CC BY
28
УДК 002.4 М.А.САИДХОЧДЕВА
ББК 76.17
НАВДИ ОСОРИ АДАБИ ДАР МАЧАЛЛАИ "РА^БАРИ ДОНИШ"
Аз тахдикд зухуроти адабиёт ва накди адабии нави шуравии точик ба чунин натича расидан мумкин аст, ки талаботи гоявию эстетикии солхои 20-уми асри ХХ барои дар сатхи нав ва созгор ба ниёзхои ичтимоиву фархангии шуравй мусоидат кардааст. Ин нукта дар асархои адабиётшиносй, накди адабй ва силсилаи тахкикоти марбут ба таърихи матбуоти точик, аз чумла асархои Р. Хотим, З. Рачабов, М. Шакурй, С. Табаров, А. Сайфуллоев, М. Рачабй, А. Набиев, Ч,. Х,амроев, И. Усмонов, Д. Давронов, М. Абдуллоев, М. Муродов, С. Аъзамзод, Х. Андамов ва дигарон мавриди гуфтугу карор гирифтааст (1.2.3.13.14.15.16.19.20.21.23.26.27.30).
Х,адафи маколаи мо баррасии чигунагии вазъи накди осори адабй дар мачаллаи "Рахбари дониш" мебошад, ки то чое дар асархои илмию тадкикотии муаллифони мазкур тахкик шудааст. Мутолиаи сармаколаву макола, такриз ва китобиёт, чавоб ва эзох, асноди адабй, шархи хайати тахририя ва дигар навъхои накд дар мачаллаи мазкур моро бо сахифахои рангини шаклгирии накди адабй дар ин мачалла ошно мегардонад. Дар баробари ин, нигоху усули накд аз чониби мунаккидони сершумор низ дар ин мачалла хеле чолиб буда, мутолиаи он барои дарки дурусти мохияти муборизахои ичтимой ва фархангиву адабии он солхо хеле муфиданд.
Барои муайян кардани арзиши накди осори адабй дар мачалла чанд маколаву такриз ва дигар анвои танкидй ба сифати сарчашмаи мухим хидмат мекунанд. Бархе аз таълифоти наккодй дар мачалла аз омезиши мустакими унсурхои жанриии макола ва такриз фарохам омада, дар онхо муаммои халталаби адабии замон халлу фасл шудаанд. Дар ин замина "Инкилоби адабй"-и М. С. (Собит Маннофзода- М.С.) (9,19-20), "Порчахои адабии мо"-и хамин муаллиф (10,37-41), "Адабиётамонро ба омма наздик кунем!"-и Абдусалом Пирмухаммадзода (17,21-22), "Мубориза дар чабхаи адабиёти точик»-и Шарифчон Х,усейнзода (28,27-28;29,19-20) ва гайра хамчун намунахои аввалини колабрезии накди адабй дар ахди шуравй махсуб мешаванд. Дар маколаву такриз ва гузоришхои мачалла дидгохи таърихиву назарии муаллифон тачассум ёфтаанд. Навиштахое чун "Китобхои нави точикй" (23,36-37), «Якумин киссаи инкилобии точик «Одина»-и Р. М. (18,37-41), "Назаре ба "Намунаи адабиёти точик"-и Ч,алол Икромй (8,22-24), «Як нигох ба насри точикй»-и С. Улугзода (24,24-26), «Порчахои адабии навкаламони точик»-и Б. Аълозода (5,5-6), ва гайра сирф хусусияти такризро дошта, онхоро аз лихози дар бар гирифтани нуктахои мухим дар боби мохияти осори бадей, завку саликаи нокидй ва талаботи давраи нави арзишхои сиёсиву ичтимой ва фархангй мухим арзёбй кардан мумкин аст.
Мазмуну мухтавои маколаву такризхо ба яке аз вазифахои бузурги сохтмони илмй-ичтимоии шуравй - «тавлид кардани як инкилоби асрй дар адабиёти имрузаи точикон» равона шудаанд.
Такризи мунаккид ва адабиётшиноси чавони точик Рахим Х,ошим «Якумин киссаи инкилобии точик «Одина» яке аз намунахои мухими накди ичтимой мебошад, ки аз лихози сатхи гузориши матлаб фаротар аз такризхои маъмулй оид ба арзиши асари адабй аст. Дар он аз тагйири сохтори ичтимой ва сохтмони зиндагии нав дар чомеаи шуравй сухан рафта, заминахои ба вучуд омадани «Одина» мукаррар гардидааст. Усули мукоисаи бартарии сохтор ва зиндагии нав бо зиндагии кухан ба муаллиф имкон фарохам овардааст, ки кахрамони асари мазкурро дар робита ба дигаргунихои замон арзиш дихад.
Мусалламан, чавхари таълифоти нокидонро таълимоти марксиста оид ба дигаргунихои сиёсй, ичтимой ва иктисодй ба сатхи фикр, савия ва маърифати мардум ташкил додааст. Аз ин ру, дар такризи Р. Хршим ба таълимоти Карл Маркс дар боби муайян кардани "фикр ва маърифати одамон аз руи чигунагии майишати онон" такя шудааст.
Дар ин такриз бештар ба шароити эчоди киссаи «Одина» ва накши он дар матбуоти точик, махорати нависанда дар тасвири силсилаи вокеа ва ходисахои давраи инкилоби феврал ва октябр, муомила ва харакати муштзурони точик, мурофаа ва махкамаи козии шариат, зовути Фаргона ва як силсила вокеахои давраи инкилоб таваччух шудааст. Аз ин нуктаи назар, Одина яке аз хазорон хонабарбодоне аст, ки «барои як лукма нон, барои озодона зиндагонй кардан аз ватан, аз модар ва аз маъшукаи азизи худ мачбур ба даст кашидан шудааст... Одина як нафар нест. Одинае... намояндаи як табакаи махкум, як табакаи зулмдида ва чафохои беш аз хисоб кашидааст» (18, 38).
