CC BY
2ЭОЖ 62-503.57
ХЕМИЛЮМИНЕСЦЕНЦИЯГА НЕГ1ЗДЕЛГЕН ЖАЛЫННЫЦ ДИАГНОСТИКА
ЭД1СТЕР1Н ЗЕРТТЕУ
Ацдатпа: Fbwbmu мацалада квмгр шацы мен цоршаган ортага эмиссиясы аз биомассаны жагу эд1стер1 царастырылган. Заманауи эд1стерд1 цолданумен байланысты шыгындарды азайту мацсатында зерттеулер жург1зтд1. Жалынныц нег1зг1 параметрлерт диагностикалаудыц осындай здгстертщ бгрг - хемилюминесценция, оныц ец цызыцты цасиетг оныц жалынныц мацызды параметрлергмен байланысы болып табылады. Хемилюминесценцияга неггзделген диагностикалыц ЖYйелер белгш бгр диапазондагы сэулеленудг аныцтауды талап етедг. Fылыми жацалыц - жалынныц бгр бвлгггнгц бейнесгн алу Yшiн оптикалыц сэуле классикалыц оптика немесе оптикалыц талшыц элементтергн пайдалана отырып бвл1нед1.
Тушн свздер: диагностика, хемилюминесценция, оттыц, сенсор, оптика.
Аннотация: В научной статье рассматриваются методы сжигания угольной пыли и биомассы с низким уровнем выбросов в окружающую среду. Выполнены исследования по минимизации затрат, связанных с использованием современных методов. Одним из таких методов диагностики основных параметров пламени является хемилюминесценция, в которой наиболее интересным свойством является ее связь с важными параметрами пламени. Диагностические системы, основанные на хемилюминесценции, требуют обнаружения излучения в определенных диапазонах. Научная новизна - для получения изображения одного и того же участка пламени оптический луч разделяется с помощью элементов классической оптики или оптоволокна.
Ключевые слова: диагностика, хемилюминесценция, горелка, сенсор, оптика.
Abstract: The scientific article examines methods of burning coal dust and biomass with low emissions into the environment. Research has been carried out to minimize the costs associated with the use of modern methods. One of such methods for diagnosing the main flame parameters is chemiluminescence, in which the most interesting property is its connection with important flame parameters. Diagnostic systems based on chemiluminescence require detection of radiation in certain ranges. Scientific novelty - to obtain an image of the same section of flame, the optical beam is divided using classical optics or fiber optics.
Key words: diagnostics, chemiluminescence, burner, sensor, optics.
Kipicne. Цоршаган ортага темен децгейш шыгыны бар эдiстердi пайдалану шац тэрiздес K6Mip жанатын казандыктардыц ж^мысында киындыктар тугызады. ^иындьщтардыц шшде ец мацыздысы болып табылатыны мыналар [1]:
- темен оттект коррозия;
- ^л мен шлактагы жангыш белштердщ Yлесiнiц артуы;
- пайдаланылган газдардагы СО Yлесiнiц артуы;
- кайталама будыц кызып кетуц
- квдрстщ узаруы;
- оттык элементтершщ (саптамалар, жYЗдер) тез тозуы;
- жалынныц тураксыздыгы.
ШУБАЕВ МЕШРХАН К0РЕГЕН¥ЛЫ
М.Х.Дулати атындагы Тараз университет^ магистрант Тараз к., ^азакстан
^оршаган ортага зиянды шыгарындыларды азайтуга багытталган оттык конструкциясыныц 63repyi тiптi жогары жуктемелерде отынныц туракты жумысын камтамасыз етуде киындыктарга экелyi mymkíh [1]. ^уйынды оттыктармен каныккан жалын олардыц шыгатын жерлерiнен алыстайды, ал реактивтi оттыктарда ауа агыныныц жылдамдыгы тeмендейдi. Бул колайсыз кубылыстардыц алдын алу Yшiн жалын турактандыргыштары колданылады. Жалын турактандыргышыныц болуы оттык шыгысындагы бeлшектердiц жылдамдыгын тeмендетедi, агынныц тyрбyленттiгiн арттырады, косымша жергiлiктi рециркуляция аймактарыныц пайда болуын тудырады. Сэйкес шешiмдер агынды оттыктар жагдайында да колданылады.
