CC BY
2УДК 14.35.18
ХИМИЯДАН БИЛИНГВАЛДЫ ОЦЫТУ ЖYЙЕСI
МЕХРАБ ¥ЛБОСЫН 0М1РЭЛЩЫЗЫ
Астана Халыкаралык университет
Гылыми жетекшi - М¥САБАЕВА Б.Х. Астана, ^азакстан
Ацдатпа. Мацала мектептег1 химияныц гылыми-теориялыц билингвалды оцыту YdepiciH сипаттауга арналган. Авторлар билингвалды б1л1м беру мен билингалды оцыту терминдершц мэн-магынасын айцындайды. Заманауи ацпараттыц цогамдагы химия пэтнен eкiтiлдi ЖYйeдe оцытудыц нeгiзгi аспeктiлeрi баяндалады. Жумыстыц мацсаты интеграция шецбертде агылшын тш мен цазац тшнде химия пэшнен бшм берудщ оцу жоспарыныц моделт усыну. Жумыстыц жацашылдыгы - eKrnMi ЖYйe бойынша орта мектепке "Кoмiрсутeктeр", "Металдар", тацырыбын оцытудыц эдшн эзiрлeу. Сонымен цатар, мацалада химияны оцытудагы эртYрлi тэсшдер мен интeгративтi стратегиялардыц тшмдшгт багалауга мYмкiндiк беретт ек тiлдi бшм бeрудi зерттейтт галымдардыц зерттеу жумыстарына шолу жасалады. Жумыс оцушылардыц бiлiм децгешн, олардыц тшдт цузыреттштн жэне пэндт саладагы функционалдыц сауаттылыгын арттыру Yшiн ек тiлдi ЖYйeнi пайдаланудыц мацыздылыгын кoрсeтeдi.
Клт свздер: билингвалды оцыту, химия, агылшын тш, оцыту ЖYйeсi, интeгративтi оцыту
Билингвалды окыту угымы белгш 6ip салада ею тiлдi (ана тш мен шет тш) езара байланыстыра колдануга непзделетш пэндш окыту деп тYсiндiрiледi. Бул орайда тш элемдш арнайы бшммен байланысудьщ куралы ретшде рел аткарады. Билингвалды окыту кезшде бшм беру мазмуны, окы-тэрбиелш YДерiс пэндш жэне тшдш компоненттердi катар алып жYPуiмен ерекшеленедi.
^азiрri тацда Еуропа, Азия, Американыц кептеген мектептерiнде мектеп пэндерш коммуникативтi шет тiлi аркылы окыту сэттi тэжiрибеден етуде. Осылайша, Contentand Language Integrated Learning" (CLIL) - "Шет тш мен пэндi интеграциялы" окыту халыкаралык жобасы юке асады. Бул жобаныц басты мшдет - бiлiм алушыларда пэндiк такырыптагы дагдыларын, бiлiмдерiн тек ана тшнде емес, шет тiлiнде де жетюзу кабiлетiн дамыту. Бул жобаныц окушылары болашакта кептiлдi мецгерген, жалпы гылыми сауаттылыгы кец тулга болып шыгатыны сезсiз [1].
Бiлiм беру процесшде екi тiлдi колдануды кездейтiн ею тiлдi окытудыц терец тарихи тамыры бар. Бул тэсiл гасырлар бойы эртYрлi мэдени жэне тарихи контексттерде болган.
Ежелгi элемде екi тiлдi окыту Рим империясы мен Ежелп Греция сиякты кеп мэдениеттi когамдарда жиi кездеседi. Мысалы, Рим империясында латын тiлiмен катар элитаны калыптастыру Yшiн грек тiлi кецiнен колданылды. Орта гасырда Еуропада Латын тш Эмбебап окыту тiлi ретiнде кызмет еттi, бiрак эр тYрлi аймактарда оган жергiлiктi тiл косылды. Араб элемшде кептеген галымдар Араб тшн грек немесе парсы тiлдерiмен бiрге колданды. Отарлау дэуiрiнде екi тiлдi бiлiм отарлаушылардыц тiлдерi (мысалы, агылшын, француз, испан) мектептерге жергшкп тшдермен тец дэрежеде енгiзiлген кезде жаца форматка ие болды [2].
ХХ гасырдыц ортасынан бастап екi тiлдi окыту гылыми зерттеулердiц такырыбына айналды. Иммерсия сиякты тэсiлдер аз таралган тiлдердiц мэдени мурасын сактау жэне тшдш кузыреттiлiктi жаксарту Yшiн колданыла бастады. Ал бYгiнгi тацда ею тiлдi бiлiм беру екi тшде академиялык дагдыларды дамытуда, жаhандык коммуникацияны ныгайту максатында колданылады.
