TARAQQIYOT STRATEGIYASI: AQLLI SHAHAR, RAQAMLI IQTISODIYOT, SUN'IY
INTELLEKT
УДК 691.168
ГОССИПОЛ ЦАТРОНИ ВА ТАБИИЙ ЦУМЛАРДАН ФОЙДАЛАНИБ АВТОМОБИЛ ЙУЛЛАРИНИ ДЕФОРМАЦИОН-СИЛЖИШГА БАРДОШЛИЛИГИНИ ОШИРИШ
Доцентлар: Д.И.Махкамов, стажёр-уцитувчи И. К,. Муталибов (Наманган мухандислик-цурилиш институти)
Кириш. Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 19 декабрдаги ПФ-5890 сонли "Узбекистон Республикаси йул хужалиги тизимини чукур ислох килиш чора-тадбирлари тугрисида"ги фармони ва 2019 йил 9 декабрдаги П^-4545 сонли "Йул сохасини бошкариш тизимини янада такомиллаштиришга оид чора-таддирлар тугрисида"ги ^арори асосида автомобиль йулларини куриш ва таъмирлаш буйича ишларни молиялаштириш сезиларли даражада купайтирилди, бу эса охирги йилларда бажариладиган йул-курилиш ва таъмирлаш ишлари хажмларини деярли уч баравар ошириш имконини берди. ^ушниларимиз билан самимий алокалар тиклангани эса куп сохалар катори улар билан хамкорликда янги автомобиль йуллари куриш, у оркали хориж давлатларига йул очиш, айни пайтдаги автомобиль йулларини эса биргаликда таъмирлаб, фойдаланиш каби гоят самарали ишлар хакида келишиб олмокдамиз. Буларнинг натижасида юкларни автомобиль йуллари оркали ташиш хажми - утган йил якунларига кура 1,04 миллиард тоннани ташкил этиб, бу - олдинги йилга караганда 3,7 фоизга куп. Транзит юкларни ташиш хджми хам йилдан-йилга ортиб бормокда. Республика буйича жами 209496 км автомобиль йуллари мавжуд булиб, шундан 42869 км умумий фойдаланишдаги автомобиль йуллари, 141882 км ички хужалик йуллари, 24745 км идоравий йуллар хисобланади.
Республикамизда ишлаб чикарилаётган йул битумлари, куриш ва таъмирлаш ишларига сарфланаётган битум микдорини тулик коплай олмаяпти. Шунинг учун Туркманистон, ^озогистон, Россия давлатларидан валюта хисобига битум импорт килишга мажбур булмокдамиз. Ушбу муаммоларни хал килиш учун махаллий ва иккиламчи хом ашёлар асосида йул битумларини олишни йулга куйишимиз мумкин.
Тадкикот объекти ва усуллари. Тадкикот объекти сифатида сирт фаол модда,КОН кислота, кул, ацетон, БНД60/90 битуми, госсипол катрон, резина кукуни, чиноз, ёзъёвон, янгиер, чирчик кумлари танлаб олинди.
Олинган натижалар ва уларнинг тахлили. Госсипол катрони битум таркибига якинлигини куйидаги 1 -жадвалимиз оркали куришимиз мумкин.
1-жадвал
Хоссалари Микдори
Ранги тук жигар рангдан кора ранггача
КОН кислота сони 70-100 мг
Кул 1,0%
Намлик ва учувчи моддалар 4,0%
Ацетонда эрувчанлиги 80%
Солиштирма огирлиги 0,99 г/см3
TADQIQOT VA TARAQQIYOTILMIY JURNALI
https://tadqiqottaraqqiyot.uz/
1-jild, 1-son, 2023
TARAQQIYOT STRATEGIYASI: AQLLI SHAHAR, RAQAMLI IQTISODIYOT, SUN'IY
INTELLEKT
КОН парчаланиш (совунланиш) сони
80 мг дан 130 мг гача
Госсипол катроннинг таркиби аникланган: ёг ва оксид-ёг кислоталари - 52%, айланиш мах,сулотлари - 36%, таркибида фосфор ва азот мавжуд бирикмалар - 12% ни ташкил этади.
Битумларнинг сифати, асосан таркибидаги асфальтен, катрон ва ёглар микдорига боглик. Узбекистон битумида, асосан ёг микдори 62% гача, катрон микдори 30% гача, асфальтенлар 36% гача.
Госсипол катрондан битум олиш максадида, госсипол катронни вакуумли мухитда юкори хароратда оксидланди. Хосил булган катронни физик механик хоссаларини текширилганда битумни хоссаларига якин булган курсаткичларни аникланди. Физик механик хоссаларини яхшилаш максадида, резина кукунидан фойдаланиб модификацияланди. Олинган композицияни физик механик хоссалари текширилганда юмшаш хароратини ошишига эришилди. Композиция таркибидаги резина кукунини ортиб бориши билан юмшаш хароратини сезиларли ошиб боришини куйидаги график оркали куришимиз мумкин.
Биз сирти фаол модда сифатида модификацияланган кукунсимон госсипол смоладан, Андижон ёг-мой заводининг ковушкок окувчан госсипол смоласидан, Фаргона гидролиз заводининг фурфурил спирт кубли колдигидан фойдаланилди. Композицион асфальтобетон материалларини хоссаларини яхшилаш максадида сикилишга, силжишга мустахкамлигини ва сувга туйинганлигини сирти-фаол иккиламчи хомашё ресурслари билан биргаликда БНД 60/90 битумидан фойдаланилди.