Сондай-ак газ турбиналары жагдайында темен шыгарындыларга технологиялык киындыктар есебшен кол жеткiзiледi. ^оршаган ортага зиянды шыгарындыларды азайту ете нашар коспаны жагу аркылы жYзеге асырылатындыктан, жалын тутангыштык шегiне ете жакын, сондыктан ете дэл бакылау жэне пилоттык жалынды пайдалану кажет. Тураксыздандыратын факторларга мыналар жатады: компрессордан шыгатын ауа агыныныц ауыткуы, отын курамы мен шыгыныныц ауыткуы, жYктеменiц ауыткуы.
Жогарыда аталган кемшiлiктерге карамастан, аз шыгарындыларды жагу эдiстерi кещнен колданылады жэне осы эдiстердi колданумен байланысты шыгындарды азайту Yшiн зерттеулер жYргiзiлyде.
Кeмiр мен биомассаны бiрге жагуды карастырган кезде жану процесiн дурыс диагностикалау жэне бакылау одан да мацыздырак болады. Биомассаны кeмiрмен бiрге жагу ец аз инвестициялык шыгындарды талап етед^ бiрак бул жану тшмдшгшщ салыстырмалы тYPде тeмендiгiмен байланысты [1]. Бул энергия казандыгын отын мен ауаныц тиiстi тYPде бeлiнген коспасымен камтамасыз етyдi талап етедi. Сондыктан биомассаны сактау, тасымалдау жэне бастапкы унтактау Yшiн косымша курылгылар кажет, ол кeмiр шацымен бiрге дшрмен кондыргыларына берiледi, мунда косымша унтактаудан баска отын араластыру да жYредi. Кeбiнесе биомасса усакталмай, диiрменде жиналып, усакталган отын агынын бeгейдi. Бул дшрмен элементтершщ шамадан тыс кызуын тудырады, ал салыстырмалы тYPде тeмен тутану температурасы ушпа компоненттердiц жогары мeлшерiмен бiрге eздiгiнен жануды камтамасыз етедь Шац жану камерасына оттыкты пайдаланып усакталган биомасса агынын енпзу жалынныц кeлiк желiсiне кайта оралуына жэне eртке экелyi мYмкiн.
Биомассаны газдандырудан алынган газ балама отын ретшде пайдаланылуы мYмкiн немесе газ турбиналарында бiрге жануы мYмкiн. Непзп мэселе оныц курамыныц eзгермелiлiгi, биомасса курамыныц eзгермелiлiгiне байланысты. Ал мунда бакылаудыц, eлшеyдiц жэне диагностиканыц жеткшкп жылдам эдiстерiн эзiрлеy жэне енпзу кажет [2].
Осы Yш компоненттщ iшiнде кыздырылган бeлшектердiц эмиссиясы ец ^шт^ ал хемилюминесценция ец элаз болып табылады. Демек, шац жалынында бeлшектердiц эмиссиясы басым болады, ал хемилюминесценция тек калыпты жэне арык кинетикалык газ жалында кeрiнедi. КYЙе бeлшектерi эркашан диффузиялык жалында пайда болады жэне оныц сэyлеленyi катты бeлшектердiц сэулелену сипатында болады. 1-суретте газ жэне мунай жалындарыныц стехиометриялык спектрлерi кeрсетiлген. Газ жалыныныц эмиссиялык спектршде хемилюминесценцияга байланысты шыцдар ыстык газдардыц эмиссиясымен салыстырылатынын кeрyге болады. Мунай жалыныныц сэулеленушде катты бeлшектердiц сэyлеленyi басым, ол 900 нм-ден 1100 нм-ге дешн ауыткиды - жYЗ еседен астам.
Сурет 1. Газ жэне мунай жалындарыныц эмиссияльщ спектрлерi [2]
Хемилюминесценция - химиялык реакция кезiнде денелердщ ^ршетш диапазондагы сэулеленуi. Бул эсер белгш 6ip химиялык эрекеттесу нэтижесшде энергияныц бeлiнуiне жэне оныц жарык тYрiнде бeлiнуiне негiзделген. Демек энергия децгейлерi арасындагы электрондардыц ауысуымен байланысты.
