CC BY
2УДК 372.881.111.1
АГЫЛШЫН Т1Л1Н БЕЙРЕСМИ ОЦЫТУДЫЦ Ц¥РАЛЫ РЕТ1НДЕ МЕКТЕПТЩ ЖОГАРГЫ БУЫНЫНДА ФАКУЛЬТАТИВ САБАЦТАРЫНЫЦ Р0Л1
М¥ЦАЖАН АРУЖАН СЕР1КЦЫЗЫ
Академик Е. А. Бекетов атындагы Караганды университетшщ шетел тiлдерi
факультетшщ студентi
Гылыми жетекшi - ЖОРАБЕКОВА Д.М., ага окытушы Караганды, ^азакстан
Аннотация. Мацалада орта мектепте агылшын тшн оцыту жагдайында, эЫресе Yштiлдiлiк саясатын ескере отырып, сыныптан тыс факультативтж жумыстардыц мацыздылыгы царастырылган. Тиiмдi царым-цатынасца цажеттi коммуникативтж дагдыларды дамыту Yшiн дэстYрлi мектептегi бшм квп жагдайда жеткшкЫз екет атап втiледi. Сонымен цатар, жогары буын оцушыларыныц тшдт ортага бейiмделуiне жэне вз ойын сенiмдi турде жетюзуге квмектесетт факультативтер, птрталас клубтары, рвлдт ойындар мен шыгармашылыц жобалар сияцты бейресми бшм берудщ артыцшылыцтары айцындалган. Факультатив сабацтары цурылатын негiзгi принциптердi айцындалган. Сондай ац, коммуникативтi ЦYЗыреттiлiктi дамытуга багытталган факультатив сабацтарыныц рвлi аныцталган. КэЫби ЦYЗыреттiлiктi цалыптастыру Yшiн ресми жэне бейресми бшм берудi уштастырудыц мацыздылыгын айта отырып, жогары сынып оцушыларыныц психологиялыц-педагогикалыц ерекшелттерте ерекше назар аударылады.
Клт свздер: агылшын тш, сыныптан тыс жумыстар, факультатив сабацтары, жогары сынып оцушылары, бейресми бшм беру, тшдт орта, коммуникативтi дагдылар.
Элемдеп езгерютер мен к;аз1рп заманньщ талаптарына байланысты шетел тшн бшу окушылардыц болашакта жумыс орнында жэне когамда табыска жетуi Yшiн кажетп мацызды дагдылардыц бiрiне айналды. Атап айтканда, агылшын тш халыкаралык карым-катынас пен гылыми зерттеулердщ непзп тш болып табылады. Елiмiздщ Yштiлдiлiк саясаты 2025 жылга карай казак, орыс жэне агылшын тшдерш мецгерген халык саны 31%-ды к^райтынын болжайды [1]. Ал, ескелец урпак елдщ келешегi екеш айдан анык, сондыктан, бэсекеге кабшетп, сауатты урпак Yштiлдiлiк саясаттыц жаркын керiнiсi бола алады. Осылайша, бшм беру саласыныц негiзгi максаттарыныц бiрi окушылардыц агылшын тiлiнде еркiн сейлесе алуын камтамасыз ету болып табылады. Демек, окушылардыц тшдш к¥зыреттiлiк децгешне койылатын талаптар айтарлыктай жогары болатыны анык. Алайда, жалпы оку багдарламасы аркылы гана агылшын тiлiн окыту окушылардыц накты карым-катынас жасауы Yшiн кажеттi карым-катынас дагдыларын дамыту Yшiн жеткiлiксiз болуы мYмкiн. Бул мэселеш тiлдi окытудыц мYмкiндiктерiн айтарлыктай кецейтетш жэне окушылардыц тiлдiк даярлыгыныц эртYрлi децгейлерiн ескере отырып, окыту жYЙесiнiц езiн икемдi ететiн сыныптан тыс факультатив сабактарын уйымдастыру аркылы шешуге болады. Осыган байланысты сыныптан тыс факультатив сабактарыныц релi ерекше.
«Факультатив» термиш латын тiлiнен аударганда (facultas) «мYмкшдiк» деген магынаны бередi. Аныктамасы бойынша факультативтi пэн - гылыми жэне теориялык бiлiмдi терецдету жэне кецейту максатында окушыныц калауы бойынша тацдалынатын пэн.
