267HAMID OLIMJON SHE'RIYATIDA LEKSIK TAKRORLAR
Mohizar Ulug'bek qizi No'monova
Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti 1-kurs magistranti
ANNOTATSIYA
Hamid Olimjon she'riyatida badiiy tasvir vositalaridan mohirona foydalanilgan. Shoir lirikasining takrorlarga boyligi, ayniqsa, leksik takrorlarning mahorat bilan qo'llanilganligi she'rning ta'sir kuchini yanada oshiradi. Hamid Olimjon she'riyatidagi badiiy takrorlar ohangdoshlikni ta'minlagan, tasvirning ifodaliligini oshirgan, mazmun va shakl uyg'unligini hosil qilgan.
Kalit so'zlar: Badiiy tasvir vositalari, badiiy takror, takror, anafora, mukarrar, takrir, epifora, juft va takroriy so'zlar, epifora usuli, tovush takrori.
LEXICAL REPETITIONS IN THE POETRY OF HAMID OLIMJON
Mokhizar Ulugbek kizi Numonova
1st year master student, Chirchik State Pedagogical Institute of Tashkent region
ABSTRACT
Hamid Olimjon's poetry skillfully used visual aids. The richness of the poet's lyrics, especially the skillful use of lyrical repetitions, further enhances the impact of the poem.
Keywords: Article images, artistic repeat, repeat, anaphora, inevitable, review epiphora, double and repeated words, epiphorus method, sound repetition.
KIRISH
Ming yillik tarixga ega bo'lgan mumtoz adabiyotda badiiyat masalasi hamisha she'r ahlining diqqat markazida bo'lib kelgan. U yoki bu ijodkor salohiyati haqida so'z borganda uning nimalarni tasvirlagani emas, asosan qanday tasvirlaganiga ahamiyat qaratilgan. Jumladan, she'riy asarlarda badiiy tasvir vositalaridan foydalanish mahorati hamma asrlarda ijodkorning asosiy qirralaridan biri sifatida baholangan. Ma'lumki, badiiy tasvir vositalari she'rlarda ifodalangan g'oyalarning hayotiyroq, tasirliroq ifodalanishiga, lirik timsollarning yorqinroq gavdalantirilishiga, misralar bandlarning musiqiyligi, jozibadorligini ta'minlashga hizmat qilgan.
Mumtoz adabiyot tarixi yana shundan dalolat beradiki, badiiy tasvir vositalari shoir badiiy salohiyatini ko'z-ko'z qilish, uning hilma-xil sa'natlardan mohirona foydalanish usullarini namoyish etish emas, balki ijodkor badiiy tafakkur dahosining
ko'lami, yuksak ijtimoiy axloqiy g'oyalarini jilolantirish san'atkorligi ifodasi bo'lib kelgan.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA
Takror - badiiy asar mualliflari tasvirlanayotgan voqea-hodisaga o'quvchilarning diqqatini tortish, uni bo'rttirib ko'rsatish uchun badiiy asarlarda foydalanadilar. Ohangdor, ta'sirchan va jozibali qilish uchun ishlatiladi. Asosan, tinglovchining tushunishiga osonlik yaratadi. Takrorning barcha turlari ko'rinishlari singari leksik takrorlar ham o'z ifoda shakliga va tasvir usuliga ega. Badiiy matnda leksik birliklar turli shakllarda namoyon bo'ladi va fikr talabiga ko'ra hilma-xil vazifalarni ado etadi. Lug'aviy birliklar badiiy tasvirning muhum vositasidir. Ammo ularning badiiy matnda qo'llanish darajasi, badiiylikni ifodalash imkonyatlari turli tuman.
NATIJALAR
Hamid Olimjon she'riyatida badiiy tasvir vositalari o'ziga xos jilolanadi. Ayniqsa, shoir she'rlaridagi badiiy takrorlar vositasida fikr teranroq ifodalangan, she'r g'oyasi va shakli o'rtasidagi mutanosiblik ta'minlangan. Ifodalanayotgan tushunchalar takror so'zlar vositasida obrazli qiyofa aks etgan va she'rdagi ohangdorlik ta'minlanishiga hizmat qilgan hamda musiqiylik o'zgacha namoyon bo'lgan.
Hamid Olimjon she'riyatida ham takrorlarning go'zal namunalarni uchratamiz. Leksik takrorlar she'r tasirchanligini ta'minlaydi. Bunday tasirchanlik shoir she'rlarida anafora, mukarrar, takrir, epifora takrorlari vositasida namoyon bo'lgan.
Seni ko'rsa ochilsin gullar, Seni ko'rsa yonsin bulbullar, Seni ko'rgan bari topsin jon,
Sen yurgan yo 'l ko'rmasin xazon. (I.36)
Hamid Olimjon yuqorida keltirib o'tgan bandda leksik takrorning anafora usulidan mohirona foydalangan. Shoir so'zlarni takrori yoradamida lirik qahramon timsolida bahor faslini madh etgan. Chunki bahor fasli kelishi bilan gullar ochiladi, qushlar uchub keladi. Yer yuzi jonlanadi. "Seni ko'rsa" takrori orqali shoir bahor faslini nazarda tutgan. Bahor kirib kelgan har bir qarich yerda xazonlarning o'rnini gullar egallaydi. Takrorlarning bu turi , she'riy misralarning boshida oxangdosh so'zning takrorlanib kelishidir.
Qani jangga, jangga chiqing arslonlar, Jangga chiqing, ey aziz qahramonlar.
(1.293)
Yuqorida keltirilgan misralarda jangchilarning jang boshlanishidan oldingi kayfiyati jangovor ruhining yuqoriligi takrir vositasida tasvirlangan.
