БУХОРО ХАЛК СОВЕТ РЕСПУБЛИКАСИДАГИ МИЛЛИЙ САНЪАТ
СОХДСИДАГИ УЗГАРИШЛАР
Х,амза Атоевич Жураев
Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти катта укитувчиси
Ушбу маколада халк оммасининг маданиятини ошириш, ахолини ижодкорлик рухида тарбиялашда мусика ва санъат сохасини ривожлантириш, театрни санъат билан боглаган холда бутун республика буйлаб маданий-маърифий мухитни ташкил килинганлиги тахлил килинган.
Калит сузлар: театр, труппа, санъат шуъбаси, пьеса, концерт, халк уйи, опера, драма, мусика.
In this article, the observation of the culture of the people, the development of music and art in educating the population in the spirit of creativity, the organization of cultural and educational activities throughout the country related to theatrical art
Keywords: theatre, troupe, art, play, concert, people's house, opera, drama, music.
XX асрнинг бошлари Шарк дунёсида миллий маданият ва санъат ривожида мухим боскич булди. Жумладан, Туркистон АССР, БХРС ва ХХСРда замонавий- миллий узбек санъатини шакиллантириш, уни ибрат ва ахлок тарбияси объектига айлантириш, халкнинг маънавий баркамоллигини таъминлаш каби йуналишларда амалий кадамлар куйилганди. Ф.Хужаев рахбарлигида БХСР хукумати маданиятнинг оммавий сохаларидан бири булган театр санъати ривожига алохида эътибор каратилди. Халк маорифи нозирлиги кошида "Сиёсий онг ва билим таркатиш шуъбаси"мафкура булими тузилиб, мазкур булим зиммасига, аввало, БХСР вилоятларида "театр туруппалари ташкил этиш ва театр бинолари" куриш маъсулияти юукланди[1]. Лекин барча мавжуд булган кейинчиликларга карамасдан, республика халкларининг мусика санъати ривож топиб, такомиллашиб борди ва мехнаткаш халк учун хизмат килди.
АННОТАЦИЯ
ABSTRACT
KIRISH
June, 2022
АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ
Мусика санъатини урганишда рус композиторлари Н.Н.Миронов ва Г. Успенискийлар катта ёрдам берди. БХСР жуда куп кушикчи ва мусикачилар булган. Улар энг иктидорли мусикачилар булиб, Маъруфжон Тошпулатов, Отагиёс Абдугани, Ота Жалолиддин Назиров ва Вали Исоевлар; энг машхур куйчилар эса Бобокул Файзуллаев, домла Х,алим Ибодов, Леви Бабаханов ва бошкалар хисобланганлар. Бу мусикачилар дарс бериш ва ишлашни мусика мактабларида бирга олиб бориб, турли концертларда иштирок этганлар. БХСР мусикачиларининг энг ёркин санъат фаолияти халк мусикаси хисобланган ва шу билан бирга, турли халк анъаналари хам ривожланган[2]. "Бухоро шашмакоми" узбек макомларининг алохида бир шахобчаси булса, тожик макомининг эса асосини ташкил этади. "Хоразм олти ярим макоми" ва макомнинг Фаргона-Тошкент йуналиши узбек макоми асосига айланган булса-да, узининг пайдо булиши, шаклланиши ва ривожланиш тамойиллари, ижро усуллари ва урганилиш тарихига эга. Жумладан, уни нотага ёзиб олишнинг хам узига хос завкли тарихи бор. Аслини олганда, "Шашмаком"ни нотага олиш харакати баъзи мусикашунослар томонидан XIX асрнинг