Ею T^i окыту жаhандану жагдайында мэдени мураны сактаудыц да, окушылардыц танымдык кабшеттерш дамытудыц да мацызды куралына айналды.
Бiлiм беру саласындагы пэндердi интеграцияланган окыту тэсiлi елiмiздiц жогары оку орындарында, мектептерiнде енгiзiледi. Бул окушыга бiр пэндi мецгерш кана коймай, халыкаралы; тiл болып табылатын агылшын тiлiн де мецгеруге кeмектеседi. Атап айтканда, интеграцияланган пэндердi енгiзу окушыныц жалпы дамуына жэне сабакта такырыпты терещрек зерттеуге, элем туралы тутас тYсiнiк калыптастыруга ыкпал етедi. Интеграцияланган сабакты eткiзу кезiнде, окыту эдютемеа де мацызды орын алады. [3]
Химияны билингвалды окытудыц методикалык эдiстерi эртYрлi тYPде колданылады: ауызша,кeрнекi, практикалык. Эр эдiс бес негiзгi кезецмен жYзеге асырылады: дайындык, таныстык, аналитикалык, колданбалы жэне корытынды. Эр кезецде эртYрлi эдiстемелiк техниканы колануга болады.
Дайындыц кезещ окушыларды тапсырманы орындауга ынталандыратын жэне окушылардыц iс-кимыл алгоритмш ашу Yшiн, алдын ала ею тiлдi сeйлесудi камтиды. Алдын ала ею тiлдi эцпме деп бiз екi тiлде (ана тiлi жэне шет тiлi) eткiзiлетiн жэне окушылардыц жаца кызмет тYрiне дайындык дэрежесш аныктауга жэне олардыц алдында билингвалды эрекеттер алгоритмiн ашуга багытталган эцпмеш айтамыз.
Танысу кезецiнде окушы келес эрекеттердi орындайды:
1) Химиялык акпаратты муFалiмнен екi тiлде (ягни ана жэне шет тшнде) алады немесе оны эртYрлi дереккeздерден дербес iздейдi;
2) Химиялык акпараттарды ана тшнде немесе шет тшнде кабылдайды (оку немесе тыцдау)
Аналитикалыц кезец ана тшнде немесе шет тшде алынган акпараттарды eцдеудi келесi кезецдер аркылы жYзеге асыруды камтиды;
1) Алынган химиялык акпаратка анализ жасау (окушыга мэтшдеп кандай сeздер, тYсiнiктер жэне айналымдар оган тYсiнiктi жэне оган кандай сeздердi бiлу керек);
2) Сeздiкпен, белгiсiз лексикалык бiрлiктердi жэне грамматикалык курылымдарды iздеуге арналган грамматикалык анытамалыкпен жумыс жасау;
3) Билингвалды химиялык сeздiкке белгiсiз лексикалык бiрлiктердi жазу;
4) Ана тшнен шет тшне аудару жэне керiсiнше шет тшден ана тiлiне аудару;
^олданбалы кезецде окушы алынган химиялык акпараттарды колданады
1) Билингвалды карым- катынас (окушыларды ана тшнде жэне шет тшнде сeйлесуге тарту: алынган акпараттарды талкылау, eз кeзкарастарын усыну жэне коргау, пiкiрталас баяндама жасау; егер окушыларда киындыктар туындаса, онд талкылау ана тшнде жYргiзiледi);
2) Жазбаша (мэтш, диктант,жаттыгулар,тапсырмаларды орындау жэне т.б) немесе практикалык (химиялык эсперимент жасау,жобалау, модельдеу) тапсырмаларды орындау
^орытынды кезец ею тiлдi эцгiмелесудi (окушыларды коммуникация нэтижелерш ана тiлiнде жэне шет тшнде талкылауга тарту, жазбаша жэне тексеру жумыстарын жYргiзу) жэне eз-eзiн рефлексиялауды камтиды.
Бiз химияны билингвалды окытуда окуды уйымдастырудыц келесi формаларын кeрсетемiз: фронтальды, топтык, жуптык, жеке.
Оку жумысыныц фронтальды формасы эцгiмелесуде, оку тюрталастарында, дидактикалык карталармен жумыс жасауда, жаттыгу орындаганда, химиялык тапсырмаларды шешуде, рeлдiк жэне дидактикалык ойындарды екi тiлде eткiзу, ана тшнде жэне шет тшнде жYзеге асырылады. Ею тiлдi окытудагы фронтальды жумыстыц кемшiлiктерi ол - шет тшн мецгерудiц децгейлерi эртYрлi болуы ескерiлмейдi, окушылардыц тiлдi мецгеру децгешне карай тапсырмаларды саралау жок [4-6].
