CC BY
9
СПАДЧЫНА
► МАЛАЯ РАДЗ1МА й С1МВАЛАХ
Царсш вароты з вёскi Ляс^чы 1ванаускага раёна. Фота Г. Лiхтаровiча
шуушы першае зерне у зямлю, чалавек не тольк здабыу сабе больш якасную ежу, але 1 атрымау ун1версальны матэрыял, якi стау няз-менным памочнiкам у побыце, часткай народнай культуры, а так-сама галоуным атрыбутам сакральных абрадау 1 рытуалау, выстуту своеасабл1вым правадшком духоу-насц1 народа.
Сялянка прыходзша на поле жаць жыта, а для дзщящ, якое гулялася побач, скручвала шматок саломы, падрэзвала яго сяр-пом, 1 атрымл1валася лялька. Сала-мяных кошкау дарь^ маладым на вяселле цi падвешвалi павуч-коу над калыскай з немауляткам. Вонкавая прыгажосць матэрыялу, яго залащсты колер 1 бляск пасту-пова уваходзШ у народны быт. З саломы рабШ гаспадарчы посуд, брыль Пустое унутры 1 глянцавае звонку жытняе сцябло дазваляла выкарыстоуваць яго для пакрыцця стрэхау: таю матэрыял не прама-кау, уся вшьгаць сцякала па глад-кай паверхш. Да таго майстры мадалявалi не толькi практычны дах, але 1 узоры пластычнай культуры беларусау.
У свядомасцi нашых продкау жытнi колас са сцяблом захоувау моц прыроды i аддавау яе усяму, да чаго датыкауся. Таму сноп з поля
Универсальны прыродны матэрыял -золата 1 душа народа
щ сплецены з саломы вянок займау пачэснае месца у доме, удзельшчау у шматл1к1х абрадах 1 прадказан-нях добрай дол1 Менавiта з саломы раб1л1 1 галоуны хатн1 абярэг -павука, як1 пав1нен быу прынесщ у дом дабрабыт 1 захаваць здароуе членау сям'1. Па сваёй сутнасщ ён уяуляу сабой мадэль светабудовы, якую стварае прамацi-павучыха.
- Новыя пластычныя формы вырабау з саломк паступова фар-мiравалiся з першасных, абрада-вых, - расказвае Вольга Лабачэуская, мастацтвазнауца, этнолаг, пра-фесар кафедры дэкаратыуна-пры-кладнога мастацтва i касцюма Беларускай дзяржаунай акадэми мастацтвау. - Так, каляднаму павуку надавалi форму снапа, але не прыродную, а творча пераасэн-саваную. Таму ён успрымаецца ужо як масшацк1 твор.
Салома стала часткай духоунай i матэрыяльнай культуры кожнага народа, яю вырошчвау хлеб. У вен-грау, ангичан, ва уах народау ёсць выдатныя пляцёню. Швейцарцы, напрыклад, рабш з саломы каруню, як1м1 упрыгожвал1 вопратку. Кожны народ бачыу вял1к1 патэн-цыял у гэтым прыродным матэры-яле 1 1мкнууся выкарыстаць яго. Але беларусы маюць i рэч унiкаль-ную - царсюя вароты з саломы. Падобныя прыклады прымя-нення гэтага матэрыялу у царкоу-
ным штэр'еры iншых народау невя-домы. У Беларус1 1х раб1л1 у Заход-нiм Палессi, гэта мясцовая ушкаль-насць краю. Прынята было лiчыць, што час 1х стварэння - канец
XVIII ст. Аднак Вольга Лабачэуская падчас працы над кшжкай «Мастацтва дзеля славы Божай» атрымала падставы сцвярджаць, што рабш царск1я вароты у першай трэщ
XIX ст. I звязана гэта было з пера-
абсталяваннем ушяцюх цэрквау, як1я у большасц1 не мел1 алтароу пад праваслауныя каноны.