Адабиётшинос Ч,. Бакозода зимни баррасии осори танкидии солхои 20-уми асри ХХ такризи Р. Х,ошимро бо назардошти чойгохи насри реалистй дар нахустин повести адабиёти точик арзишманд ба шумор овардааст (6, 222). Бо ин хама, бархе мулохизахои муаллифи такриз оид ба макоми адабиёти нав ва кухна аз нигохи имруза тавзехталаб ба назар мерасанд, дар ин бора дар поён тавзех медихем.
Ба ин кисса дар матбуоти русй низ таваччух зохир шуда, чойгохи он ба сифати «якумин асари ичтимой ва инкилобии Шарк» мукаррар гардидааст. Дар чанд рузномаву мачаллаи русии Маскав ва Тошканд дар бораи «Одина» такризхо ба табъ расидаанд. Аз инхо такризи мунаккиди рус М. Шевердин бо номи «Киссаи ичтимоии Шарк» («За партию» (№4, 1928) чолиб аст, ки муаллиф вуруди «Одина»-и устод Айниро ба майдони матбуот «мукаддимаи адабиёти нави точик» ба шумор овардааст.
Дар як мактуби профессор Е. Э. Бертелс ба устод Айнй «ин китоб нишони огози як карни чадид барои Точикистон» муаррифй шудааст: «Агарчи дар хотимаи у мегуед, ки Точикистон фардо ба олами Шарк мевахои ширин хохад дод, аммо ин фардоро мо имруз фарорасида мебинем ва «Одина»-и шуморо яке аз мевахои тозабаромада медонем» (18, 40).
Тахлилу накди муаммохои забони адабии точик низ «барои матбуот ва адабиёти точик яке аз масъалахои мухим аст», ки дар такризи Р. Х,ошим ба он ишора шудааст. Бахои мунаккид В. Афанасев низ ба асар чолиб таваччух аст: «Одина» дар забони форсй, дар забони точикони кухистонй, ки як шакли холиси забони форсй мебошад, навишта шудааст. Замоне, ки услубчиён (стилистон)-и Эрон дар Техрон ин киссаро хонданд, гуфтанд, ки бояд адибони Эрон ба Точикистон рафта, забони форсиро, ки дар он чо зебогии классикии дар Эрон талафшудаи худро мухофаза кардааст, биёмузанд» (8, 40).
Алокамандони эронии адабиёти нави точик низ ба чойгохи ин асари Айнй бетафовут набудани худро собит карданд. Аз чумла, зани эронй Шукухи Ховариён повести «Одина»-ро «китоби мукаддасе аз нолахо ва фарёдхои бадбахтону гирифторони Шарк...» медонад, ки тамоми «омолу орзухои мехнаткашони Шарк, хусусан форсизабонон дар он чамъ хоханд буд». Ин асар ифодагари «афкори равшан..., яке аз муассиртарин китобхо барои мехнаткашони Шарк.» аст (25, 6).
Профессор А. Сайфуллоев дар бахши насри солхои 20-уми «Таърихи адабиёти точик. Инкишофи жанрхо» аз як маколаи мачаллаи форсии «Сухан» ёдовар шудааст, ки тахти унвони «Як нависандаи точик» оид ба бунёдгузори адабиёти навини Точикистон маколае чоп карда, дар он «услуби иншои Айнй» бо такя ба забони повести «Одина» намунаи «шевои баёни точикй» ба шумор омадааст (13, 26).
Яке аз мунаккидони маъруф Сотим Улугзода, ки кору фаъолияти адабиаш аз танкиди адабй шуруъ шудааст, дар накду баррасии осори адабии ин давра диди хос ва саликаи мумтоз зохир кардааст. Такризи С. Улугзода «Як нигох ба насри точикй» ба накду баррасии хикояи адиб ва мунаккид Собит Маннофзода «Латофатой фиреб хурд» ихтисос ёфта, хусусияти сирф танкидй дорад. Дар ин хикоя вокеаи чудогонаи рузгори мактабиён тачассум ёфтааст: Назар ба накли нависанда Латофатой ба Тошканд омада, ба курси яксолаи тайёрй барои мактабхои тахассусй дохил шуда, онро ба итмом расонид ва баъд ба курси момодоягй даромад. Латофатой дар ваки тахсил, такрибан дар синни 16-солагй ба Юсуфчон ном чавони такрибан 22-23 сола ба шавхар баромада, аз у фарзанддор шуд. Х,одисаи мухим дар хикоя он аст, ки ин чавон ба сабаби мастигарй ва бадахлокй аз курси шабонаи факултети коргарй (рабфак) ронда шуд. Вай ахиран аз тирезаи болохона худашро ба айвон партофта мемирад. Аз хамин чихат хикоя номи «Латофатой фиреб хурд»-ро гирифтааст.
Мунаккид ин навъи сужетсозии муаллифи хикояро кобили танкид шумурда, чихатхои хаётй ва адабии онро дур аз вокеият нишон медихад ва онро берун аз колаби асарофарии адабй маънидод кардааст: «Фарз кунем, ки як мухбир дар бораи вахшиёна кушта шудани «фалончй»-ой ба дасти шавхараш ба матбуот як галаюни дуру дарозе навишта, хамаи нуктахои ходисаи фачеъро як ба як тасвир карда, сабабхои онро ошкор намуд. Бигзор ин мухбир дар тасвири вокеа зиёда захмат кашида, навиштаи худро бо забони хеле хуш, бо ташбехоти дилхох ва тасвирхои олй устодона ба амал биёварад. Майлаш, ин мухбир дар ошкор намудани вокеа ва шархи сабабхои он як махорати фавкулодае нишон дода, бо сухансозии худ, бо калами худ хамаи хонандагонашро мутаассир кунад. Оё, мо хамин гуна як порчаи навиштаро хикояи адабй (художественный) гуфта метавонем ё не? -На» (18, 24).
