Научная статья на тему 'Асфальтобетон қоришмасига қўшимча моддалар қўшиб унинг физик-механик хусусиятларини ошириш'

Асфальтобетон қоришмасига қўшимча моддалар қўшиб унинг физик-механик хусусиятларини ошириш Текст научной статьи по специальности «Техника и технологии»

CC BY
1
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Асфальтобетон қоришмасига қўшимча моддалар қўшиб унинг физик-механик хусусиятларини ошириш»

TRANSPORT MUHANDISLIGI

АСФАЛЬТОБЕТОН ЦОРИШМАСИГА ЦУШИМЧА МОДДАЛАР ^УШИБ УНИНГ ФИЗИК-МЕХАНИК ХУСУСИЯТЛАРИНИ ОШИРИШ

Доцент Махкамов Д. И.(Наманган мухандислик -цурилиш институти)

Республикамиздаги умумий фойдаланишдаги автомобиль йулларининг узунлиги буйича 50% (22000 км) ортигини, шахдр куча ва йулларини эса деярли барчалари асфальтобетон копламалари ташкил этади.

Бугунги кунда умумий фойдаланишдаги автомобиль йуллари, шахдр куча ва йулларида хдракатланаётган транспорт воситалари окими ичда огир юк ташувчи автомобилларнинг сонини ошиб бориши натижасида асфальтобетон копламаларида х,ар хил куринишдаги деформацияларни пайдо булиши, бузилиши, бундан ташкари охирги 3 - 4 йиллар ичида республиканинг барча худудларида ёз фаслда хдво хдроратининг юкори даражага кутарилиши натижасида баъзи худудларда 2021 йил июль ойининг биринчи декадасида Сурхондарё, Бухоро ва бошка вилоятлар кузатув буйича олинган маълумотлар асфальтобетон копламасининг хдрорати 800С ва ундан ортикни ташкил килди.

Бундай юкори хдрорат булиб турган вактда, унга яна огир юк ташувчи автомобиллардан тушадиган юкламалар таъсирида х,ар хил деформациялар пайдо булиши, транспорт воситаларини хдракат тезлигини пасайишига ва уларни хавфсиз хдракатини камайишига олиб келади, айникса янги курилган асфальтбетон копламаларни бузилишлари окибатида 3-5 йил ичида баъзи худудларда эса 2-3 йил ичида таъмир талаб булиб колмокда.

Шунинг учун автомобиль йулларида кулланиладиган асфальтобетон копламаларни мустах,камлигини ва уни хизмат килиш муддатларини ошириш бугунги куннинг долзарб масалалардан бири х,исобланади.

Ушбу макола асфальтобетон копламасин мустах,камлигини оширишга каратилган.

Ишлаб чикариш корхоналари асфальтобетон коришмасини ГОСТ 9128-2013 "Смеси асфальтобетонные, полимербетонные, асфальтобетон, полимерасфальтобетон для автомобильных дорог и аэродромов " асосида тайёрлаш амалга оширилишига карамай, автомобиль йулларида турли деформациялар пайдо булмокда [1] .

Асфальтобетон копламасини мустах,камлигини ошириш буйича анча йиллардан бери купгина ривожланган мамлакатларда ва узимизда х,ам тадкикот ишлар амалга оширилиб келинмокда. Шунга карамасдан асфальтобетон таркибига х,ар хил материаллар кушиб унинг мустах,камлигини ва хизмат килиш муддатини ошириш борасида тадкикот ишлари х,озир хдм давом этмокда.

Жумладан, иссик асфальтобетон коришмасига майдаланган х,ар хил улчамдаги резиналар, полимерлар, композицион материаллар, кушиладиган кум ва минерал порошокларни активлаштириб куллаш, олтингугурт, олтингугурт- полимерлар, битумни ёпишкоклигини оширувчи моддалар, х,ар хил синтетик толалар ва бошкалар кушилмокда.

Охирги йиллари купгина мамлакатларда асфальтобетон коришмасидаги минераль метериалларни активлангани ошириб кушишдан ташкари х,ар хил кушимчалар материалларини кушиш оркали унинг мустах,камлигини ва хизмат килиш муддатини ошириш оркали копламани эксплуатацион хдрактеристикасини таъминлаш ва оширишга олиб келади.

Бунга мисол килиб, энг аввал Англия ва А^Ш мамлакатларида асфальтобетон коришмаларига х,ар хил моддалар ва синтетик толаларни кушиб, унинг мустах,камлигини ва хизмат килиш муддатини оширишга эришишган [2,3,4].

TADQIQOT VА TАRAQQIYOTILMIY JURNАLI

TRANSPORT MUHANDISLIGI

Ундан сунг бошка Европа ва СНГ мамлактларда х,ам х,ар хил моддалар ва синтетик толаларни кушиб асфальтобетон копламаларини мустах,камлигини ва хизмат килиш муддатларини оширишга эришмокдалар [2,3,5].