- На тэрыторыi Белару^ пасля падзелу Рэчы Паспалiтай i далучэння да Расшскай iмпе-ръи пачауся моцны щск на утя-цтва як з боку царквы, так I урада. Мясцовых святароу прымушалi рабщь iканастасы, але грошай на тое, каб замовщь працу май-
СПАДЧЫНА
страм-разьбярам i на пазалоту не было, як не было i фундатарау. Таму сmваралi алтары уласнымi о1лам1, выкарыстоуваючы даступны прыродны матэрыял, - распавя-дае навукоуца. - За аснову для стварэння царск1х варотау брал1ся пэуныя узоры сакральнага маста-цтва, але па сутнасц гэта было увасабленне народнай беларускай традыцы1, яе пластики кампазщыи рыmмiчнай структуры. Як звалi мясцовых майстроу саломапля-цення - невядома, гэтае пытанне было адным з самых цкавых, таму я шмат гадоу шукала матэрыялы. На жаль, да нас дайшло тольк1 адно прозвшча без iменi - Клiмковiч. Гэты майстр жыу у вёсцы Вавулгчы Драг1чынскага раёна. Але кал1 звяр-нуцца да арх1вау, то з прозв1шчам Клiмковiч там - палова населен-нага пункта I хто з гх мог зрабгць вароты, застаецца загадкай.
У 1860-х гг. на пераабсталяванне беларусюх храмау ужо мел1ся грошы, i яно адбывалася пад нагля-дам Сшода Рускай Праваслаунай Царквы. Саламяныя вароты знялъ але не зшшчыл1, бо пал1чыл1 1х рэчам1 незвычайнымь А у самым пачатку ХХ ст. саламяныя царсюя вароты прыцягнул1 да сябе увагу адукаванага святарства, iх сабралi 1 перадал1 у царкоуна-археалапч-
ныя музе1 Мшска 1 Гродна. Да нас дайшл1 толью тры старажытныя узоры. Вароты з вёсак Лемяшэ-вiчы Шнскага i Вавулiчы Драпчын-скага раёнау захоуваюцца у Нацыя-нальным мастацкiм музеi Беларусi. А у Гродзенсюм дзяржауным псто-рыка-археалапчным музе1 можна убачыць царск1я вароты з вёск Ляскавiчы 1ванаускага раёна. Яшчэ адзш узор саламяных варотау заха-вауся толькi на фотаздымку 1925 г. У свой час яго зрабШ для парыж-скай выставы дэкаратыуна-пры-кладнога мастацтва, на якой усе савецюя рэспублiкi ладзш экспазi-цы1 з найбольш адметных творау свайго народа.
- Беларусь упершыню прымала удзел у замежнай выставе, - раска-звае Вольга Лабачэуская. - Та^м чынам, ужо у той час у Парыжы убачыл1, што беларуск народ мае так1 шэдэур. У тамтэйшай экспаз1-цып быу прадстаулены фотазды-мак саламяных варот з вёск11ван-чыцы Птскага павету, дзе кал1сьц1 зачынiлi маленькую мясцовую царкву, I у час парыжскай выставы вароты ужо захоувалiся у мтстм музеi. А у апошнюю вайну былi страчаны. Аднак iх фотаздымак, што дэманстравауся у выставач-най экспаз1цы1 у сталщы Францыи выпадкова знайшоуся. Усё ж так нейк1я цуды здараюцца! Неяк я пера-глядала картатэку Нацыянальнага музея Лтвы у В1льн1,1 раптам зача-тлася за слова « саломка». Аказа-лася, што гэта менавimа той уткальны фотаздымак з пячат-кай парыжскай выставы.
Ёсць звестю пра яшчэ адзш сумны лёс саламянага шэдэура, пра саламяныя вароты з вёсю Горю Кобрынскага павета. У 1910-м пра 1х шша святар, ям даведауся, што у мясцовай царкве можа захоу-вацца ушкальны узор культавага саломапляцення, 1 паехау па яго, але знайшоу царсюя вароты на цар-коуным гарышчы, дзе 1м1 зашту-кавал1 дз1рку у даху. Зразумела,
што салома струхлела, 1 нашчад-кам засталкя толью успамшы пра гэты твор народнага мастацтва. Але усе астатшя узоры захаваных цар-сюх варот здолел1 адрэстаураваць i нават зрабщь з iх копи сучасныя майстрых1 - Ларыса Лось 1 Вера Салдатава.
- У нацыянальнай культуры кожнага народа ёсць рэчы, якiя лёсам нiбы падносяцца нашчад-кам на залатым блюдзе. Саламяныя вароты прадэмансmравалi вялшя мастацтя дасягненш бела-русау, i гэта моцна падштурх-нула развщцё ужо сучаснага саломапляцення, - падсумоувае Вольга Лабачэуская.