Битум таркибидаги госсипол смоласининг ва модификацияланган композицион кукунсимон госсипол смоласининг микдорини 1% дан 10% гача узгартириб йул копламалари учун композицион асфальтбетон материалларини олинди.
Госсипол смола ва модификацияланган композицион кукунсимон госсипол смолани микдорига боглик х,олда сикилиш ва силжишдаги мустах,камлик тадкикотлари натижалари
TADQIQOT VA TARAQQIYOTILMIY JURNALI 1-jild, 1-son, 2023
https://tadqiqottaraqqiyot.uz/
TARAQQIYOT STRATEGIYASI: AQLLI SHAHAR, RAQAMLI IQTISODIYOT, SUN'IY
INTELLEKT
1-чиноз, 2- ёзъёвон, 3- янгиер, 4- чирчик
-МКГС,--ГС
2-расм. Композиция умумий OFирлигида битумнинг микдори 6% булганда модификацияланган кукунсимон госсипол смола ва ковушкок окувчан госсипол смола микдорининг композицион асфальтбетон материалларнинг сикилишдаги
мустах,камлигига боFликлиги
Бнтумдаги МКГС, ГС микдори,0
1-чиноз, 2- ёзъёвон, 3- янгиерс, 4- чирчик
-МКГС,--ГС
3-расм. Композиция умумий OFирлигида битумнинг микдори 6% булганда модификацияланган кукунсимон госсипол смола ва ковушкок окувчан госсипол смола микдорининг композицион асфальтбетон материалларнинг силжишдаги
мустах,камлигига боFликлиги
2 ва 3- расмлардаги эгри чизиклардан куриниб турибдики, (СФМ) нинг оптимал микдори кулланилаётган БНД 60/90 маркали битум нисбати буйича 7-10% дир, ковушкок госсипол смола х,ам модификацияланган кукунсимон госсипол смола х,ам композиция мустах,камлик курсаткичларининг, яъни сикилишдаги ва силжишдаги мустах,камлик ораликларининг сезиларли даражада ошишига олиб келади. Шуни айтиб утишимиз керакки композиция модификацияланган кукунсимон госсипол смола билан тулдирилганда сикилишдаги ва силжишдаги мустах,камлик оралигининг киймати TADQIQOT VА TАRAQQIYOTILMIY JURNАLI 1-рМ, 2023
https://tadqiqottaraqqiyot.uz/
TARAQQIYOT STRATEGIYASI: AQLLI SHAHAR, RAQAMLI IQTISODIYOT, SUN'IY
INTELLEKT
композиция ковушкок окувчан госсипол смола билан тулдирилгандагига караганда юкорирок.
Хулоса. Олиб борилаётган илмий изланишларимиз, Республикамизнинг автомобил йуллари курилишидаги битум етишмаслиги муаммосини кисман хал килади. Махаллий хом ашёлардан ва ишлатилмай келинаётган баъзи бир саноат чикиндиларидан самарали фойдаланиш имкониятлари очиб берилди.
Госсипол катронини кайта ишлаб, кейин у асосида хозирги кунда такчил булган импорт урнини боса оладиган янги турдаги битум олиш ва шу аснода мазкур чикиндилардан хом-ашё сифатида янада самарали фойдаланиш ва мавжуд экологик муаммоларни хал этиш бугунги кунда уз ечимини кутаётган долзарб муаммолардан бири булиб келмокда.
Махаллий ва иккиламчи, органик ва ноорганик хом ашёлар, юкори хароратда оксидланган госсипол катрони билан резина кукунини модификациялаганда композицияни бир катор хоссалари яхшиланди.
Бундан ташкари табиий кумлар ва модификацияланган госсипол катронидан фойдаланиб автомобил йулларини деформацион-силжишга бардошлилиги орттирилди.
Фойдаланилган адабиётлар
1. Негматов С.С., Собиров Б.Б., Иноятов К.М., Салимсаков Ю.А. Композиционные асфальтобетонные материалы для покрытия дорог // Ташкент: ГУП «Фан ва тараккиёт», 2012.
2. Sobirov A.B., Rahmonov B.Sh., Abdullayev A.X., Inoyatov K.M., Salimsakov Y.A., Mahkamov D.I., Soliyev R.X. Study of composition and technology of highly filled composite polymeric materials for asphalt roads, which can be used in hot climates and increasing their operation life. European polymer congress in 2011. XII congress of the specialized group of polymers., / Congress program, june 26 - jule 1, 2011, Granada, Spain.
3. Makhkamov Dilshod Ismatillayevich, Inoyatov Qaxramon Muydinovich, Abdurazakov Mirzokhid Abdurakhmonxujayevich, O'ktamov Sardor Makhmudjanovich. Use of mechanically activated components in road construction. An international multidisciplinary research journal.Vol. 10, issue 5, may 2020. p.1558-1566 India.
4. Sayibjan Negmatov, Kakhramon Inoytov, Lochin Oblakulov, Shukhrat Bozorboyev, Bahodir Sobirov, Bakhrom Rakhmonov, Jahongir Negmatov, Dilshod Makhkamov, Rustam Soliev, Andrey Lisenko. Research And Development Of Technologies Of Obtaining The
Mechanically Activated Powder Based On Natural Ingredients And Dune Sand For Production Of Sealing Composite Cements And Composite Materials For Various Purposes. International Porous and Powder Materials Symposium and Exhibition, PPM 2013, September 3-6, 2013 в г. Измире.
TADQIQOT VA TARAQQIYOTILMIY JURNALI
https://tadqiqottaraqqiyot.uz/
1-jild, 1-son, 2023