фахр ва гурур туйгусини оширади.
Фойдаланилган адабиётлар
1. Ртвеладзе Э, Алимова Д. Хорезм в истории государственности Узбекистана // - Тошкент: Издательство "Узбекистон файласуфлари миллий жамияти", 2013, 336 бет.
2. Хдсанов С. Хоразм маънавияти даргалари.-Т.: "Адолат", 2001. -224 б.
3. Снесарев Г.П.Реликты домусульманских верований и обрядов у узбеков Хорезма. Москва. Издательство "Наука" 1969. Стр 336.
4. Толстов С.П. По следам древне хорезмской цивилизации.Москва-Ленинград. Издательство академии наук ССР.1948г. стр 327.
5. Матёкубова Г.Офатижон Лазги.-Т. "Адабиёт ва санъат" нашриёти, 1993.64 б.
6. Каримова Р. Хорезмский танец.-Т.: Издательство литературы им.Г.Гулям, 1975, 112 стр
7. Каримова Р. Танцы Равии Атаджановый. .-Т.: Издательство литературы им.Г. Гулям, 1983.- 168 стр.