Оку жумысыныц топтык формасы жаттыгуларды жасау, тапсырмаларды орындау, рeлдiк ойындар eткiзу жэне т.б аркылы жYзеге асады. Билингвалды окыту кезiнде окушыларды тiлдi мецгеру децгейлерiне карай топка бeлуге болады. Бул жагдайда
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
тапсырманы эртYрлi децгейде калыптастыру керек: «А» - шет тшн жаксы мецгерген окушылар Yшiн, «В» - шет тшн орташа мецгерген окушылар Yшiн, «С» - шет тшн нашар бшетш окушылар Yшiн. Сонымен катар бiр топка химияны бiлудiц эртYрлi децгешндеп окушылар кiре алады, сондыктан химияныц тапсырмалары барлык топтарга бiрдей. Топтардыц калыптасуына окушылардыц химиялык дайындыгын алуга болады. Бул жагдайда бiр топка тш децгейлерi эртYрлi бырак химиялык оку децгейлерi мен дагдылары бiрдей окушылар кiруi мYмкiн.
Оку жумысыныц жуптык формасы ею окушыныц жумысын камтиды, олар шет тiлiн мецгерудщ эртYрлi децгейiнде болуы мYмкiн. Жуптаскан жумыс формасы студенттiк эксперименттерде (лабараториялык жэне практикалык жумыс жYргiзуде), жаттыгу жасауда, дидактикалык карточкалармен жумыс жасауда жэне т.б жYзеге асырылады.
Оку жумысыныц жекеленген формасында окушылардыц тшдш жэне химиялык бiлiмдерi ескерiледi. Бул жагдайда тапсырмаларды ею критерий бойынша ажыратуга болады: химияны бiлу децгеш, жэне шет тiлдi мецгеру децгеш. Жеке жумыс тапсырмаларды шешу, жаттыгуларды орындау, тесттармен жэне эртYрлi эдебиеттер мен интернет желiсi аркылы билингвалды химиялык сeздiктердi толтыру аркылы жYзеге асырылады.
Билингвалды химиялык тiлдi колдану кабiлетiн дамыту, сонымен катар окушылардыц кызыгушылыгы мен кажеттiлiктерiн ескеру максатында, итернет желiсi аркылы эртYрлi жумыс формаларын iске асыруды усынамыз. Сонымен «Кeмiртек» (Carbon) такырыбын зерттеу кезшде 6Ï3 окушыыларга келесi багыттар боынша тапсырмаларды орындауды, презентация жасауды усына аламыз «Кeмiртектiц аллотропты модификациясы» ("Allotropie modifications of carbon"), «Гауhар тастардыц касиеттерi мен сорттары» ("Properties and Types of Diamonds"), «Гауhар тастардыц тарихы» ("The History of great diamonds"), «Графиттердщ касиеттерi мен колданылуы» ("Properties and uses of graphite"), «Фуллерендер» ("Fullerenes"). Жумысты орындау Yшiн окушылар интернет желiсiндегi ресурстарды колдана алады, ал соцгы слайдта дереккездерге сiлтемелердi керсете алады. «Металдар» такырыбын зерттеу барысында окушыларга адам eмiрiндегi металдар такырыбында агылшын тiлiнде кабырга газетiн жасау Yшiн химиядан шет тiлдi сайттарды колдануды тапсыруга болады: «Металдар мен корытпаларды колдану» ("Uses of metals and alloys"), «Металдардыц биологиялык рeлi» ("The Biological Role of Metals"), «Адамзат тарихындагы металдар» ("Metals in Human History") жэне т.б. [7].
Бiздiц ойымызша, 9-сыныптагы элементтер химиясын зерттеудегi жумыстыц мундай формалары eзектi, eйткенi осы уакытка дейiн окушылар шет тiлiндегi химия бойынша кажетп лексикалык минимумды калыптастырды жэне зерттелетiн такырыптар баланыц ^нделшт eмiрiмен байланысты немесе оныц кызыгушыльщ саласына енедi. Сонымен катар, интернеттщ шет тiлдi ресурстарын колдана отырып жумыс iстеу формалары окушылардыц акпараттык-коммуникативтiк кузыреттiлiгiн дамытуга, ягни акпаратты эртYрлi кeздерден алу жэне eцдеу, сондай-ак оны беру кабiлетiне ыкпал етедi
Мысалы, «Металлдар мен корытпалардыц колданылуы» ("Uses of metals and alloys") такырыбын карастырайык.