Дар ин чашмандоз тафовути байни навиштаи мухбир ва хикоянавис, чигунагии масъулияти офаридани асар, махсусияти кори эчодй, раванди кахрамонсозй, тип ва гайра таъкид шудааст. Ба ин васила чанд акидаи назарй дар боби мохият ва маромномаи кори мухбирй ва нависандагй равшан мегардад. Аз чашмандози мунаккид «мухбир» ба вокеа монанди як вокеаи тасодуфй ва
«хикоянавис» монанди як вокеаи инъикосгари равиши гузарон, ахлоки зиндагонии рухй ва, умуман, характери гурухи маълум ва табакаи муайян нигох мекунад ва дар тобеияти хамин нигох дар болои вокеа кор мекунад. Ин чо масъалаи офаридани тип (кахрамон) пеш меояд. Вокеа дар хикоя аз вокеахои чудогонаи тасодуфй бо вежагии типй фарк мекунанд. Аз ин ру, мунаккид пешниход мекунад, ки «барои маълум кардани вокеа, барои номи хикояи адабй гирифта навиштани вокеа, дар болои кахрамонони у хуб кор кардан ва онхоро нагз офаридан лозим аст, ки сачияи як гурухи муайян дар онхо акс шуда бошад» (18, 24).
Аз диди мукарриз Латофатой ва Юсуфчон - кахрамонони хикоя аз ин хосиятхо бахраманд нестанд. Аз ин чихат, мухаррир ба тозиёнаи танкид гирифта мешавад, ки «дар офаридани тип вакт сарф накардааст. Мо на кй будани Латофатой ва на кй будани Юсуфчонро равшан фахмида наметавонем. Мухаррир вокеаро ба андозае чудо ва холис (изолированно) гирифта тасвир мекунад, ки муносибат ва робитаи кахрамонон бо мухити худашон хеч маълум нест. Х,ол он ки ин робита ва муносибатро шартхои хикоянависй талаб менамоянд» (18, 24).
Аз иддаои мукарриз таъсири дигаргунихои рузафзуни инкилобии чомеаи сотсиалистй эхсос мешавад. У раванди зан гирифтан ва шавхар карданро дар хаёти чавонон инкилоби бузург шуморида, аз ин нуктаи назар ба рафти хаёти Латофатой таваччух мекунад ва муаллифи хикояро барои тасвири номуайяни таъсири инкилоб дар рохи ба шавхар баромадани у, хаёти мактабй, фаъолият ва дарсхои вай интикод мекунад. Вобаста ба ин як силсила муаммо, аз чумла номаълум будани ин ки Латофатой ба шавхари худаш чй гуна, дар кучо зиндагй мекард; онхо барои худашон хонаи чудогона доштанд ё не, хар яке дар мактаби худ буданд ва гайра таъкид шудааст. Дар мачмуъ, «дар хикоя аз сар то по муносибати Латофатой бо мактаб, бо толибагон ва гайра низ дар хукми пурсиш» (18, 25) карор гирифтааст.
Х,амин тавр, зухуроти зиндагии ин ду чавон чун ходисаи барчастаи ичтимой мавриди таваччух карор гирифта, хулосае сар задааст, ки «ин хел ходисахо одатан ба рухи одам, ба обру ва эътибори у ва бинобар ин, ба зиндагонии умумй ва оилавии у як навъ таъсир мебахшанд». Аз ин чихат, ба акидаи мукарриз, халли масъала дар хикоя нотамом монда ва торик арзёбй шудааст.
Нуктаи мухими чашмандози С. Улугзода арзёбии киёсии хикояи С. Маннофзода бо хикоёти дигар мебошад. Дар ин замина аз хикояи Ч,. Икромй «Оё чй бояд кард?» (шумораи 9-уми мачалла) сухан рафтааст, ки аз лихози мавзуъ ба «Латофатой фиреб хурд»-и С. Маннофзода то як андоза монандй дорад. Дар ин боб комёбии Ч. Икромй дар офаридани тип таъкид шудааст. Аз ин ру, Махтоб ва Каримчон дар ин хикоя метавонанд ба сифати «намояндаи гурухи чавонони имруза» муаррифй шаванд.
Дар асл дар ин такриз лахзаи ходисаи пурдабдабаи ба сахна ворид шудани Латофатой аз чониби хикоянавис хеле чолиб тасвир шудааст, ки ин нукта дар айни замон ба танкиди шадиди мукарриз рубару гардид: «...чехраи гандумгунаш дар зери каллапуши чигариранг як зебоии шарманда, як малохати андак асабониро доро буд. Ман хавас кардам, ки ба кадри имкон хиссиёти дарунй ва ахволи рухии уро кашф кунам ва бидонам ва, аз ин рох, ба хастии вай тахминй як кимат бидихам. Ин ба ман душвор намуд, факат шарми беандозаи у ба тафтишоти ман монеъ мешуд, зеро у ба хеч тараф нигох намекард. Чашмонашро ба як нуктаи замин духта ва сояи мижгонхои дароз тамоман онхоро пушида буд.» (8, 25).