Сялянская традыцыя школ1 не спынялася, мясцовыя майстры па-ранейшаму рабга з саломы рэчы гаспадарчага прызначэння, але у другой палове ХХ ст. старажыт-нае рамяство атрымала новае дыханне. У 1960-х гг. з'явiуся дзяр-жауны запыт на стварэнне народных беларусюх сувешрау. Адкры-ваюцца фабрык1 мастацк1х выра-бау, 1 беларуск1я сувен1ры, у тым лiку з саломкi, пачынаюць распра-цоуваць аутары з мастацкай адука-цыяй. Штуршком для адраджэння народных традыцый стау Сусветны фестываль моладзi i студэнтау, што прайшоу у Маскве у 1957 г. Пад-
Рака Раманеня
час маштабнага форума вырашана было прадэманстраваць адмет-насць кожнай савецкай рэспу-блiкi з дапамогай iх нацыяналь-ных вырабау i касцюмау. Беларусь была прадстаулена слуцк1м1 паясамi, асобнымi узорамi фаль-клору 1 нацыянальным1 сувешрам, у прыватнасц1, вышыванкам1, тка-нымi паясамi, разьбой па дрэве. Падрыхтавалi таксама майстры i сувенiры з шьну i саломкi. Так, у Маладзечне з таго часу пачына-юць раб1ць 1льняныя ляльк1, яюя 1 сёння можна убачыць у сувешр-ных крамах. Брэсцкая 1 магшёуская фабрык1 мастацк1х вырабау спецы-ял1зуюцца на сувен1рах з саломю. На брэсцкай фабрыцы, дарэчы, у той час працавала адна з засна-вальнщ сучаснага саломапляцення Вера Гаурылюк. Яна з дзяц1нства памятала, як з саломы круцiлi лялью, рабiлi калядных павукоу i дываны з саламянай аплша-цыяй. Па узгаданых узорах народных творау яна пачала распрацоу-ваць сувешры для масавай вытвор-часц1. Працягнула справу яе дачка, Та1с1я Агафоненка, якая, на думку Вольп Лабачэускай, па сутнасцi заклала асновы сучаснай саламянай пластыкь Яшчэ адно славу-тае 1мя у сучаснай псторып гэтага народнага промыслу - Ларыса Лось. У свой час яна ездзша па вёсках, шукала майстроу, пераймала ад 1х прыёмы беларускага саломапля-цення, пераасэнсоувала iх i дада-вала сваё прафесшнае мастацкае бачанне. Задачы сучасных майстроу был1 ужо шшымк кал1 дауней у народзе рабш1 невял1чк1я лялечк1, птушачкi, кошю, то для выстау народнага мастацтва стваралкя саламяныя скульптуры вышынёй да паутара метра, каб здалёк был1 в1даць. Гэта, у сваю чаргу, запатра-бавала новых мастацк1х прыёмау: неабходна было раб1ць каркас, пры-думляць дэкаратыунае аздабленне. I сам1 вырабы атрымал1 ужо 1ншую назву - саламяныя скульптуры.
Свая школа сучаснага салома-пляцення з'явшася i на фабрыцы у Маплёве, дзе працавала Каця-рына Арцёменка, якая разам з мастаком Уладз1м1рам Басалыгам стварыл1 знакам1ты у 1970-1980 гг. сувешр «Конь-агонь».
Такiм чынам, ужо у канцы 1980-х вырабы з саломю сталi нацыянальнай беларускай адмет-насцю. Рамяство ператварылася у мастацтва i выдатна упiсалася у новыя г1старычныя умовы. Моц-ная плеяда прафеояналау працавала пад юраунщтвам спецыяль-най камiсii па народным маста-цтве, якая утварылася у Беларуск1м саюзе мастакоу. Але патрэбны быу яшчэ адз1н крок.
- Я тсала кандыдацкую працу па народным мастацтве саломапляцення, - узгадвае Вольга Лабачэуская, -1 сутыкнулася з тым, што гэта рамяство тяк не ат-сана. Так у канцы 1980-х з'явшася кшжка «Вазьм1 простую саломку». У ёй разам з мастачкай Шнай Куз-няцовай мы ап1сал1 розныя в1ды пляцення I сам працэс. Ктжка выйшла у выдавецтве «Полымя» накладам 50 000 экземплярау i мела шырот попыт, яна разышлася як па Беларуси, так I па-за яе межам1. Думаю, гэта выданне у вялшай ступет
паспрыяла таму, што саломапля-ценне стала папулярным I даступ-ным заняткам мног1х людзей у розных кратах. Аматарства, безу-моуна, знiзiла стандарт якасщ, але ёсць майстры i вельмi высо-кага узроуню. На жаль, мы не маем музея беларускай салома з яго можна было б зрабщь нацыяналь-ную славутасць.