1 тапсырма. Мэтiнмен жумыс. Мэтiндi агылшын тiлiнен казак тшне аударыцыз жэне кiлттi сeздер аркылы толыктырыцыз. Металдар мен корытпаларга катысты терминдердiц накты аудармасына ерекше назар аударыцыз.
Юлт свздер: aluminum, steel, gold, copper, iron
"Metals and alloys are essential materials in modern life, finding applications across numerous industries. Their unique properties, such as strength, conductivity, and malleability, make them
indispensable. ____ , a relatively abundant metal, forms the backbone of many structures, from
skyscrapers to bridges._, an alloy of iron and carbon, boasts enhanced strength and durability,
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
making it ideal for construction and automotive applications._, known for its lightness and
corrosion resistance, is widely used in aircraft manufacturing and packaging. ______ , an excellent
conductor of electricity, is crucial in electrical wiring and electronics._, prized for its inertness
and beauty, is used in jewelry and electronics. Different alloys offer a wide range of properties, allowing engineers to tailor materials for specific needs. For example, brass (copper and zinc) is used in musical instruments due to its acoustic properties, while stainless steel (iron, chromium, and nickel) resists corrosion, making it suitable for kitchen utensils and medical equipment. The choice of metal or alloy depends on the required properties, cost, and environmental considerations."
Мэтшнщ сурактары:
1. What are some key properties of metals that make them useful?
2. What is steel, and what are its main applications?
3. Why is aluminum suitable for aircraft manufacturing?
4. What is the main application of copper?
5. Give an example of an alloy and its specific use, explaining why it's suitable for that application.
6. What factors influence the choice of a metal or alloy for a particular application?
2 тапсырма. Мэтшнен 5 металды немесе корытпаны, олардыц непзп касиеттерш (казак тшнде) жэне оларды колдану мысалдарын (казак тшнде) керсететш 1-кестеге жасацыз.
Кесте 1. Метал/корытпа туралы акпарат
Метал/корытпа Непзп касиеттерi Колданылу аймагы
Темiр (Iron) Берiк, иiлгiш Курылыс, болат шыгару ендiрiсi
Калайы (Steel) Берштшп, тозуга кабiлеттiлiгi Курылыс, келш жасау енеркэсiбi
3 тапсырма. 2-кестеш толтыру. Кестенщ бiрiншi баганында бершген буйымдардыц кандай металдан немесе корытпадан жасалганын ею тшде жазыцыз.
Кесте 2. Буйымдар.
Буйымдар
Казак тшндеп атауы
Агылшын тшндеп атауы
Болат (темiр+кемiртек)
Мыс
Steel (iron+carbon)
Copper
Алюминий
Aluminum
^ола (мыс+калайы)
Bronze (copper+tin)
4 тапсырма. Мэтшдеп акпаратты пайдалана отыра, 100-150 шзден туратын шагын эссе жазыцыз. Мэтшде галамтордан алынган жаца акпараттарды жYЙелi тYрде колдануга болады.
Багалау критериясы:
1. Мэтiннiц сурактарына дурыс жауап беру.
2. Аударманыц дэлiдiгi, 1-кестеш дурыс толтыруы.
3. 2-кестенi дурыс толтыруы
4. Шыгарманыц логикалык байланысы, сауаттылыгы, жацашылдыгы.
Химияны билингвалды жYЙе бойынша окыту барысында педагогтар да eздерiне койылатын талапты катац орындагандары жeн. Олар екi тiлдi жетш мецгерген, сабакты eткiзу эдiстерiнен хабардар eз iсiнiц маманы болуы кажет. Химияны екi тшде окыту методикалык эдiсiн енгiзбес бурын, муFалiм окушылардыц тiлдi мецгеру децгейiн аныктаган жeн, ол Yшiн муFалiм окушылардыц шет тш пэнiне eтiлетiн сабактарFа катысып, пэн муFалiммен акылдасу керек. Тек содан кешн Fана химияны шет тшде окытудыц децгейiн аныктауFа болады [8].
МуFалiмнiц сабакка дайындык кезшде кызметi келесi эрекеттердi камиды:
1) Окушыларда туындаFан киындыктарды аныктап, алдын алу Yшiн, химия пэнiн ею тiлдi окыту кезiнде окушыларды бакылау.
2) Химия жэне шет тш пэнiнен методикалык эдебиеттермен жумыс жасау
3) Ана тш жэне шет тшнде химиялык курамын iрiктеу.
4) Зерттеудеп химиялык материалды тYсiну Yшiн, лексикалык минимумды iрiктеу. Жаца сeздердi енгiзу Yшiн методикалык эдiстердi тацдау.