Жалпы мектеп багдарламасы аркылы гана агылшын тшн окыту окушыларды шынайы емiрде еркiн карым-катынас жасауга YЙрету Yшiн жеткiлiксiз. Окулыктарга негiзделген дэстYрлi эдютер тiлдi кебiне теориялык тургыда зерттейд^ бiрак практикалык сейлеу дагдыларын дамытуга келгенде тшмаз болуы мYмкiн. Сабактыц шектеулi уакыты, окушылардыц кептiгi жэне багдарламаныц белгiлi бiр к¥рылымга катац багынуы берiлген уакыт iшiнде барлык окушыныц сейлеу мYмкiндiгiне кедергi келтсредь Демек, кейбiр
окушылар теориялык бшммен шектелед^ ал баскалары накты eмiрде тiлдi колдануга ез бiлiмдерiне сешмаздш бiлдiредi. Бул мэселелердi шешуде бейресми окыту ерекше орын алады. Птрталас клубтары, койылымдар, агылшын тiлiндегi фильмдер кeрсетiлiмдерi жэне факультатив сабактары сиякты бейресми iс-шараларды уйымдастыру окушылардыц пэнге деген кызыгушылыгын оятып, карым-катынаска, топтык жумыска жэне шыгармашылыкты дамытуга ынталандырады.
Сыныптан тыс окытудыц факультатив сабактары окушыларга тiлдiк дагдыларын жаксартуга мYмкiндiк беретiн бейресми окыту эдiсi болып табылады. Жогарыда айтылгандай, факультативтi сабактар окушылардыц коммуникативтi дагдыларын дамытуга ерекше назар аударады, ал эдеттегi сабактар непзшен грамматика мен теориялык бшмге багытталган. Шыгармашылык жобаларга, рeлдiк ойындарга, пiкiрталастарFа жэне агылшын тiлiнде пшр алмасуга катысу окушыларга тiлдiк ортага бейiмделуге жэне ез ойларын сешмдшкпен жеткiзуге кeмектеседi. Мундай сабактар окушыларга тiлдi практикалык колдану тэжiрибесiн бередi жэне карым-катынас Yшiн накты жагдайлар жасайды.
Бейресми бiлiм беру жYЙесiнiц артыкшылыгы - ол бYкiл элемде болып жаткан бiлiм берудегi езгерютерге бейiмделе алатындыгы. Алайда, бiлiм берудщ бул тYрiнiц мацыздылыгы жете багаланбайды жэне оныц дамуы негiзiнен ездЫнен жYредi. Ресми окыту негiзгi пэндердi окуга жэне аналитикалык ойлауды дамытуга непз бола отырып, ортак ДYниетанымньщ негiзiн салады. Сонымен катар, ресми бшм оку жетiстiктерiн катац бакылауды жэне сертификаттауды камтамасыз етедi. Ал, бейресми бшм адамдарга ез кызыгушылыктары мен кажеттiлiктерiне сэйкес пэндердi тацдауга мYмкiндiк бередi. Бул шыгармашылык ойлауга жэне тiлдi мецгеру YPДiсiне саналы тYPде кызыгушылыкпен карауга мYмкiндiк береди Онымен коса, бейресми бiлiм беру кебшесе бiлiм беру жэне кэаби ортадагы eзгерiстерге бейiмделуге кeмектеседi [2].
Сонымен, бейресми бшм беру жогары тшмдшкке ие, себебi:
1) мотивацияныц жогары дэрежесi, окушылар тацдау кукыгына ие жэне оку YPДiсiне саналы тYPде кадам басады;
2) ез бетшше бiлiм алуга негiзделген, олар оку эрекетшщ нэтижелiгiн ез бетшше багалай алады;
3) бул YPдiсте окушылар бектлген катац тэртiппен емес, жайлы атмосферада бiлiмдерiн шыцдауга мYмкiндiк алады.