Жалындагы коздырылган радикалдар тек термиялык козу нэтижесiнде гана емес, сонымен бiрге энергетикалык тецгерiмсiздiк пайда болатын химиялык реакциялардыц нэтижесiнде де пайда болуы мYмкiн - бул кубылыс хемилюминесценция деп аталады. Сипатталган реакция ею кезецде жYредi. Бiрiншiсiнде козган радикал R* екi субстраттыц реакциясы нэтижесiнде тYзiледi:
А + В ^ R * + С,
екiншi кезецде энергияныц eздiгiнен шыгарылуы фотон тYрiнде жYредi:
R * ^ R + Av.
Хемилюминесценция шыгаратын сэулелену спектрi бар радикалдарга тэн сипаттамалык жолактарга топтастырылган бiрнеше сэуле шыгару сызыктарынан турады. Газ жалыны жагдайында булар негiзiнен OH*, CH*, C2* жэне CO2* радикалдары [3]. Бул радикалдардыц хемилюминесценция спектрлерi негiзiнен УК жэне кeрiнетiн жарык диапазонында тYседi. 1-кестеде эдеттеп eнеркэсiптiк жалын Yшiн ец ^ршетш радикалдар жэне кeрiнетiн толкын узындыгын тудыратын ауысулар тiзiмi берiлген, ал 2-суретте ец мацызды радикалдардыц шыгарындылары белгiленген типтiк метан жалыныныц спектрограммасы кeрсетiлген. NO*, HNO* жэне CN* сиякты баска радикалдар да осы толкын узындыгы диапазонында, эсiресе азотка бай жалындарда шыгарылады, бiрак олардыц каркындылыгы шамамен Yш реттiк шамага тeмен [3].
Кесте 1. Жалындагы коздырылган радикалдар [3]
?цикщы Ауысулар /Л run)
ОН* А'2' Х"П<Д\' = 1) 282.9 (Q2)
А2Г Х~П (Av= 1) 30 К.9 (Q2)
CH* х:п 387.1
А2 А Х~П 431.4
с,* АЭП,. —> Х*1 516,5
со,* kontinuum 350 — 500
HNO* kontinmm 660 — 770
Сурет 2. ^оспаныц эртYрлi пропорциялары Yшiн табиги газ-ауа коспасы жалыныныц сэулелену спектрi, хемилюминесценцияга байланысты Heri3ri радикалдардыц сэулелену
шыцдары керсетшген.
^оздырылган радикалдардыц тYзiлу механизмi элi толык белгiлi емес, эсiресе С2* Yшiн. OH*, CO2* жэне CH* тYзiлудiц Heri3ri реакциялары келесiдей: CH + O2^ OH* + CO, C2H + O2^ CH* + CO2, C2H + O ^ CH* + CO, CO + O + M ^ CO2* + M.
CH* жэне C2* тYзiлу Yшiн косымша реакциялар аныкталды, бiрак реакция константалары элi аныкталган жок [3]: C2 + OH ^ CH* + CO, C + CH ^ C2* + H.
^урамында азот бар козган радикалдардыц тYзiлу реакциялары келесiдей [80]: H + NO ^ HNO*.
Аныкталган реакция кинетикасын колданатын OH* жэне CH* хемилюминесценция модельдеулерi атмосфералык кысымда да, жогары кысымда да метан/ауа жалыны Yшiн жеткiлiктi жаксы тэжiрибелiк келiсiмге ие [3].
Молекуланыц тепе-тецдiк кYЙiне оралу уакытыныц салыстырмалы тYPде жылдам болуына байланысты радикалдардыц пайда болуы негiзiнен реакция аймагымен шектеледi. Жалын фронтында отынныц жану реакциясы кезiнде тYзiлетiн бос радикалдар жэне кейбiр аралык енiмдер OH*, CH*, CN* тYзiледi [3].
Зерттеу эдктерь Жану диагностикасы Yшiн хемилюминесценцияныц ец кызыкты касиетi оныц мацызды жалын параметрлерiмен байланысы болып табылады. Жанармай/ауа катынасы арасындагы корреляция кептеген жумыстарда сипатталган [4]. 3-суретте OH*, CH* жэне C2* нормаланган эмиссияларыныц атмосфералык кысымдагы кинетикалык метан/ауа жалыны Yшiн ф эквиваленттiк коэффициентiне тэуелдшп керсетiлген. Элшемдер жартылай енi 10 нм жэне орталыктары 310 нм - OH*, 431 нм - CH* жэне 516 нм - C2* CYЗгiлерiн пайдаланып, торы 600 жол/мм болатын спектрометрде жYргiзiлдi [4].