урталарида бошланган эди. Машхур шоир ва мусика илмининг билимдони Комил Хоразмий (1825-1897 й.) ва унинг катта угли Мухаммад Расул Мирзо томонидан Хоразм нотаси ихтиро килинганди. Бу нота ёзувини яратишда улар танбур пардаларини асос килиб олгандилар. Юнус Юсуповнинг ёзишича: "Мухаммад Расул Мирзо отаси Комил ихтиро этган "Шашмаком чизиклари" ноталарини когозга кучириб чикди ва уни китоб холига келтирди. Мавжуд булган олти макомга (шашмакомга) Хоразм бастакорлари ярим маком янги куйлар басталаб, уни "Олти ярим" маком деб юритганлар[3]". Табиийки, бу нота тизими макомларни урганишда уз вактида катта ахамият касб этган эди, лекин танбур табулатурасидаги бу тизим хозирги нота ёзуви имкониятларига эга булмаганлиги туфайли уша даврда "Шашмаком" мусикасини ёзиб колдиришга монелик килди ва кутилган натижани бермади, бирок Бухоро шашмакомини ёзиб олиш тарихи нисбатан бошкачарок кечган булса-да, асосан, ХХ аср давомида вокеликка айланди. Тугри, унинг айрим парчалари ХХ аср арафасида харбий копельмейстрлар А.Эйхгорн ва А.Лейсеклар томонидан нотага кучирилгани хакида маълумотлар бор. Лекин унинг нисбатан тула нусхасининг илк бор нотага кучирилишини ташкил этишда комусий мутафаккир ва оташин миллатпарвар Абдурауф Фитрат ташаббускор ва ташкилотчи сифатида алохида кахрамонлик курсатганлигини хамма хам билмаса керак. Фитрат 1921-
June, 2022
131
йилнинг 9-мартида Тошкентдан Бухорога кайтгач, она юртида маориф ва маданият ишлари билан жиддий шугуллана бошлади. Садр Зиё, Муса Саиджонов каби бир катор маслакдошлари билан хамкорликда илмий жамият тузиб, турли фанларга оид нодир кулёзмаларни туплашга киришди.
1922-1923-йилларда Бухоро Халк Шуролар жумхуриятининг маориф нозири вазифасида ишлаган кезлари бу фаолияти доирасини янада кенгайтирди. Энди у Бухорода Шарк дорилфунунини ташкил этиш асосларини тайёрлашга киришди. Айни чогда мамлакат микёсида умумтаълимни йулга куйиш ва бу жараёнга укувчиларни оммавий сафарбар этиш тадбирларини амалга ошира борди. Унинг мусикий таълимни йулга куйиш ва, умуман, мусикий ишларни жонлантириш сохасидаги ташаббускорлиги алохида ахамиятга молик. Фитрат мусикий таълимни ва бу сохадаги тадкикотларни йулга куйишни кузлаб, Бухоро шахрининг Равгангарон гузарида Бухоро хукумати томонидан узига инъом этилган ховли (хозир хусусийлаштирилган 8-уй)да ихтисослашган мусика мактабини ташкил этди. Бу мактаб "Шарк мусика мактаби" аталиб, европача усулдаги мусиика мактабидан фарк килар, унда таълим жараёни шаркона - устоз-у шогирд сабоклари асосида курилган эди. Унга Бухоро хукуматининг 1921-йил 10-августдаги фармойиши билан Абдурауф Фитрат директор, домла Х,алим Ибодов илмий мудир этиб тайинланганди. Мактабда мусика таълимини амалга оширишда уша замоннинг машхур макомдонлари Ота Жалол Носир угли, Ота Гиёс Абдугани угли, Левича (Леви Бобохонов), Абдурахмон Умаров ва Маъруфжон Тошпулатов каби устоз санъаткорлар жалб этилди.