Ва ё: «.Латофатой барои изхори ташаккур бо як лабханди нозук ва нигохи махчубона хамаи тамошочиёнро аз назар гузаронид ва, хамин тавр, нигохкунон, охиста-охиста ба тарафи пушти сахна рафтан гирифт. Ман чашмони уро дидам ва дар (? - С. М.) онхо хуб диккат кардам. Он ду чашми сиёх,, он ду ойиначаи дил як самимияти махчубонаро акс мекунонад. Ман хамин тавр фахмидам, ки дар хастии ин духтари латиф самимият, садокат ва рухи вафодорй комилан мавчуд аст.» (18, 25).
Аз тахлили бардошти мунаккид аз ин холи Латофатой ва тасвири холати рухии у чунин бармеояд, ки он навъи бардошти хиссии мукарриз аст ва ин навъ мулохизаро накди хиссй метавон унвон дод. Мунаккид ин тасвири адибро дур аз хакикат ва вокеият хонда, онро бо ин шеваи баён мавриди интикод карор медихад: «Х,оло бубинед, мухаррир дар ин чо то чй андоза аз хакикат дур меравад. Охир, дар сахна одатан холати рухии одам касдан ва бо воситахои гуногуни сунъй як шакли дигар мегирад, як намуди зохирии дигар кабул менамояд ва ё, бо таъбири дигар, холати рухй ва кордории инсон ба мазмун ва оханги хамон рул ва ё хамон суруд тобеъ мегардад. Пас, дар ин сурат хиссиёти рухй ва даруниро дар сахна кашф кардан, яъне чй? Охир, мухаррир чаро дар ин кашфиёти худ хатто фиреб нахурд?» (18, 25).
Баъдан мукарриз дар назди муаллиф пурсишхое гузошта, ба танкиди худ шиддат мебахшад: «Як нафар безорй хам агар ба сахна баромада, рули Латофатойро адо намояд, ба он андоза ташаккур ва офаринхои ахли сахна комёб гардад, хамон самимияти махчубона, хамон садокату рухи вафодориро у хам шояд бехтар аз Латофатой зохир мекунад-ку! Х,оло мо хак дорем аз
мухаррир савол кунем, ки рафики кашшоф, агар шумо дар яке аз тамошохои худатон баногох дар сахна сояи ларзон, ягон хулиган, ягон каттоли бепадарро, ки монанди Латофатой ба шумо ношинос бошад, дида, овози хазин ва оханги намгини уро шунида монед, ба хастии у чй гуна кимат хохед дод? Самимият, садокату рухи вафодории уро бо кадом рох кашф карда ва дар ин кашфиёт худатонро то чй андоза муваффакиятнок хохед дид?» (18, 25).
Дар такриз тарзи муносибати муаллифи хикоя идеалистй ба калам омада, ин навъ хиссиётпардозй чун худпардозии сохта вонамуд шудааст: «Мухаррир бо як нигох хиссиёти дарунй ва ахволи рухии Латофатойро кашф мекунад ва аз ин у ба хастии вай кимат медихад. Аммо, ин усули кашф ва ин кимат дар тачриба ва офокият чой надорад, балки яке аз асосхои идеюлистй аст. Мо хаминро гайритабий мегуем. Латофатой дар сахна монанди як ортист буд ва илоч надошт, ки дар хукмронии хамон мазмун ашула, хамон шароити сахна хастии у, самимияту садокати рухии вафодорй зохир накунад» (18, 25).
Хулосаи такриз ба хукми хеле сахт монандй дорад. Бофти хикоя сар то по тасодуфй аст, дар асл чунин вокеа гуё руй надодааст: «Ин ба хаёл дигартар ва монанди як харзагуй аст», зеро «фарз кунем, ки Юсуфчон худашро аз тиреза ба айвон намепартофт ва намемурд, дар болои хиёнатхои вай нисбат ба рафикаи худаш суд мешуд, дар ин суд, бе шубха, мухаррир на монанди як нависандаи холис, балки монанди як шохиди хамадон иштирок мекард» (18, 25).
Мукарриз дар ин маврид ба чанбахои рухии кори нависанда дахл мекунад ва ба ин бардошт меояд, ки «беморихои мухаррир ва фарёдхои дарунии он танхо ба сухани мухаррир хос аст ё, бо таъбири дигар, барои кушодани сабабхои фочиа хеч рул надорад, ба сурати барчаста ва тантананок дохил кардааст» (18, 26).
Мукарриз ба нависандагони чавон маслихат медихад, ки худуди хикояро тибки талаби завки бадеии хонанда риоя кунанд, зеро хар чизро ба даруни хикоя чой додан мумкин нест, агар ин кор зуран анчом ёбад, хикоя аз колаб берун меравад.
Эродхои дигар ба забони хикоя дахл дорад: «Забони у сода нест, балки то як андоза муглакй дорад. Мо дар хикоя баъзе тасвирхо, баъзе ифодахоро низ мебинем, ки мазмунан дуруст нестанд ва ё хамон гуна таъбир ба фикри ман дар забони точикй вучуд надорад» (18, 26).
Барои мисол ин тасвирхо интикод шудаанд: «...чехраи гандумгунаш дар зери каллапуши чигариранг як зебоии шарманда, як малохати андак асабониро доро буд.». Ё ин ки: «.як фарёди дарунй дар махвутаи дили ман ба садо омад...». Ба фикри мукарриз таъбири «зебоии шарманда» дар забон собика надоштааст: «^оидахои забон ва худи маъно хам ин гуна ифодаро кабул карда наметавонад, бе шубха, мухаррир дар ин чо мехохад бигуяд, ки шарминии чехраи гандумгунаш нихоят зебо буд, яъне, он шарминии чехра ба худаш мезебид» (18, 26).