O.S C.e 0.7 O.B 0.9 1 1,1 U 1.4 1.6
экшшалент коэффициент! ^
Сурет 3. OH*, CH* жэне C* стандартталган шыгарындыларыныц ф эквиваленттiк
коэффициентiне тэуелдшп [4]
Хемилюминесценция сигналдары жылу белшушщ ауыткуын сипаттау жэне жалын фронтыньщ козгалысын сипаттау Yшiн пайдаланылды [4].
Жалындагы хемилюминесценцияныц кещспкте таралуы да зерттеледь Хемилюминесценцияныц эмиссия аймактары миллиметрдщ оннан бiр белiгiн курайтындыктан, кинетикалык Yлгiлердi сынау сиякты дэл зертханалык елшемдер Yшiн жабдык ете жаксы кещспкпк ажыратымдылыкка ие болуы керек. Зерттеулерде CCD камералары да колданылды [5]. Кейбiр оптикалык шешiмдер бiр сенсормен белгiлi бiр терецдште елшеуге мYмкiндiк бередi, мысалы, Cassegrain оптикасын колдану [5].
Хемилюминесценцияга негiзделген датчиктер жылу берудеп ауыткуларды, эквиваленттiк коэффициента бакылау Yшiн, сондай-ак казандыктардыц жумыс нYктесiн бакылау жYЙелерiнде немесе оны оцтайландыру жумыстарында практикалык колдануды тапты [5].
Артык ауа азайган сайын арык жалынныц хемилюминесценция каркындылыгы артады (4-сурет). ^урамы бай жалын Yшiн OH* шыгарындылары ф ~1,0 шамасында жэне CH* шыгарындылары ф ~1,1 шамасында. C2* эмиссиясы ф ~ 1,1-1,2 кезшде максимумга ие жэне теменгi кысымда жэне темен жылдамдык градиенттерiнде ф жогары мэндерiне ауысады [5].
2500 2000
§
|1500
$-1000 500 О
200 300 400 . 500 600 700 шекс1здпс ны
Сурет 4. ЭртYрлi коспа пропорцияларында газ-ауа коспасы жалыныныц сэуле шыгару cneKTpi. Спектрометрдщ сезiмталдык кисыгы нYктелi сызыкпен белгiленедi [5].
^ысым сэуле шыгару спектршщ пiшiнiне Yлкен эсер етедi (5-сурет), ец мацыздысы CH* жэне C2* шыцдарыныц Yлесiнщ тeмендеуi болып табылады. Бул эсер жогары кысымды жану камераларында жану диагностикасы Yшiн осы шыцдарды пайдалануга кедергi келтiруi MYMKiH. Отын массасыныц шыгынына нормаланган OH* жэне CH* шыцдарыныц каркындылыгына кысымныц эсерi сэйкесшше p-0,86 жэне p-0,22 болды.
Сурет 5. ЭртYрлi кысымдагы стехиометриялык коспага арналган метан-ауа жалыныныц
эмиссиялык спектрлерi
1-кестеде келтiрiлген деректер негiзiнде кутшетшдей, отын курамыныц eзгеруi газ жалыныныц сэулеленушщ спектрлiк курамыныц eзгеруiне айтарльщтай эсер етедi. 6-суретте сутегi мен метан коспасыныц эртYрлi пропорциялары бар жалынныц сэуле шыгару спектрлерi керсетшген. ^оспадагы сутегiнiц Yлесi арткан сайын СН* жэне С2* шыцдарыныц Yлесiнде кeрiнетiн темендеу байкалады. Бул шыцдар кeмiрсутектерсiз жалында толыгымен жогалады, мысалы, таза сутеп немесе синтез газын жагу кезшде (7-сурет).