МУХ,ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР
Кейинчалик шу устозлардан сабок олган Шарк мусика мактаби талабалари сафидан мохир макомхонлар Шохназар Сохибов, Фазлиддин Шахобов, Борух Зикриев ва забардаст бастакорлар Мухтор Ашрафий, Мутал Бурхоновлар етишиб чикишди. Абдурауф Фитрат Шарк мусика мактабида таълимни ташкил этиш жараёнида яна бир хакикатни англаб етди - асрлар давомида халк дахоси билан яратилган Бухоро шашмакомини шу устозлардан ёзиб олиш ва абадийлигини таъминлашни кечиктирмаслик зарур. Шу хусусда шогирди, уша вактдаги БХШЖ хукумати раиси Файзулла Хужаевга мурожаат килса, унинг кунглида хам шу фикр безовталик уйготаётганини билиб, узаро фикрдошликда бу масалага ечим топиш тадбирини куришга киришдилар. Нихоят, улар узаро келишиб, уша даврнинг етук мусикашуноси, таникли этнограф Виктор Александрович
June, 2022
132
Успенскийга мурожаат килишга карор килдилар. Бу хакда макомшунос О.Матёкубов шундай ёзади: "Бунда Фитратнинг узок максадларини кузловчи доно рахбар эканлиги яна бир карра намоён булади. Шашмакомни урганиш ва ёш авлодга уктиришдан асосий максад узбек мусикаси истикболини эски мумтоз анъаналарга бевосита боглаш хамда янги мусикий тафаккурни барпо этишда миллийликни устувор йуналиш этиб белгилаш, ота-боболар меросига нисбатан хурмат ва эътиборни уз жойига куйиш эди" Шуни мамнуният билан кайд этиш жоизки, гарчи В.А.Успенский рус мусикий анъаналари рухида сабок куриб шаклланган эса-да, бу ишга жиддият ва гайрат билан киришди. Бунда Фитрат шашмаком куйларини нотага ёзиб олиш ишларини куйидагича ташкил этишни йулга куйди: шарк мусика мактабининг муаллими Ота Жалол бошчилигида навбатма-навбат шашмаком шуъбаларига оид у ёки бу куйни доира ва танбур журлигида ижро этишган. В.Успенский уни нотага кучирган, сунгра, шу ёзиб олинган куйни, албатта, фортепианода чалиб берган. Ота Жалол бошчилигидаги нуфузли хайъат назоратида маъкулланганидан кейингина нашр этишга тавсия этишган. Шашмакомнинг нотага кучирилиши жараёнини тезлаштириш, шу билан бирга, жозибали хамда мукаммал ёзиб олинишини кузлаб, Фитрат уз уйида хафтада бир марта Ота Жалол бошчилигидаги Ота Гиёс Абдугани, домла Х,алим Ибодов, Левича, Абдурахмон Танбурий (Умаров), Маъруфжон Тошпулатов ва бошкалардан иборат макомхонлар иштирокида мусика базми уюштириб турган. Базмда ижрочилар ёзиб олинган асарлар сифатини мухокама килишган, созандалар хушхол кайфиятда у ёки бу куйни кайта-кайта ижро этишган. Улар ижронинг аниклиги, тиниклиги ва жозибасига ахамият беришганки, бу В.Успенскийга шашмакомга хос сир-у синоатни чукуррок ва теранрок англашга, Фитратга эса унинг назарий асосларини идрок этиш ва тахлил кила боришга имконият яратган. Кейинчалик Фитратни бадном этувчилар учун бу базмлар маъломат тошларига айланган эса-да, хар калай худди шу базмлардаги бевосита ижро жараёнида Бухоро шашмакомини илк бор нисбатан тула хажмда ёзиб олиш ва нотага кучириш таъминланган эдики, бу улуг мутафаккирнинг узбек миллий мусикасини келажак авлодларга етказишда нечогли фидойилик курсатганлигини яккол тасдиклайди.