Мукарриз бар он аст, ки ба чои он таъбир «шармандагии зебо» ва ё «шарминии зебо» гуфтан бехтар ва дурусттар мебуд. Он вакт максади мухаррирро хама ба осонй мефахмид. Гайр аз ин, мо боз нафахмидем, ки мухаррир бо навиштани «малохати андак асабонй» кадом вазъият, кадом холати он «чехраи гандумгунро» тасвир карданй мешавад?! Агар хато накунам, «малохат» аз калимаи «малех» сар зада бошад лозим ва малех будан, яъне мулоимй, вазъияти форам аст. Чехраи Латофатой малохатро доро бошад, пас асабонигй дар он чо чй кунад? Одатан дар зери калимаи «асабонй» бадкахрй ва газабро мефахманд» (18, 26).
Яке аз хусусиятхои асосии ин таълифот мавчудити ду майлон дар муайян кардани маком ва арзу тули адабиёти гузаштаи точикон аст. Як зумра мухаккикон, нокидони адабй ва ходимони матбуот бархак кушиш ба харч доданд, ки кадимй будани адабиёти точикро дар каламрави Осиёи Миёна исбот намоянд. Чунин тамоюл, хусусан, дар тазкираи устод С. Айнй «Намунаи адабиёти точик» расмият пайдо карда, кувват ёфт ва аз чониби ходимони матбуот идома дода шуд. Тибки мукаррароти адабиётшиносон тазкираи мазкур барои исботи кадимй будани точикон ва макони пайдоиши онхо будани каламрави Осиёи Миёна хидмат кардааст. Устод Айнй таъкид намуда, ки дар тули беш аз хазор сол точикон барои ба миён овардани адабиёти оламшумул дастёб шуданд (13; 15; 17; 18; 19; 20; 23).
Аммо дар бархе аз такризхо ба ин асар ва дигар таълифоти ин давра ба инкори дороихои адабиёти гузашта ва таъкиди махдудияти осори адабии шоирони кадим нигаронида шудааст. Вобаста ба ин нукта таъсири афкори инкилобй дар рохи инкишофи адабиёти пролетарй ва танкиди хар гуна майлонхои «адабиёти кухна ва тори пусидаи точикон», аз чумла чойгохи газалгуй, касидасарой, усул ва сабку услуби адабиёти кухна мавкеи мухим пайдо кардааст.
Дар такризи Р. Х,ошим назариёти адабй аз мавкеи ночои таърих ва анъанахои дерини классикй матрах, хамзамон бартарии адабиёти нав ва махдудияти адабиёти кухна сухан рафтааст. Муаллиф иддао дорад, ки: «Абумуслимхо, чангнома ва афсонахои дур-дарози пур аз музахрафот дигар наметавонистанд ба рухи мехнаткаши точик гизо бидиханд, наметавонистанд уро розй бикунанд» (18, 37).
Албатта дур аз тасвирхои ба завку дили мехнаткаши точик намоён шудани адабиёти гузаштаи точикон бо хадафи бознамоии арзишу ахамият ва имконияти замони нави инкилоб сурат гирифтааст. Тара;;ии и;тисод ва пешрафти маданияти Точикистон дар назди адибони чавони точик вазифахои бисёр мухим ва бомасъулият гузошт, ки аз ин;илоби адабй, сохтан, офаридан ва ба вучуд овардани адабиёти ин;илобй иборат буд.
Дар ин навиштахо тафовути «адабиёти кухна» бо «адабиёти нав» чавхари аслии баррасихои адабй ва интикодии он солхоро бозгу мекунад. Мохияти асосии муборизахои он замон ба вучуд овардани шеваву анъанаи нави марбут ба сохтмони чомеаи сотсиалистй мебошад. Ба ин хотир адабиёти гузашта «адабиёти аз хаёт дур» муаррифй шуда, осори адабии замони нав «оташи наве» дар сохтмони «адабиёти нав» ба шумор омадаст. Бесабаб нест, ки ба махсули офариниши адабии гузашта чун шарораи осмони торики адабиёти форсй таваччух шудааст. Ин маъниро кариб дар тамоми маколаву такризхои мачалла равшан эхсос мекунем (аз чумла ниг.: 3-7). Арзишу чигунагии мохияти "нав"-у "кухна" дар тадкикоти олимони сершумор арзёбй шудааст (13; 16; 11; 12; 21)
Дастовардхои адабии шуравй тасвирхои ба он замон мувофик касб карда буд. «Шоирони ин;илобии точик шароби сурхро «бо шодмонй дамидани офтоби сурх» нушиданд. Офо;и адабиётро саросар сахоби сурх гирифт. Ба гардани адабиёт, шеър ва газали шоирон «таноби сурх бастанд» ва онхо бо овози баланд гуфтаанд, ки «бояд ба Ин;илоб навиштан китоби сурх!» (18, 38).
Х,амин тавр, маколоти мачаллаи адабии "Рахбари дониш" дар баробари намунахои аввалини накди адабй будан ва фаро гирифтани муаммохои мубрами адабиёти он даврон аз баъзе нуксу норасоихо дур набуданд, ки мо онро дар мисоли бахси наву кухна дар ин макола дарч кардем. Бо вучуди ин, таълифоти танкидии мачалла аз чашмандози сухансанчии замон арзишу ахамият дошта, дар доираи завку салика ва меъёру талаботи сухансанчии шуравй кобили накду тахлил мебошанд. Осори мазкур нуктахои чолиберо фаро гирифта, барои шинохти мохияти аслии чусторхои гоявию эстетикй ва чойгохи осори накди адабии замони муосир заминаи мусоид фарохам меоваранд. Дар осори адабй-наккодии ин замон таърифу танкид ва бахсу мунозира чойгохи хос дорад. Хидмати мунаккидон дар боби фарохам овардани заминахои накди усулии адабй дар мачалла муфид мебошад. Осори бархе мунаккидон ухдадории ононро дар накди асархои адабй ошкор мекунад. Дарки масъулият ба онон имкон додааст, ки вазифаи худро ба хубй ичро кунанд. Шоири маъруфи Фаронса П. Элюар ба ин маънй чунин фармудааст: "Мунаккид дар холате вазифаашро комилан адо мекунад, ки кабл аз хама аз комёбихои асари бадей ба хаячон омада, мафтуни он гардад, сонй ба чустучуи нуксону камбудихои он шавад" (4,16).