200 300 400 .. 500 600 700 Шексодпс ны
Сурет 6. ф = 0,7 кезшде эртYрлi метан-cyTeri коспаларыньщ жалын шыгару cneKTpi
Сурет 7. Синтез газы мен метан жалындарыньщ типпк сэулелену спектрлерi [38]
^аз1рп уакытта хемилюминесценцияга негiзделген сенсорларды к;¥РУДьщ типтiк тэсiлi екi ОН*/СН*, СН*/С2* жэне т.б. радикалдардан шыгатын хемилюминесценция сигналдары арасындагы байланысты пайдалану болып табылады. 2002 жылы усынылган бул эдiс геометриялы; параметрлер мен оптикалык сенсордыц эсерiн айтарлыктай азайтады. Мысалы, лас терезелерге байланысты кYшейген элареу детекторларга тYсетiн сигнал энергиясын айтарлыктай темендетед^ бiрак сигналдыц берiлу коэффициенттерше iс жYзiнде эсер етпейдi [6]. Бул калыпка келтiру сонымен катар жылу жYктемесшш езгеруiне, тYзiлетiн жылу мелшершш езгеруiне немесе турбуленттiлiк болуына сезiмталдыктьщ темендеуiне экеледi. Бiркатар зерттеулер сонымен катар ОН*/СН* деформация жылдамдыгыныц езгеруiне (8-сурет) (ф <1,3 кезшде С2*/СН* темен сезiмталдыFымен), жалынныц аэродинамикасына жэне турбуленттiлiк каркындылыFына (9-сурет) салыстырмалы тYPде сезiмтал емес екенш керсеттi. ОН*/СН*-ныц ф-ге тэуелдiлiгiн аFын жылдамдыFы мен турбуленттiлiк мэндершш кец диапазонында эртYрлi конструкциялы оттыктарды диагностикалау Yшiн пайдалануFа болады.
Сурет 8. Эквиваленттшк коэффициентше байланысты OH*/CH* абсолюттi елшенген хемилюминесценция каркындылы^ыныц катынасы [6]
Сурет 9. CH*/OH* эквиваленттiк коэффициентше тэуелдiлiгi (тутас сызык, 4-шi реттi ец K^i квадраттар, нYктелi сызык: 95% сешмдшк) [6]
Эндiрiстiк диагностика жагдайында жогары кецiстiктiк руксат талап етiлмейдi. Бул жагдайда жалынныц кеп белiгiн немесе барлыгын камтитын ете карапайым оптикалык жYЙе жеткiлiктi.
8 жэне 9-суреттерде керсетiлгендей, эртYрлi жану жагдайлары Yшiн (Рейнольдс саны жэне деформация жылдамдыгы) OH*/CH* мэнi ары; жэне аздап бай жалындар Yшiн эквиваленттiлiк коэффициентше керi пропорционал (ф <1,3) [7]. Жану стехиометриясыныц кец аукымын камтитын зерттеулер CH*/OH* максимумы ф ~ 0,6-0,7 шамасында болатынын керсетедi. C2*/CH* коэффициент ф-ге тура пропорционал, бiрак, эдетте, деформация жылдамдыгына кебiрек тэуелдь Кец жолакты CO2* хемилюминесценцияга байланысты фондык сэулелену OH*, CH* жэне C2* хемилюминесценция эсершен бос диапазондарда тркелдь ^урамында кемiрсутектерi жок отынды жагу кезiнде (мысалы, синтез газы) тек CO2*/OH* катынасын гана есепке алуга болады, бiрак оныц ф езгеруше сезiмталдыFы темен
[7].
Ец жш зерттелетiн жаFдай - метан-ауа кинетикалык жалын. ХемилюминесценцияFа карсы ф кисы^ы бiр станцияда (куйынды оттык, карсы ток оттыFы жэне штен жанатын KOЗFалткыш) газ тэрiздi жэне суйык отын жаFылFан отын турше байланысты езгередi. OH*/CH* жэне CO2*/CH* кисыктары кинетикалык жалындаFы табиFи газFа косылFан СО2 мелшерiнiц белгiлi бiр эсерiн керсеттi [7]. Кинетикалык жэне диффузиялык жалындар Yшiн кисык сызыктарды салыстыру элсiз жалын Yшiн олар ете уксас екенiн керсетедi, бiрак 10-суретте керсетiлгендей стехиометриялык шарттарFа жеткенде кисыктар кенет алшактайды (сонымен бiрге ф = 1 нYктесiндегi бiр нYктеге сэйкес). ф = 10^а дейiнгi бай жаFдайлар Yшiн кинетикалык диффузиялык жалындарда байкалатын YPДiстер эдетте ф<1,5 Yшiн алынFандардан айтарлыктай ерекшеленедi.