5) Окушылардыц химиялык жэне тшдш дайындыктарын ескере отырып, жэне сабакта берiлген тапсырмаларFа карап, екi тiлдi окытудыц методикалык эдiстерiн, насандары мен куралдарын тацдау.
6) ТацдалFан ею тiлдi окытудыц эдiстерi, методикалык эдютер^ нысандары мен куралдарын пайдалана отырып, сабактыц жоспары мен конспектiсiн жасау.
7) Ана тшнде жэне шет тшнде дидактикалык карточкалар дайындау, ^рнею материалдарды (иллюстрациялар, компьютерлiк презентациялар, видеоматериалдар) дайындау.
МуFалiмнiц сабакта билингвалды окыту кезшдеп эрекетi мыналарды камтиды [9, 10]:
1) Окушылардыц билингвалды кызметшщ алгоритмш ашу
2) Химиялык акпараттарды ею тiлде окыту ( ауызша айту, эцпмелесу, жазбаша мэтiн, видеоматериалдар жэне т.б)
3) Окушыныц толыкканды жумыс жасауы Yшiн химияны ею тiлде окытудыц эртYрлi куралдарын беру: шздштер, дидактикалык карточкалар, салыстырмалы схемалар, везуалды колдау карточкалары, жэне т.б.
4) Екi тiлдi жумыс кезiнде окушыларFа кeмек ^рсету.
5) Окушылардыц екi тiлдi жумыстарыныц нэтижесiн тексеру.
6) Жумысты корытындылау.
Осылайша, химияны ею тiлде окыту процесiн уйымдастыру Yшiн, муFалiм сабактыц максаттары мен мшдеттерше, зерттелетiн химиялык материалдыц мазмунына жэне окушылардыц химиялык жэне тшдш дайындык децгешне байланысты эр тYрлi эдютерд^
методикалык эдютерд^ куралдарын жэне оку ю-эрекетш уйымдастырудыц формаларын колдана алады.
Корыта келе, билингвалды окыту жYЙесi бэсекеге кабiлеттi, кeптiлдi маманды дайындайды деп айтуга болады. Заман агымына сай дамыган, шет тiлiн мецгерген болашак химик мамандары отандык eндiрiс ошактарын, технологияны, химия eнеркэсiбiн дамытуга ез Yлестерiн косатыны сeзсiз. Ал бiз усынган окыту эдютемесшщ формасы бшктшш жогары болашак химик мамандарын мектептен бастап даярлаудыц алгышарты iспеттес.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Ибрагимова Ж.А., Жумахмет И.Ж. Yштiлдi мецгеру заман талабы. Казак мемлекеттiк кыздар педагогикалык университетшщ Хабаршысы N06 (72), 2017, 28-31 бб.
2. Свитюк Светлана Юрьевна Общие представления о билингвизме в психологии // Психология в экономике и управлении. 2017. №2. - а 104-109
3. Багироков Хазрет Заурбечевич Билингвема - инструмент исследования двуязычия в тексте // Вестник Адыгейского государственного университета. Серия 2: Филология и искусствоведение. 2020. №1 (252). - c 111.
4. Боченкова М. Ю. Билингвизм и билингвальная среда как социокультурный и психолого-педагогический феномен / М. Ю. Боченкова // Концепт. — 2016. — Т. 2. — С. 591-595.
5. Мильруд Радислав Петрович, Максимова Инна Радиславовна Учебный билингвизм: вчера, сегодня и завтра // Язык и культура. 2017. №37. - С 1054-1068
6. Салехова Ляйля Леонардовна, Мухаметшин Ленар Миннеханович Билингвизм и абстрактное мышление: взаимодействие в контексте изучения алгебры // Вестник ТГГПУ. 2020. №2 (60). - С215-223
7. Мифтахова Нурия Шайхулисламовна, Иванов Василий Григорьевич Адаптационное обучение билингвальных студентов в высшей школе // Высшее образование в России. 2013. №3. - С 108-119
8. Эмирова М. Влияние двуязычия на когнитивные процессы // Всемирный ученый. 2024. №36. - С 5-8
9. Гильмуллина Лейсан Галимзяновна Анализ проблемы эффектов билингвизма на исполнительные функции в зарубежной науке // Вестник Удмуртского университета. Серия «Философия. Психология. Педагогика». 2022. №1. С 288-295
10. Щеглова И.В. Билингвизм - понятие с интерпретационной активностью. - Тамбов: Грамота, 2017. № 9 (75): в 2-х ч. Ч. 2 - С. 183-186.