Тахлили муфассали таълифоти мачаллаи «Рахбари дониш» дар боби накди осори адабй барои муайян кардани чойгохи вокеии афкори адабй-интикодии точик дар солхои 20-уми асри ХХ мусоидат менамояд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Абдуллоев, М. А. Хусусиятхои публитсистии осори илмй-адабии С. Айнй ва масъалахои хувияти миллй (солхои 20-30-юми карни ХХ) /М.Абдуллоев // Паёми ДМТ. Бахши филология.-№7(63).-Душанбе: Сино, 2010.-С. 255-260.
2. Андамов, Х. «Рахбари дониш» - мачаллаи маорифй ва адабй /Х.Андамов.-Душанбе: Истеъдод, 2017.-128 с.
3. Аъзамзод, С. Мероси классикй ва назарияхои адабиётшиносии солхои 20-30-и карни ХХ / С. Аъзамзод // Авранг.-2002, №1(04).-С. 30-36.
4. Аъзамзод, С. Чанд сахифае аз таърихи накди адабй / С. Аъзамзод // Номаи Донишгох: Илмхои чомеашиносй.-2011.-№4(28).-С. 3-21.
5. Аълозода, Б. Порчахои адабии навкаламони точик / Б. Аълозода // Рахбари дониш.-1930.-№6(33).-С. 5-6.
6. Бакозода, Ч. Инкилоби Октябр ва афкори адабию эстетикии точик дар солхои бистум / Ч. Бакозода // Нависанда ва идеали замон.-Душанбе: Адиб, 1987.-С. 205-223.
7. Икромй, Чалолиддин. Чавоб ва эзох / Ч. Икромй // Рахбари дониш.-1928.-№3(6).-С. 34-35.
8. Икромй, Чалолиддин. Назаре ба «Намунаи адабиёти точик» / Ч. Икромй // Рахбари дониш.-1929.-№12(27).-С. 22-24.
9. М. С. Маннофзода.Инкилоби адабй / С. Маннофзода // Рахбари дониш.-1927.-№2.-С. 19-20.
10.Маннофзода, Собит. Порчахои адабии мо/С.Маннофзода // Рахбари дониш.-1928.-№1-2(5).-С. 37-41.
11.Махмадаминов, А. Адабиётшиносй ва худогохди миллй / А. Махмадаминов.-Душанбе: Сино, 1998.-214 с.
12.Махмадаминов, А. Айнишиноси ва замони хозира:мачмуаи маколахо / А. Махмадаминов.-Душанбе: Эчод, 2005.-160 с.
13.Мирзозода, Х. Таърихи адабиёти советии точик. Инкишофи жанрхо : иборат аз 6 чилд. / Х. Мирзозода, А. Сайфуллоев, А. Абдуманонов.-Душанбе: Дониш, 1984.- Ч. 2.-356 с.
14.МуродИ, М. Такриз - хамчун жанр.-Душанбе: Ирфон, 1999.-48 с.
15. Муродов, М. Формирование жанра литературной рецензии в таджикской периодике 1920-1930х гг.-АКД / М. Муродов.-Душанбе, 1996.
16.Набиев, А. Адабиёт ва накди адабИ / А. Набиев.-Душанбе: Адиб, 1993.-260 с.
17.Пирмухаммадзода, А. Адабиётамонро ба омма наздик кунем (Ба тарики худтанкидкуни) / А. Пирмухаммадзода // Рахбари дониш.-1930.-№2(29).-С. 21-22.
18.Р. М. Якумин киссаи инкилобии точик «Одина», асари С. АйнИ / Р. М. // Рахбари дониш.-
1928.-№6(9).-С. 37-41.
19.Раджабов, З. Ш. К характеристике первого советского журнала на таджикском языке "Пламя революции" / З. Ш. Раджабов.- Сталинабад, 1959.-45 с.
20.Рачабй, М. Таърихи танкид ва адабиётшиносИ (Асосхои назариву эстетикии адабиёти точикии мархалаи якум. Солхои 1920-1954) / М. РачабИ.-Душанбе: Адиб, 1997.-208 с.
21.Табаров, С. Асосхои назариявии танкиди адабИ/С.Табаров.-Душанбе, 1999.-243 с.
22.Усмонов, И. Таърихи журналистикаи точик/И.Усмонов,Д. Давронов.-Душанбе, 2008.-280 с.
23.Х,амроев, Ч. Таърихи танкиди адабИ / Ч,. Х,амроев.-Душанбе: Ирфон, 2006.-436 с.
24.Х,ошим, Р.Солхо дар сахифахо : маколахо ва ёддош тхо/Р.Х,ошим.-Душанбе: Адиб, 1988.-320 с.
25. Уйгур. Китобхои точикИ / Уйгур // Дониш биниш.-1927.-№1.-С. 36-37
26.Улугзода, Сотим. Як нигох ба насри точикИ «Латофатой фиреб хурд» / С. Улугзода // Рахбари дониш.-1930.-№1(28).-С. 24-26.