Олдинги олиб борилган, яъни юкори дисперсли активлашган кум ва минераль порошокларни куллаш оркали асфальтобетонни мустах,камлигини ошириш билан биргаликда номлари юкорида келтирилган мамлакатларнинг тажрибаларини урганиб лаборотория шароитида асфальтбетон коришмасининг физик ва механик хусусиятларин ошириш учун х,ар хил кушимча материаллар кушиб намуналар тайёрланиб синовлар утказилди.

Бунда бир катор х,ар хил кушимчаларадан фойдаланилди.

Жумладан: "VIATOP 66" - гранула шаклдаги целлюлоза толаси, "Topcel" -целлюлозанинг мумли толаси , "Хризотоп» - минераль хризотил- асбест толаси ва "Арамид"- синтетик тола.

Бу кушимчаларнинг дастлабки учтаси, яъний "VIATOP 66", "Topcel" ва "Хризотоп» битумнинг огирлигига нисбатан 2-7%, "Арамид" эса асфальтобетон коришмасининг минерал материалларининг огирлигига нисбатан 0,1-0,15% кушилади.

Асфальтобетон копламасига кушиладиган "Арамид" синтетик толанинг каркас хосил килиб жойлашишининг куриниши 1 -расмда келтирилган.

1-расм. "Арамид" синтетик толанинг асфальтобетон копламасида каркас хосил килиб жойлашишининг куриниши

Лаборотория шароитида асфальтбетон коришмасига '^1АТОР 66", "Торсе1" , "Хризотоп" ва "Арамид" ни кушиб намуналар ГОСТ 9128-2013 талаблари асосида тайёрланди.

Бу жараёнда '^1АТОР 66", "Торсе1" ва "Хризотоп" моддаларни х,ар бирини алохида алохида битумга уртача 4,5% (2- 7% ораликда кушилади) кушиб тулик аралаштирилгандан сунг минерал материаллар билан аралаштириб иссик асфальтобетон намуналар тайёрланди. "Арамид" синтетик толанинг микдори жами инерт материалларинг 0,05% (0,4- 0,6 % оралигида кушилади) ташкил этади ва у инерт материаллар билан бир жинсли (однородный) холатга келгунга кадар аралаштириб булгандан сунг битум кушилди. Уларни солиштириш учун одатдагидай хеч нарса кушмасдан намуналар хам тайёрланди.

Тайёрланган асфальтобетон коришмалари: иссик, зич, майда заррачали (ГОСТ 9218-2013 буйича чакилган тошни улчами 20 мм) ва А турдаги асфальтобетондан иборат.

TADQIQOT VA TARAQQIYOTILMIY JURNALI

TRANSPORT MUHANDISLIGI

Европа мамлакатларида асфальтобетонга ишлатиладиган чакилган тошнинг улчамлари бизда кулланиладиган ГОСТ 9218-2013 буйича чакилган тошни улчамларидан катта фарк килади.

Европа мамлакатларида асфальтобетонни тайёрлашда ишлатиладиган чакилган тошларнинг улчамлари 1- жадвалда келтирилган. Шу сабабли айрим курсаткичлар буйича Узбекистонда эксплуатация килинаётган асфальтобетон копламаларининг мустах,камлиги ва хизмат килиш муддатлари буйича солиштириб булмайди, сабаби улар фойдаланаётган стандартларни талаблари бошкача. Жадвалдан куриниб турибдики, купгина мамлакатларда асфальтобетонни 6 - 11мм катталикдаги чакилган тошларни куллашади, уларнинг зичлиги биздаги меъёрлардан юкори х,исобланади.

ГОСТ 9128 -2013 буйича зич асфальтобетонни А турида 50-70% чакилган тош, битумнинг БНД 40/60 маркаси 4,5-6 %, колган кум ва минераль порошоклар курсатилган микдорда кушилиб тайёрланди.

Утказилган синов натижалари 2- жадвалда келтирилган. Унда куриниб турибдики асфальтобетон таркибига х,ар хил моддалар кушилган намуналарнинг 500С, 200С ва 00С хдроратдаги мустах,камлиги ошган.

Масалан: Асфальтобетоннинг мустах,камликларини узгариши 3-жадвалда келтирилган.