Takrir arabcha "takror" so'zidan olingan bo'lib, u she'riy asarda so'zning turli shakldagi takroridan iborat. Ushbu musralarda jangga so'zi uch o'rinda qo'llangan, bu esa she'rdagi asosiy g'oya "jangga" so'ziga singdirilmoqchi bo'lganligini anglatadi.
O'n besh kunga to'lganida oy, Ko'kka chiqib tunni axtardi, Orqasidan baland osmonda Olam-olam yulduzlar berdi.
(1.55)
Hamid Olimjon bu she'rida mukarrar dan foydalangan. Mukarrar badiiy san'atlarning takror usullaridan biri bo'lib bunda takroriy so'zning qaytarilishi kuzatiladi. Mukarrar so'zi "qayta-qayta", "ust-ustiga" ma'nolarni ifodalaydi. Mukarrar takroriy so'zning misra bayt yoki bandda takrorlanishidir. Ma'lumki, juft va takroriy so'zlar alohida-alohida tushunchalardir. Juf so'z bir turkumga oid ikki so'zning takror qo'llanilishi natijasida yuzaga keladi. Bunda qo'llangan takroriy so'z shu misraning o'zida, bayt yoki bandda takrorlanishi mumkin. Shuningdek misra, bayt, bandda ikki xil shakldagi takroriy so'z qo'llanilishi ham mukarrar takrorini yuzaga keltiradi. Bunda keltirilgan "olam-olam" takrori yordamida she'rning mazmun mohiyati bo'rttirib ko'rsatilmoqda
So Z boshlayin endi yaxshi yomondin, Ko 'zlarimning nuri bo 'lgan do'mbiram, Sen qo 'limda, kezib o 'tdim jahondin, Yuragimni jo 'ri bo 'lgan do 'mbiram. Sendan hech bir mumkin emas sovushim, Sen tog 'larda kezgan choriq kovushim, Sening bilan baland bo 'ldi tovushim, Bilagimning zo 'ri bo 'lgan do 'mbiram.
(1.59)
Hamid Olimjon yuqorida keltirib o'tgan she'ri orqali takrorning epifora usulidan foydalangan. Epifora misralar oxiridagi tovush, so'z yoki so'z birikmasi takroridan iborat. Epifora qat'iy tizimli takror bo'lib, misrada kelish o'rniga ko'ra
anaforaga ziddir. Chunki anafora misra boshidagi so'z yoki so'z birikmasi takrori bo'lsa, epifora misra oxiridagi til birligi takroridir. Epifora takrorning boshqa turlari singari hozirgi zamon o'zbek she'riyatida keng qo'llanilmoqda. Misralarda keltirilgan "do'mbiram" so'zi epifora takrorini yuzaga keltirgan, "do'mbiram" so'zi ham bir bandda takrorlangan Misralar oxirida yetti o'rinda qo'llangan. Bu esa she'riy misralarning o'ziga xos jozibasini ta'minlagan.
MUHOKAMA
Hamid Olimjon ishlatgan so'zlar 20-30 - yillar voqealarning umumlashgan badiiy tasviri ekanligi shubhasizdir. Ijodkor ifodalayotgan g'oya o'z aksini topgan ijtimoiy - siyosiy, falsafiy - axloqiy, ma'rifiy tarbiyaviy, muommolar mohiyati va ko'lami, badiiy timsollar jilosi bilan bir vaqtda qo'llangan leksik takrorning rang -barangligi, mantiqiy asoslanishi, asar mazmunini ochishdagi o'rni va ahamiyati kabi masalalarga ham alohida diqqat qaratilgan.
XULOSA
Hamid Olimjon o'zbek adabiyotining yirik namoyondalaridan biridir. Shoir she'riyati takrorlarga boyligi badiiy san'atlar va uslubiy vositalarning keng qo'llanilganligi bilan ajralib turadi. Takror vositasi shoir she'riyatining g'oyaviy pishiqligi, badiiy mukammalligi, o'ziga xos so'z qo'llay olish mah oratini namoyon qilgan. Shoir she'rlarida badiiy tasvir vositalarini mahorat bilan qo'llagan, ayniqsa, badiiy takror mohirona qo'llanilgan bo'lib, ularning semantik-stilistik xususiyatlari Hamid Olimjon ijodining o'ziga xosligini belgilaydi. Hamid Olimjon she'riy atidagi badiiy takrorlar ohangdoshlikni ta'minlagan. Ta'sirchanlikni oshirgan, mo'jizaviy ma'no yuklagan. Misra yoki bandlar o'rtasidagi bog'liqlikni taminlagan, tasvirning ifodaliligini oshirgan, mazmun va shakl uyg'unligini hosil qilgan shoir she'rlarida takrorlar yordamida she'rning shakliy emas asliy ma'nosini yetkazgan.
REFERENCES
1. Hamid Olimjon. Tanlangan asarlari. - Toshkent, 1954. - B. 390.
2. Lapasov J. Badiiy matn va lisoniy tahlil. - T.: "O'qituvchi", 1995. - B. 61.
3. Shofqarov A.M. O'zbek tilida badiiy takror. - T.: "Fan va texnologiya", 2019. - B. 118.
4. Hojiahmedov A. She'riy san'atlar va mumtoz qofiya. - T.: Sharq, 1998. - B. 160.
5. Hojiahmedov A. She'r san'atlarini bilasizmi? - T.: Sharq, 2001. - B. 96.
6. Hojiyev A. O'zbek tilida qo'shma, juft va takroriy so'zlar. - T.: O'zfanakadnashr, 1963. - B. 146.