1.5
1.4
1,3 1.2
-S 1 1
3
1.0
0,9
о a
-<-1---1-1-'-----1-Г
О
Щ о -
vv°
• 0,21 mm ™
♦-0,42 mm Ti V"1
A--0,67 mm
О ка Гкыл а ры (2005) аГ
0,1
ю
Карпшлы эмиссия (OH*/CH*)
10.0
Сурет 10. Эквиваленттiк коэффициенттщ жергiлiктi OH*/CH* коэффициентiне
тэуелдiлiгiн салыстыру
Зерттеу нэтижелерш талкылау. Кейбiр авторлар хемилюминесценция коэффициенттерi мен ф эквиваленттiк коэффициентi арасында «эмбебап» байланыс болуы mymkíh деп болжайды. Агымдагы бiлiм жагдайын ескере отырып, хемилюминесценция коэффициенттерiн ф-ге катыстыру Yшiн берiлген колданбага (курылгы, жумыс жагдайлары) арнайы калибрлеудi орындау кажет сиякты.
Бакыланатын тэуелдiлiктер ф эквивалентлк коэффициент1мен жэне кысым сиякты баска параметрлермен хемилюминесценцияньщ эмпирикалык корреляциясы тYрiнде есептелдi. Монотонды емес тэуелдiлiктер жагдайында ф бiрмэндi багалауларын алу Yшiн бiрнеше хемилюминесценция каркындылыгыньщ катынасы кажет.
Сурет 11. ф коэффициентше байланысты OH*/CH* жэне CO2*/OH* катынасы
Эквиваленттшк коэффициентшщ ф жылдам оптикалык диагностикасы бузылуларга карамастан, мысалы, ауыспалы ауа агыны немесе айнымалы отын курамы тYрiнде берiлген мэнде жану стехиометриясын турактандыратын контроллердi жобалауга мYмкiндiк береди
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Осы турдеп алгаш;ы шешiмдердщ 6ipi 11-суретте кeрсетiлген калибрлеу к;исык;тарын пайдаланатын жуйе болды.
^орытынды. Хемилюминесценцияга негiзделген диагностикалы; жуйелер 6елгiлi 6ip диапазондагы сэулеленудi аны;тауды талап етедь Ец кеп таралган жуйелер - бул бiрнеше нанометрлiк eткiзу кабшеттшп бар интерференциялы; CYЗгiлермен жэне бершген радикалдыц ец жогары эмиссиясына сэйкес келетш орталы; толкын узындыгымен жабдьщталган жалгыз детекторлар (фотокe6ейткiштер, сирек фотодиодтар). Жалынныц 6елгiлi-6iр 6eлiгiн алу Yшiн оптикалы; сэуле классикалы; оптиканыц немесе талшы;ты оптика элементтерiнiц кeмегiмен белшедь Зертханалы; тэжiри6еде монохроматорларды немесе спектрометрлердi де ;олдануга болады.
ЭДЕБИЕТТЕР ТШМЕ:
1. Есмаханова Л.Н. Управление процессом сжигания пылевидного угля с использованием передовых технологий. Монография. Изд-во Тараз университет^ 2019. 100 с.
2. Yesmakhanova L., Tulenbayev M., Chernyavskaya N., Beglerova S., Kabanbayev A., Abildayev A., Maussymbayeva A. Simulating the coal dust combustion process with the use of the real process parameters // ARPN Journal of Engineering and Applied Sciences. 16 (22), 2021. pp. 2395-2407.
3. Wojcik W., Smolarz A., Kotyra A., Komada P. Optimization of optical fiber probe for flame monitoring by application of finite element method // Proceedings of SPIE. 2000. pp. 133-139.
4. Chmielniak T. Szanse i bariery w rozwoju technologii energetycznych paliw kopalnych // Polityka Energetyczna. 2011. рр. 23-34.
5. Garcia-Armingol T., Ballester J., Smolarz I.A. Chemiluminescence-based sensing of flame stoichiometry: Influence of the measurement method // IEEE Transactions on Instrumentation and Measurement. 2013. pp. 3084-3097.
6. Xu L., Tan C., Li X., Cheng Y. I Li X. Fuel-Type Identification Using Joint Probability Density Arbiter and Soft-Computing Techniques // IEEE Transactions on Instrumentation and Measurement. 2012. pp. 286-296.
7. Wojcik W., Gromaszek K., Kotyra A., Jagiello Z. Opracowanie modeli dla kompleksowego systemu sterowania procesem spalania w kotle energetycznym // Przegl^d Elektrotechniczny. 2010. pp. 136-139.