Па кшзе «Вазьмi простую саломку», дарэчы, некалi вучы-лася Рака Раманеня, народны май-стар Беларуа, лаурэат спецыяльнай прэми Прэзщэнта Рэспублт Беларусь дзеячам культуры 1 мастацтва.
Творы Р. Раманен
Сёння яна юруе заслужаным ама-тарсюм калектывам «Беларуск1 сувенiр» Цэнтра дзщячай творчасцi Салiгорскага раёна. У свой час май-стар скончыла Бабруйскае мастац-кае вучылiшча, аддзяленне саломю, i па сённяшнi дзень удзячная лёсу за тое, што падказау ёй таю пры-датны матэрыял для рэал1зацы1 ус1х творчых задум. Пачынала Ра1са Раманеня з шкрустацьп. Адно з яе 1нкруставаных велжод-ных яек захоуваецца у калекцыи прынцэсы Ганны у Вялiкабрытанii.
А калi Раманеня пачала працаваць з дзщячым калектывам, то разам з вучням1 звярнулася да трады-цый пляцення саламяных дыва-ноу, што бытавалi калiсь у Салиор-скiм, Любанскiм, Слуцкiм, Старада-рожсюм раёнах Мiнскай вобласцi. Сёння майстар робщь з саломы i галауныя уборы, i лялькi, i абярэп, усё, да чаго iмкнецца душа.
- Я ведаю усе вiды пляцення, што узнiклi у Белару^, вучылася i у мясцовых, i у замежных май-строу, нешта сама прыдумала, -прызнаеццца Раiса Раманеня. -Я, як прафе^янал, безумоуна аба-шраюся на традыцы1, гэта фундамент, але I уводжу новыя элементы, бо рэалiзоуваю сябе як мастачка. У мяне ёсць свой аутарск стыль, i гэта натуральна, немагчыма тольк1 паутараць адно I тое ж. Зау-сёды кажу вучням: мы тшам г1сто-рыю нашага часу.
Крохюя трубачю саломы стано-вяцца вельмi пластычным матэры-ялам, кал1 1х размачыць у вадзе. У спрытных руках яны вельм1 падатл1выя. Але гэта толью адзш з чарговых этапау, а самы першы, як i тысячы год таму, - пасеу зерня.
- Я вырошчваю свой любiмы мяккi i высокi гатунак жыта, потым жну сярпом, каб не паш-кодзiць сцяблiны, перабiраю, i калi бяру у рук кожную саломку, то адразу ведаю, што з яе зраблю. За гэтай справай часта i прыдум-ляюцца новыя творы ц малень-кя дэmалi, - дзелщца сакрэmамi майстар. - Мая салома вышэй за мяне - руку выцягваю I не дастаю. Патрату так1 адметны гатунак жыта да мяне выпадкова, я яго берагу, як вялшую каштоунасць, але I дзялюся зернем. Маю саломку вырошчваюць у Польшчы, ШвейцарыI, Украте, Амерыцы. Дарэчы, я ужо тры гады член Амерыкан-скай асацыяцы1 пляцення з саломы, раблю там майстар-класы, удзель-шчаю у канферэнцыях.
У Беларус1 саломапляценне рав1ваецца вельм1 хутка, яго росквгг быу у канцы ХХ - пачатку ХХ1 ст. У 2003 г. у Мшску прай-шоу першы М1жнародны фесты-валь па саломапляценш, наступны -у 2005-м. У далейшым ён адбывауся у Венгрып, Украше, Польшчы, Сер-бп, летась праводз^ся у Ливе. Бела-русюя майстры бралi удзел ва уах гэтых фестывалях, 1х творы зау-сёды былi у цэнтры увап як узоры ун1кальных 1дэй 1 майстэрства. М1ж 1ншым, стваральн1к1 творау з саломк1 сцвярджаюць, што хоць сучаснае саломапляценне i утрым-лiвае увесь вопыт папярэднiх пака-ленняу, але да канца сва1х сакрэ-тау не раскрывае, прыберагаючы 1х для тых, хто будзе працягваць гэтае мастацтва.
- Саломка - правадшк духоуна-сщ, яна дае шмат энерги. - кажа Рака Раманеня. - Праз гэты пры-родны матэрыял можна пра сябе распавесщ, душу сваю раскрыць, падзял1цца спрадвечнай жыццёвай ф1ласоф1яй. А яна вельм1 простая: што пасееш, тое I пажнеш..
1на Нар^ч