Жогары сынып окушыларыныц аныкталган психологиялык ерекшелiктерi бастауыш сынып окушыларынан элдекайда езгеше сипатта кeрiнiс табады. Осы eзгешелiктердi елемеу жагымсыз нэтижелерге экелуi мYмкiн. Бул эсiресе, eмiрде де, тшт сабак YPДiсiнде де кажетп дагдыларды дамытуга багытталган iс-эрекетке непзделген бiлiм беру пэндерiнiц тобына жататын «Шетел тш» пэнiне ерекше катысты. Жогары сынып окушыларыныц ец айкын кeрiнетiн психологиялык ерекшелiктерiнiц бiрi - танымдык функциялар мен интеллекттiц дамуы.
Жогары сыныптарда (9-11 сыныптар) окушылар тулгалык дамудыц мацызды кезецiне кадам басады. Осы уакытта бiлiм беру, психологиялык жэне элеуметпк эсерлерден олардыц мшез^ ДYниеге кезкарасы кептеген eзгерiстерге ушырайды. Сонымен катар, болашак мамандыкты тацдау мэселес ец eзектi мэселелердiц катарына косылады, eйткенi олардыц психологиялык жэне эмоционалдык дамуы каркынды жYредi. Осы ерекшелiктердi ескере отырып уйымдастырылган факультатив сабактары окушылардыц элеуетш ашуга жэне оларды ересек eмiрге дайындауга кемектеседь Осы кезецде окушылар eзiндiк "менш" куру жэне когамдагы орнын аныктау Yшiн жан-жакты iзденiс Yстiнде жYредi. Олар ужымда беделге ие бола отырып, ез тюрлерш еркiн бiлдiргiсi келедi. Факультативтi сабактар окушыларга шыгармашылык жобалар, топтык жумыс жэне релдш ойындар аркылы бiр-бiрiмен жаксы карым-катынас жасауга жэне кешбасшылык кабiлеттерiн дамытуга кемектеседь Бул олардыц ортага сэтл элеуметтенуiне жэне мшез-кулкына жагымды ыкпал етедi.
Факультативт сабактар оку багдарламасыныц мшдетп курамдас бeлiгi емес, 6ipa^ олар окушыларга бiлiмдерiн терецдетуге жэне косымша дагдыларды игеруге мYмкiндiк бередi. Олар окушылардыц ерiктi катысуымен eткiзiледi жэне окушылардыц шыгармашылык кабшеттерш дамытуга жэне олардыц бiлiмдерiн кецейтуге колайлы жагдайлар жасайды. Факультативтi сабактар бейресми жагдайда eтедi, сондыктан окушылар жаца акпаратты Yйренуге ыцгайлы ортада тшдш кедергiлердi жецiп, сенiмдi тш мецгеру YPдiсiн бастайды. Бул олардыц e3rn-e3i багалауын арттырады жэне шет тiлiнде кателiкке дес бермей, еркш сейлеуге мYмкiндiк бередi. Окушылардыц талдау, багалау жэне шешiм кабылдау кабшетш арттырады. Мектеп окушылары терец ойлауды дамытады жэне киын жагдайларды терещрек тYсiнедi.
Кейде шет тiлi мугал1мшщ e3 пэнiне деген кызыгушылыгын сактау киынга согады. Жасeспiрiмдiк шакта e3rn-e3i кeрсетуге, e3 кeзкарасы мен сешмш коргауга деген умтылыс ерекше ^шпен кeрiнетiндiктен, бул шет тiлiн окытудыц коммуникативт багытыныц жогарылауы жэне карым-катынас Yшiн колайлы психологиялык климаттыц калыптасуы, сондай-ак кэсiптiк багдар беру, бул окытудыц осы кезещнде ерекше мэнге ие болатын факторлар болып табылады. Сондыктан материалды мукият iрiктеу eте мацызды, оныц проблемалык сипаты, пшр алмасуга ынталандыру, рефлексияга жэне тацдауга ынталандыруы тиiс. Бул жаста дербеспкке деген куштарлык ерекше кYшейедi, муFалiм eзiнiц жогары сынып окушыларымен карым-катынас стилш мукият карастыруы керек. Жасeспiрiммен салыстырганда жогары сынып окушысыныц психикасындагы негiзгi жаца формациялардыц бiрi - оныц болашакка багдарлануы. Идеологиялык жэне элеуметпк мэселелерге кызыгушылык эсiресе айкын кeрiнедi, бiрак сонымен бiрге практикалык кызметтiц эртYрлi тYрлерiнде, техникалык шыгармашылыкта кeрiнiс табады. Жогары сатыда калыптаса бастаган кызыгушылыктар мен кэсiптiк багдар берудщ алуан тYрлiлiгi шет тшн окытуды дараландыруды одан эрi кYшейтудi талап етедi. Жогары сынып окушысыныц жауапкершшк сезiмiн, окуга, уакытын жоспарлауга деген саналы кeзкарасын арттыру eзiндiк жумысты уйымдастыруга, eзiн-eзi тэрбиелеу кажеттшгш ынталандыруга Yлкен мYмкiндiктер ашады.