1-Жадвал

Европа мамлакатларида асфальтобетонни тайёрлашда ишлатиладиган чакилган тошларнинг улчамлари

Мамлакатла р номи Асфальтобетон коришма учун ишлатиладиган чакик-тош улчамлари, мм Станда рт

4 5 6 8 10 11 12 14 15 16 20 22

Венгрия + + ÜT 23.302

Германия + + + ZTV Asphalt -StB, 1998

Голландия + + + RAW-Standaa rd 1995

Европа Иттифокига аъзо булган бошка мамлакатлар + + + + + + + + + + PrEN 131086

Португалия + + JAE/N ORMA S (DSAT )

Финляндия + + + + + PANK (2000)

Франция + + NF P 98 137/13 2

TADQIQOT VA TARAQQIYOTILMIY JURNALI 1-jild, 1-son, 2023

https://tadqiqottaraqqiyot.uz/

TRANSPORT MUHANDISLIGI

Чехия + + ESN 73 6121 (1994)

Швеция + + + + VAG 94

Россия + + + ГОСТ 91282013

Узбекистан + + +

2- жадвал

Асфальтобетон намуналари буйича аникланган г физик-механик курсаткичлари солиштириш натижалари

Курсаткичлар номи ГОСТ 9128 - Х,ар хил кушимчалар кушилган ГОСТ

2013 буйича намуналарнинг курсаткичлари 9128 -

оддий намуна VIATOP 66 TOPCEL Хризото п Арамид 2013 буйича талаблар

1 2 3 4 5 6 7

Асфальтобетоннинг зичлиги, т/м3 2,40 2,38 2,38 2,38 2,38 -

Х,арорат 500С булганда асфальтобетоннинг 1,10 1,57 1,41 1,86 1,7 Камида 0,65

сикилишдаги

мустах,камлиги, R50 МПа:

Х,арорат 200С булганда асфальтобетоннинг 2,5 2,83 2,44 2,93 2,8 Камида 2,2

сикилишдаги

мустах,камлиги, R20 МПа:

Х,арорат 00С булганда асфальтобетоннинг 13,0 15,10 14,70 13,30 15,0 Камида 9,0

сикилишдаги

мустах,камлиги, R0 МПа:

Сувга чидамлилиги, 0,94 0,96 0,92 0,92 0,96 Камида

камида: 0,85

Ички ишкаланиш 0,90 0,95 0,94 0,93 0,98 Камида

коэффициенти 0,86

3-жадвал

кушилган Асфальтобетон намуналарини х,ар хил хдроратдага мустах,камликларини

моддаларни узгаришлар, %

номлари Х,арорат 500С , R50 Х,арорат 200С , R20 Х,арорат 00 С, R0

VIATOP 66 42 ошган 13 ошган 16 ошган

Topcel 28 ошган 3 камайган 13 ошган

Хризотоп 69 ошган 17 ошган 2 ошган

Арамид 55 ошган 12 ошган 15 ошган

TADQIQOT VA TARAQQIYOTILMIY JURNALI

TRANSPORT MUHANDISLIGI

Эслатма: ГОСТ 9128 2013 талабига нисбатан факат "Topcel" моддаси кушилган намунада харорат 200С , R20 =3% камайган.

Асфальтобетон таркибига кушимча кушилган моддалар буйича олиб борилган тадкикот натижалари асосида куйидаги хулосаларни килиш мумкин:

1. Х,арорат 500С булганда асфальтобетоннинг мустахкамлиги 28-69 % гача ошиши, унинг силжишга (сдвиг) бардошлигини таъминлайди;

2. Мустахкамлиги ошиши хисобига асфальтобетон копламалар-

нинг умумий калинлигини 20-30 % гача камайтириши мумкин;

3. "VIATOP 66", " Topcel" , " Хризотоп" ва "Арамид" моддаларни

кушилиши хисобига асфальтобетон копламасининг мустахкамлиги ошиши натижасида унда пайдо буладиган хар хил деформацияларни (ёрикчалар, силжишлар, колеялар ва бошкалар) камайтириш хисобига, уни хизмат килиш муддатини камида 25 -35% гача оширишга олиб келади.

Фойдаланилган адабиётлар руйх,ати:

1. Гост 9128 - 2013. Смеси асфальтобетонные, полимерасфальтобетоны, асфальтобетон, полимерасфальтобетон для автомобильных дорог и аэродромов. Технические условия М., 2014.,- 56 с.

2. Полякова С.В. и др. Передовой зарубежный опыт. Оценка эксплуатационных характеристик асфальтобетона . Казань: 2019., -155с.

3.Росфибра [Электронный ресурс]: [веб-сайт]. - Электрон. дан. - 2011. - URL: http://www.rosfibra.ru.

4. Горячие асфальтобетонные смеси, материалы, подбор составов смесей

и строительство автомобильных дорог в Северной Америке. Передовой

зарубежный опыт. Национальный центр по асфальтовой технологии США. -

NCAT, 2009., - 411с.

5. Методические рекомендации по определению колееобразования асфальтобетонных покрытий прокатыванием нагруженного колеса. М., 2012.

TADQIQOT VA TARAQQIYOTILMIY JURNALI

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.