27.Ховариён, Ш. Мактуб ба мачаллаи «Рахбари дониш» / Ш. Ховариён, // Рахбари дониш.-1928, №8-9 (11-12) .-6 с.
28.Х,усейнзода, Ш. Мубориза дар чабхаи адабиёти точик / Ш. Х,усейнзода // Рахбари дониш.-1930.-№4-5(31 -32).-С. 27-28.
29.Х,усейнзода, Ш. Мубориза дар чабхаи адабиёти точик (давом аз №4-5) / Ш. Х,усейнзода // Рахбари дониш.-1930.-№6(33).-С. 19-20.
30.ШакурИ, М. Нигохе ба адабиёти точикии садаи бист / М. ШакурИ.-Душанбе: Пайванд, 2006.456 с.
REFERENCES:
1. Abdulloev, M.A. Publisistic Peculiarities of S. Ayni's Scientific-Literary Works and Issues Dealing with National Individuality (the 20-ies - 30-ies of the XX-th century) / M.Abdulloev // Bulletin of the Tajik National University. Series of Philology. - #7(63). - Dushanbe: Sino, 2010. - Р. 255 - 260.
2. Andamov, Kh. «Rahbari Donish» (Guide-Book for Knowledge) being considered as Educational-Literary Journal/Kh.Andamov. - Dushanbe: Gift, 2017. - 128 p.
3. A'zamzod, S. Classical Legacy and Theories of Literary Criticism Referring to the 20-30-ies of the XX-th Century / S.A'zamzod // Splebdour. - 2002, - №1(04). - Р. 30-36.
4. A'zamzod, S. Some Essays from the History of Criticism / S. A'zamzod // Scientific Notes: Social Sciences. - 2011. - №4(28). - Р. 3-21.
5. A'lozoda, B. Literary Fragments Belonging to Tajik Young Writers / B. A'lozoda // Guide-Book for Knowledge. - 1930. - №6(33). -Р. 5 - 6.
6. Baqozoda, J. The October Revolution and Tajik Literary Aesthetical Ideas Referring to the 20-ies of the Past Century / J.Baqozoda // Writer and the Ideal of Time. - Dushanbe: Man-of-Letters, 1987. -Р. 205 - 223.
7. Ikromi, Jaloliddin. Answer and Note / J. Ikromi // Guide-Book for Knowledge. - 1928. - #3(6). - pp. 34 - 35.
8. Ikromi, Jaloliddin. Some Viewpoint to «Tajik Literature Pattern» / J. Ikromi // Rahbari Donish. -
1929. - №12(27). - Р. 22 - 24.
9. M.S. Literary Revolution / S. Mannofzoda // Guide-Book for Knowledge. - 1927. - #2. - pp. 19 - 20.
10.Mannofzoda, Sobit. Our Literary Fragments/S.Mannofzoda // Guide-Book for Knowledge. - 1928. -№ 1-2(5). - Р. 37-41.
11.Mahmadaminov, A. Literary Critisim and National Self-Conscionsness / A. Mahmadaminov. -Dushanbe: Sino, 1998. - 214 p.
12.Mahmadaminov, A. Ayni Studies and Modern Time: collection of articles / A. Mahmadaminov. -Dushanbe: Creation, 1998. - 160 p.
13.Mirzozoda, Kh. The History of Soviet Tajik Literature. Development of Genres: in six volumes. / Kh. Mirzozoda, A. Sayfulloev, A. Abdumanonov. - Dushanbe: Knowledge, 1984. - V.2. - 356 pp.
14.Murodi, M. Review as a Genre/M.Murodi. - Dushanbe: Cognition, 1999. - 48 p.
15.Murodov, M. Formation of the Genre of Literary Review in Tajik Periodicals of 1920-1930. -Synopsis of the dissertation in philology / M. Murodov. - Dushanbe, 1996.
16.Nabiev, A. Literature and Critiques / A. Nabiev. - Dushanbe: Man-of-Letters, 1993. - 260 pp.
17.Pirmuhammadzoda, A. We Must Make our Literature nearer to Readers (by means of self-critiques) /A. Pirmuhammadzoda // Guide-Book for Knowledge. - 1930.-#2(29). - pp. 21 - 22.
18.R.M. The First Story about the Tajik Revolution Called «Odina» by S. Ayni / R.M. // Guide-Book for Knowledge. - 1928. - №6(9). - P. 37 - 41.
19.Rajabov, Z. Sh. To the Characteristics of the first Soviet Journal in the Tajik Language Called "Shulai Inkilob" (The Flame of Revolution) / Z.Sh. Rajabov. - Stalinabad, 1959. - 45 pp.
20.Rajabi, M. From the History of Critiques and Literary Criticism (Theoretical-Aesthetic Grounds of Tajik Literature Referring to the first Stage Including 1920-1954) /M.Rajabi. - Dushanbe: Man-of-Letters, 1997. - 208 p.
21.Tabarov, S. Theoretical Grounds of Literary Critiques/S.Tabarov. - Dushanbe, 1999. - 243 p.
22.Usmonov, I. The History of Tajik Journalism/I.Usmonov, D.Davronov. - Dushanbe, 2008. - 280 p.
23.Hamroev, J. The History of Literary Critiques/J.Hamroev. - Dushanbe: Cognition, 2006. - 436 p.
24.Hoshim, R. Years on Pages: Articles and Reminiscences/R.Hoshim. - Dushanbe: Man-of-Letters, 1988. - 320 p.
25.Uyeghur. Tajiks Books /Uyeghur// Knowledge and Vision. - 1927. - №1. - P. 36 - 37.