Бу хакда Фитратнинг уша вактдаги шахсий котиби булган шарк мумтоз адабиётининг билимдони, бухороликлар орасида домла Изомий номи билан танилган Гуломжон Изомов хотираларидаги куйидаги бахо эътиборлидир: "Халкимизнинг бебахо бойлиги булган "Шашмаком"ни кейинги авлодга етказиш максадида
June, 2022
133
Файзулла Хужаев ва Абдурауф Фитрат уша даврда Урта Осиё халклари мусика меросини урганиш учун Туркистон улкасига келган москвалик машхур мусика этнографи В.А.Успенскийни Бухорога таклиф этишади. Уни кекса макомдонлар Бобо Жалол ва Бобо Гиёслар билан таништириб, улар ижросида Бухоро шашмакомининг тула нусхасини нотага ёзиб олишни ташкил этишади. В.А.Успенский бу машаккатли вазифани 1923-йилда бошлаб, 1924-йилда А.Фитрат ва Н.Миромоновлар тахрири остида Москвада нашр эттиради. Ф.Хужаев Успенскийнинг хизмат хакини соф Бухоро олтини билан тулади" Бухоронинг "соф олтини" бахосида бунёд этилган бу китоб "Шашмаком" ("Олти поэма") номи билан чоп этилган булиб, олти макомнинг хар бири узига хос ички гурухланиш тартибида берилган: "Бузрук" шашмакомининг биринчи ва бошловчи макоми булиб, мушкилот ва ашула булимини ифодаловчи наср кисмларидан иборат. Мушкилот кисмида: 1. Тасниф; 2. Таржеъ; 3. Гардун; 4. Мухаммас; 5. Мухаммаси Насруллойи; 6. Сакили Ислим; 7. Сакили Султон -жами етти куй. Наср кисмида эса: 1. Сарахбор; 2. Тароналари: I, II, III, IV, V-жами 5 та; 3. Талкини уззол; 4. Тароналари: I, II-жами 2 та; 5. Насруллойи; 6. Тароналари: I, II, III, IV - жами 4 та; 7. Насри уззол; 8. Супориш жами 17 куй нотаси берилган. Бутун маком 23 шуъба холатида. "Рост" - иккинчи маком булиб, мушкилот, наср ва уфор кисмларидан иборат. Бунда мушкилот: 1. Тасниф; 2. Гардун; 3. Мухаммас; 4. Мухаммаси ушшок; 5. Мухаммаси панжгох; 6. Унда "Таржеъ" шуъбаси йук, бинобарин, барчаси 7 куйдир. Наср кисми эса: 1. Сарахбор; 2. Тароналари: I, II, III, IV - жами 4 та; 3. Талкини ушшок; 4. Таронаси; 5. Ушшок; 6. Тарона; 7. Сабо; 8. Талкинча; 9. Супориш каби жами 12 куйдан таркиб топган булса, уфор кисми биргина шу номдаги куйдан иборат. Демак, бутун маком 20 куй атрофида. "Наво" - "Шашмаком"нинг учинчи макоми булиб, мушкилот, наср ва уфор кисмларидан иборат. Мушкилот кисми: 1. Тасниф; 2. Таржеъ; 3. Гардун; 4. Накши ораз; 5. Мухаммас; 6. Мухаммаси баёт; 7. Мухаммаси Хусайний; 8. Сакил каби жами 8 куй тарзида берилса, наср кисми: 1. Сарахбор; 2. Тароналари: I, II, III - жами 3 та; 3. Талкинчаи баёт; 4. Тароналари: I, II - жами 2 та; 5. Баёт; 6. Тароналари I, II, III - жами 3 та; 7. Ораз; 8. Тароналари: I, II, III, IV - жами 4 та; 9. Хусайни (Дугохдан); 10. Супориш каби тартибда - жами 18 куйдан иборат холда берилган. Уфор кисмида эса: 1. Уфор; 2. Супориш куйлари мавжуд. Умуман, бутун маком 28 куйдан иборат таркибда берилган. "Дугох" - "Шашмаком"нинг туртинчи макоми, унда уфор кисми йук, асосан, мушкилот ва наср кисмлари мавжуд: Мушкилот кисми 10 куйдан иборат холда куйидаги тартибда берилган: 1. Тасниф; 2. Таржеъ; 3. Гардун;