Шетел тшнщ факультативтi курсыныц ерекшелiгi, ол бiр жагынан стандартты оку багдарламасына негiзделсе, екiншi жагынан, ол непзп багдарламада койылган максаттардан ерекшеленетш сабактар тсзбегшдеп белгiлi бiр кезецдi бiлдiруi. Шетел тiлiн окыту YPдiсiнiц табысты болуын камтамасыз ету Yшiн курс багдарламасы окушылардыц e3 кажеттiлiктерi мен Yмiттерiн ескере отырып, факультативтiк сабактарды негiзгi сабактарда окылган бiлiмнiц карапайым кайталануы ретiнде емес, керiсiнше бул курс олардыц тiлдi мецгеру децгешн арттыру куралы ретiнде карастырылуы тшс. Шетел тiлiнiц негiзгi сабактарында окитын лексикалык жэне грамматикалык материалды пайдалана отырып, шйлеу дагдыларын одан эрi дамыту болуы керек. Бiрак непзп курс пен факультативтш сабактардыц сабактастыгы такырыптардыц, жумыс формалары мен эдютершщ де кайталануын бiлдiрмейдi. Мундай жагдайда факультатив окушылардыц шздш корын кецейтуге емес, олардыц алган бiлiмдерiн практикалык тургыда пайдалану мYмкiндiгiне багытталуы керек, бул оларга багдарламаныц кэсiби багытталган материалыныц шецберiнен шыкпайтын шектеулерiнен тыс, толыкканды, эр тYрлi жэне логикалык тужырымдарды курап, ашылуга мYмкiндiк береди Демек, факультативтiк сабактарда лексикалык жэне грамматикалык дагдылар бойынша жумыс eнiмдi тiлдiк дагдыларды дамытуга жэне оларды белсендiруге, сонымен катар окытылатын такырып аясында ауызша жэне жазбаша сeйлеудi модельдеу жэне курылымдау кабiлетiн дамытуга багытталуы керек. Бул кезекте, педагог маманыныц мшдет - сабактыц тиiмдi eтуiне ыкпал ететiн эдiстердi колдану, такырыпты аныктау, сэйкес материалды тацдау жэне коммуникативт тапсырмаларды орындаудыц эртYрлi тэсiлдерiн пайдалана отырып, кYPделiлiк дэрежесше карай оны дамытуга багытталган тапсырмаларды уйымдастыру болып табылады.
Дагдыларды жетiлдiруге назар аудару сабактардыц лексикалык немесе грамматикалык аспектiлерi басым болатын материалга негiзделуi мYмкiн екенiн бiлдiредi. Сонымен бiрге грамматикалык кубылыстар сабакта эртYрлi коммуникативт тапсырмалардыц белгiлi бiр
жиынтыгын беретшдей жалпыланады. Егер бiрнеше конструкциялар 6ip уакытта орындалатын болса, онда максатка жету Yшiн осы грамматикалык кубылыстардыц барлыгы бiрдей кажет болатын коммуникативт тапсырмалар тацдалады. Егер ci3 бiр кYPделi грамматикалык ережемен жумыс жасайтын болсацыз, онда сейлеу тапсырмаларында бiрнеше коммуникативтi тапсырмаларды орындау Yшiн оны колданудыц эртYрлi мYмкiндiктерiн керсету керек.
Жогарыда атап еткендей, факультатив^ курс кезiнде жумыстыц кез келген тYрi шетел тшнде ауызекi сейлеу дагдыларын дамытуга багытталуы керек. Демек, шет тшнщ сыныптан тыс факультатив^ сабактарын келесiдей ж1ктеуге болады:
- тек диалогтык немесе монологтык мэлiмдеме жасауды дамытуга арналган «мономаксатты» сабактар;
- монологтык сейлеу дагдыларын немесе диалогпк карым-катынасты дамытуды, сонымен катар окылым, тыцдалым дагдыларын дамытумен, не лексикалык немесе грамматикалык айту дагдыларын жетiлдiрумен бiрiктiретiн «кеп максатты» сабактар.