26.Ulughzoda, Sotim. Viewpoint of the Tajik Prose Called "Latofatoy Was Deceived" / S. Ulughzoda // Guide-Book for Knowledge. - 1930. - №1(28). - P. 24 - 26.
27.Khovariyon, Sh. A Letter to the Journal of "Guide-Book for Knowledge" / Sh. Khovariyon, // Guide-Book for Knowledge. - 1928. - № 8-9 (11-12). - 6 p.
28.Huseynzoda, Sh. The Battle in the Front of Tajik Literature / Sh. Huseynzoda // Guide-Book for Knowledge. - 1930. - №4-5(31-32). - P. 27-28.
29.Huseynzoda, Sh. The Battle in the Front of Tajik Literature (to be continued from №4-5) / Sh.Huseynzoda // Guide-Book for Knowledge. - 1930. - №4-5(33). - P. 19-20.
30.Shakuri, M. Viewpoint of the Tajik Literature Referring to the XX-th Century /M.Shakuri.-Dushanbe: Union, 2006. - 456 p.
Нацди осори адабй дар мацаллаи "Рахбари дониш "
Вожа^ои калидй: мацаллаи "Рахбари дониш", нацди адабй, нацди ицтимой, адабиёти нав ва кууна, мацола, тацриз, китобиёт
Дар мацола аз тагйири сохтори ицтимой ва сохтмони зиндагии нав дар цомеаи шуравй сyхан рафта, заминауои ба вyцyд омадани асаруои илмй-танцидй дар мацаллаи адабии "Рахбари дониш" мавриди гуфтугу царор гирифтааст. Дар он мохияти ин таълифот ва афкорy андешауои мунаццидон ба доираи тауциц ва таулил кашида шyдааст.
Цайд мешавад, ки мацаллаи "Раубари дониш" яке аз аввалин манбаи мууими нацди адабй дар солуои нави барпо шудани Чумуурии Тоцикистон мебошад, ки нацши он дар ташаккул ва тауаввули ин соуаи адабиётшиносй барцаста мебошад. Ба андешаи муаллиф силсилаи мацолаву тацриз ва анвои дигари нацди адабй дар сауифауои мацалла ба ицро ва татбици яке аз вазифауои бузург ва мууими сохтмони илмй-ицтимой - «тавлид кардани як ищилоби асрй дар адабиёти имрузаи тоцикон» бахшида шудаанд.
Муаллиф дар асоси маводи зиёди фактологи нацши мацаллаи "Роубари дониш"-ро дар рушди нацди адаби нишон дода, ба ин натица мерасад, ки таулили муфассали маводи ба нацди осори адабй тахассусёфтаи мацалла барои муайян кардани цойгоуи воцеии афкори адабй-интицодии тоцик дар солуои 20-уми асри ХХ мусоидат менамояд.
Суть и понятие критики в первых статьях журнала «Рахбари дониш»
Ключевые слова: литературная критика, социальная критика, журнал ««Рахбари дониш», научно-критические статьи, рецензия, литературно-критические взгляды
Подробный и всесторонний анализ литературно-критических материалов журнала ««Рахбари дониш» способствует выявлению особенностей литературно-критических воззрений второй половины 20-х годов XX века. В статье высказываются некоторые замечания о понятиях, сущности и специфике критики в журнале. На основе изучения литературно-критических материалов 20-х годов XX века автор статьи приходит к выводу, что явления социальной и культурной жизни советского периода способствовали тому, что литература и литературная критика поднялись на
совершенно новый уровень и начали соответствовать требованиям времени. Этот период литературной критики является судьбоносным и значимым с точки зрения ее формирования и развития.
Размышления и выводы автора статьи относительно понятийного аппарата, сути и специфики литературной критики представляются важными для выявления предпосылок и изучения различных аспектов данной сферы литературоведения.
Gist and Notion of Critique in the First Articles Published in "Rahbari Donish " (Guide-Book for Knowledge) Journal Key words: literary critiques, social critiques, journal of "Rahbari Donish"(Guide-Book for Knowledge), scientific-critical article, review, literary-critical view
Designing on the premise of detailed and versatile analysis dealing with literary-critical materials of the journal called "Rahbari Donish"(Guide-Book for Knowledge) the author reveals the peculiarities of literary-critical views referring to the second half of the 20-ies of the XX-th century. In her article the author supposes a number of remarks in reference to the notion, essence and specifics of critiques in the journal. Proceeding from the study related to literary-critical materials of the 20-ies of the past century the author of the article comes to the conclusion that a phenomenon of social-cultural life of the Soviet period promoting the literature and literary critiques raised at the quite new level and corresponded to the required time. The relevant period of literary critiques is considered to be as fateful and significant from the viewpoint of its formation and development, upon the whole.
The authofs ruminations and conclusions beset with conceptional apparatus, gist and specifics of the literary critiques are considered to be important for eliciting the prerequisites and study in regard to various aspects of the revenant sphere of literary criticism.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Саидхоцаева Маликахон Алиевна, унвонцуи кафедраи журналистика ва назарияи тарцумаи факултети филологияи тоцики Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Б.Гафуров (Цумцурии Тоцикистон, ш.Хуцанд), E-mail: malikakhon-5@mail.ru
Сведения об авторе:
Саидходжаева Маликахон Алиевна, соискатель кафедры журналистики и теории перевода факультета таджикской филологии Худжандского государственного университета имени академика Б. Гафурова (Республика Таджикистан, г. Худжанд), E-mail: malikakhon-5@mail.ru
Information about the author:
Saidkhujaeva Malika Alievna, claimant for candidate degree of the department of journalism and translation theory of the Tajik philologu under Khujand State University named after academician B. Gafurov (Tajikistan Republic, Khujand), E-mail:malikakhon_5@mail.ru