June, 2022
134
4. Пешрав; 5. Самойи; 6. Мухаммаси дугох; 7. Мухаммаси чоргох; 8. Мухаммаси Хожихужа; 9. Мухаммаси чорсархона; 10. Сакили Ашкулло. Наср кисми эса куйидагича: 1. Сарахбор; 2. Тароналари: I, II, III, IV, V, V, VI, VII, VIII - жами 8 та; 3. Талкинли чоргох; 4. Таронаси; 5. Насри чоргох; 6. Таронаси: I, II, III, IV, V - жами 5 та; 7. Ораз; 8. Тароналари: I, II, III, IV - жами 4 та; 9. Хусайний; 10. Тароналари: I, II - жами 2 та. Бу кисм 21 куйдан таркиб топган. Бутун маком эса 35 куйни уз ичига олади. "Сегох" - "Шашмаком"нинг бешинчи макоми. У хам мушкилот ва наср кисмларидан иборат. Мушкилот кисмида 8 та куй мавжуд: 1. Тасниф; 2. Таржеъ; 3. Хафиф; 4. Гардун; 5. Мухаммаси сегох; 6. Мухаммаси Ажам; 7. Мухаммаси Мирзо Хаким; 8. Сакили бастаи Нигор. Наср кисми эса: 1. Сарахбор; 2. Тароналари: I, II, III, IV, V, VI, VII - жами 7 та; 3. Талкини сегох; 4. Таронаси; 5. Насри сегох; 6. Хоро; 7. Тароналари: I, II, III, IV, V - жами 5 та; 8. Ажам; 9. Тароналари: I, II - жами 2 та; 10. Супориш каби 21 куйдан иборат. Бутун маком 29 куйдан ташкил топган. Нихоят, "Ирок" - "Шашмаком"нинг охирги якунловчи олтинчи макомдир. Бу маком мушкилот, наср ва уфор каби уч кисмдан таркиб топган. Мушкилот кисмида "Гардун" шуъбаси йук эса-да, куйидаги 8 куйни уз ичига олади: 1. Тасниф; 2. Таржеъ (Кобуз); 3. Чамбар (Сурнай); 4. Фарфар (Сурнай); 5. Мухаммас; 6. Ирок сакил; 7. Ярим сакил; 8. Катта сакил (Сакили калон). Наср кисми эса: 1. Сарахбор; 2. Тароналари: I, II, III, IV, V, VI -жами 6 та; 3. Мухайяр; 4. Тароналари: I, II, III, IV - жами 4 та; 5. Супориш каби 13 куйдан ташкил топган. Учинчи кисми: 1. Уфор; 2. Супориш каби 2 куйдан иборат. Умумман, якуний маком 23 куйдан таркиб топган. В.А.Успеский илк бор нотага кучиришга муваффак булган.
ХУЛОСА
Хуллас, А.Фитрат ва Ф.Хужаевлар ташаббуси хамда В.Успенский гайрати билан амалга оширилган бу хайрли нашр Бухоро "Шашмаком"ини нотага кучиришдаги дастлабки кадам булиб, миллий мусика маданиятимиз тарихида мухим ходиса эди. А.Фитратнинг "Узбек классик мусикаси ва унинг тарихи", "Узбек мусикаси тугрисида"; В.А.Успенскийнинг "Классическая музика узбеков" (Узбекларнинг мумтоз мусикаси", 1927) ва В.М.Беляевнинг "Бухоро мусика мактаби хакида" (О бухарской музикальной школе", 1930) сингари тадкикотларининг юзага келишига туртки булди. Бу асарлар, уз навбатида, наинки узбек, балки замонавий тожик макомшунослигининг хам карор топиши, шаклланиши ва тараккий этишига тамал тошини куйди.
June, 2022
135
REFERENCES
1. Хдйитов Ш.А Бадриддинов С. Рахмонов К.Ж. Бухоро Халк Совет Республикаси: иктисодиёти, ижтимоий сиёсат, маданий хаёт. Бухоро: "Бухоро" нашриёти, 2005. Б.75-80.
2. Узбекистон миллий архиви 56- фонд, 1-руйхат, 10-иш, 20 - вараклар.
3. Сафаров О. Шашмаком Ватани оханглари.Тошкент Узбекистон Республикаси Фанлар академияси "Фан" нашриёти. 2009. Б. 9-15.
June, 2022
136