Факультатив сабактары курылатын негiзгi принциптершщ iшiнде келесi кагидаларды белiп керсетуге болады:
-сабактыц максатын, оган жету жолын жэне кутшетш нэтижелердi аныктау;
-сейлеу эрекетшщ тYрлерi арасындагы байланыстыц болуы;
-окыту кезещнщ коммуникативтiк багыты;
-кателердщ алдын алу, бул кебiнесе тапсырманыц кYPделiлiгiн ескере отырып, тацдалган эдютердщ белгiлi бiр реттшпнщ болуын бiлдiредi.
Факультативтiк сабакта негiзгi багдарламадан тыс грамматикалык кубылыстарды немесе принциптi жаца лексикалык такырыптарды енгiзбейтiнiн ескерсек, тiлдiк материалмен танысу кезещ, эдетте, егжей-тегжейлi емес, тек уакыттыц айтарлыктай елеусiз белiгiн гана алады. Нэтижесiнде эдеттегi сабакка караганда коммуникативтiк тапсырмаларга кебiрек кещл белшедь Сейлеуге ынталандыратын тапсырмалар оган дешн калыптаскан сейлеу дагдыларын колдануга шабыттандыруы тиiс. Бул жагдайда ез пшрш бiлдiруге байланысты тапсырмаларга артыкшылык бершедь Эз пiкiрiн айтуды тек сейлеу тэж1рибеа кезещнде гана емес, сонымен катар жаттыгу кезещнде де сабак уакытында Yйретуге болады. Осындай реттшкпен уйымдастырылган сабак ез ойын жетюзуге тайсалмайтын, пэндi жетiк мецгерген окушыны жетiлдiрiп кана коймай, сондай ак, тiлдiк дагдылардыц жYЙелi дамуына экеледь
Алайда, факультативтiк сабактарга уакыт шектеулi болгандыктан, студенттердiц езiндiк жумысы ерекше мацызга ие. Осы максатта эртYрлi контексте колданылатын тiлдiк материалдыц кезi болып табылатын интернет-ресурстарды пайдалануга болады. Бул материалдар студенттердщ танымдык кызыгушылыктарын канагаттандыруга, сонымен катар шет тшш мецгеруге ынтасын арттыруга ыкпал етедi [3].
Уакыттыц шектеулiгiне карамастан, сыныптан тыс факультативтж жумыс жYЙесiнде окушылардыц ю-эрекетш бакылау мен багалауга ерекше рел бершедь Бакылау барысында муFалiм жалпы ез жумысыныц тиiмдiлiгi туралы да, тiлдi окыту процесiнде колданатын жеке эдiс-тэсiлдерiнiц тиiмдiлiгi туралы да акпарат алады.
Шетел тiлi пэншен факультативтiк сабактардыц негiзгi мiндеттерiнiц бiрi - окушыныц жеке тулFасын жан-жакты дамыту, яFни есте сактау жэне салыстыру, жалпылау, ж1ктеу, маFыналык шешiм кабылдау сиякты эртYрлi интеллектуалдык операцияларын белсендендiру болып табылады.
Окушылардыц сейлеу барысындаFы тшдш кателердi бiр уакытта жоятын, кажетп тiлдiк материалды усынатын жэне езiн-езi керсету жэне жеке тулFа ретшде керсету Yшiн максималды мYмкiндiктердi камтамасыз ететiн эртYрлi эдiстердi пайдалану Yлкен мацызFа ие.
Сонымен, шет тшш окытудыц элективтi курсы салыстырмалы автономияFа ие бола отырып, кэдiмгi баFдарлама курсымен бiртутас тутастыкты курайды. Факультативтш курстаFы сабактар негiзгi курспен катар жYргiзiледi, сондыктан муFалiмге аралык максаттарды аныктаудыц кажетi жок, дегенмен студенттердщ калыптаскан даFдылары мен даFдыларын
ескеру кажет, em^rn оны пайдалану мYмкiн болады. шет тiлiндегi шйлеу эрекетiнiц эртYрлi тYрлерiнiц катынасы кeбiрек.
^орытындылай келе, ресми жэне бейресми бшм берyдi интеграциялау шетел тшн Yйренyшiлердiц кэсiби дагдыларын табысты дамытудыц мацызды курамдас бeлiгi болып табылатын шыгармашылык, коммyникативтi жэне аналитикалык ойлауды дамытуга ыкпал ететiн негурлым икемдi жэне тиiмдi жYЙенi куруга мYмкiндiк бередi. Сонымен, ресми жэне бейресми бшм берyдi уштастыру табысты жэне терец бшм мен дагдыларды калыптастырудыц кайнар кeзi болып табылады. Mундай интеграция эсiресе шет тiлдерiн окыту Yшiн eте мацызды, eйткенi тэжiрибе тек дэстYрлi сабактарда алынган бшм шет тшн толык кэсiби мецгеру Yшiн жеткiлiксiз екенiн кeрсетедi. Бшм алушылар ресми жэне бейресми бшм берудщ конвергенциясы аркылы екi элемнщ ец жаксы нэтижелерiн кeрy м^мкшдшне ие болады. Бiлiм берyдiц ею тYрi де бiр-бiрiмен YЙлесiмдi жумыс жасап, шетел тшнде кэсiби кузiреттiлiктiц барлык аспектiлерiн калыптастыруды камтамасыз етуде мацызды рeл аткарады
Факультативтiк курс салыстырмалы тYPде тэуелсiз болса да, непзп курспен катар жYргiзiледi жэне онымен бiртутас тутастыкты курайды. Ол eз мэнi бойынша сабактардыц жеке жYЙесi бола отырып, тiлдiк кузыреттшкп калыптастыру мен дамытуга кец мYмкiндiктер бередi, демек, студенттердi болашак кэаби кызметiнде сэттi пайдалана алуы Yшiн шет тiлiн окуга ынталандырады. Нэтижесшде карапайым оку мiндеттерiн шешумен катар - лексикалык жэне грамматикалык дагдыларды, оку дагдыларын жэне т.б. калыптастырумен байланысты келес мацызды мiндеттердi шешедг оку YPДiсiне кызыгушылыкты арттыру, коммуникативтш кузыреттiлiктердi дамыту, сонымен катар пэннщ мацыздылыгын тYсiндiре отырып, негiзгi багдарлама бойынша eткiзiлетiн сабактармен уштасуы.
Арнайы сeздiк коры мен лингвистикалык колжетiмдi мэтiндердi, кызыкты тапсырмаларды жэне алуан тYрлi ынталандыруды камтамасыз ететiн дурыс тацдалган, кэсiби багдарланган тапсырмалар оку процесш уйымдастыруда монотондылыкты болдырмауга кeмектесуi керек жэне бул факультативтi сэтп жYзеге асырудыц негiзгi компоненттерiнiц 6îpî болып табылады. Факультативтiк сабактар салыстыру, жалпылау, eз кeзкарасын накты тужырымдау, койылган мэселеге байланысты шешiм кабылдау сиякты мацызды дагдыларды дамытуга мYмкiндiк бередi, бул дагдылар, болашакта жогары сынып окушыларыныц кэаби iс-эрекетiнде ерекше мацызга ие.
1. ^азак;стан Республикасындагы тiл саясатын icKe асырудыц 2020 - 2025 жылдарга арналган мемлекетпк багдарламасы
2. Кичерова М. Н. Неформальное образование: международный опыт признания компетенций / М.Н. Кичерова, Е.В. Зюбан, Е.О. Муслимова // Вопросы образования / Educational Studies.—2020. —No 1. —С.126-158.
3. Ярунина С. А. Значение факультативного курса при обучении иностранному языку // Международный научно-исследовательский журнал. 2014. Т. 1-4, № 20. С. 47-48.
4. Tleuzhanova G. K., Zholdanova D. K., Karimova G. S. Issues of Formation of Professional Foreign Language Competence of Students in the Context of Convergence of Formal and NonFormal Education // National Center for Higher Education Development. 2024. Vol. 48. Pp. 1725. DOI: 10.59787/2413-5488-2024-48-4-17-25.
[4].
ПАИДАЛАНЬЬ^АН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:
