CC BY
9
МАЛАЯ РАДЗ1МА й С1МВАЛАХ
Беларуская шона -увасабленне истарычнага i духоунага лёсу народа
1кона, як выява лтау святых цi падзей бiблейскай псторьп, з'яуляецца прадметам асаблiвага шанавання, таму i займае адметнае месца у храме i доме чалавека. Да тоны звярталкя у цяжкiя моманты i выкарыстоyвалi падчас самых важных падзей у асобнай сямЧ ц пэунай мясцовасцi. Ёй дзякавалi за дапамогу, з ёю раiлiся i на яе спадзявалкя. Але беларускiя iконы адметныя не тольк як сведкi i удзельшк паусядзённага жыцця людзей. На iх адбiлiся да таго ж лёсавызначальныя павароты гiсторыi, а таксама фтасофска-эстэтычныя аса блiвасцi розных эпох.
Яшчэ у XIX ст. беларуская жона прыцягнула увагу даследчыкау як частка псторьп i культуры бела-рускiх зямель, далучаных да Раси у вын1ку трох падзелау Рэчы Паспал1тай. Пасля падаулення паустання 1863 г. у «Пауночна-за-ходнi край» ладзяцца акадэмiчныя экспедыцыi, падчас яих збiраецца вялiкi фактычны матэрыял. У бела-руск1х гарадах - Вшьш, В1цебску, Магiлёве) Мiнску - адкрываюцца музеi царкоуных старажытнасцей,
калекцыi яих у савецкi час трапля-юць у iншыя зборы. У 20-х гг. ХХ ст. даследчык у сваiх дакладах i артикулах пацвярджаюць 1снаванне адметнай беларускай мастацкай жанашснай школы, якая узшкла на перакрыжаванш старажытна-рускай, в1зантыйскай традыцыи i заходнееурапейскага мастацтва.
Адз1н з сучасных беларуск1х даследчыкау беларускай жоны, мастак, вядучы навуковы супра-цоушк аддзела старажытнабела-
рускага мастацтва Нацыяналь-нага мастацкага музея Рэспублiкi Беларусь Юрый П1скун удаклад-няе, што пра мясцовыя адметна-сцi можна казаць, пачынаючы ужо з XII ст.
- Пра тое сведчаць маленьтя нацельныя ¡конк1, л1тыя з металу щ выразаныя з косщ, ятя насШ у сярэднявеччы жыхары 6еларуск1х гарадоу - Мшска, Ваукавыска, Брэста, Шнска, Полацка. Тэтыя а6разк1, як1я паутарал1 кампазщъи
вялШх малельных кон, был зной-дзены беларускiмi археолагамi пад-час раскопак старажытных бела-рустх гарадоу. Асабл1васщ бела-рускай школы, якая моцна злучае заходтя i усходтя традыцыи ша-натснага мастацтва, прагляда-юцца ужо у абразах, ятя быт нат-саны на сценах Спаса-Георгiеускай царквы у Полацку у часы Еуфраанш Полацкай: мы бачым асобныя рысы раманскага характару бела-рускага шанатсу, ятя наклада-юцца на в1зантыйскую першаас-нову. Размяшчэнне Беларуа як раз на мяжы Усходу i Захаду спрыяла выпрацоуцы арыгшальнага стылю, характэрнага як для Беларуа, так { Украты. Трэба казаць аб адзЫ-стве гэтых дзвюх школ, яны вельм1 блiзкiя i узаемауплывовыя.
Пасля Другой Сусветнай вайны вывучэнне i збiранне творау рэль гшнага мастацтва працягнул1 бела-русюя даследчыю, супрацоушю Дзяржаунага мастацкага музея БССР i Музея старажытнабелару-скай культуры Акадэмп навук Беларусь У той час пераважная боль-шасць храмау, з тых, што захавалкя i не бь^ зшшчаны, знаходзшася у пауразбураным i занядбаным стане. У 60-70-80-я гг. ладзяцца навуковыя экспедыцыi, удзель-н1к1 яюх знаходзяць 1 зб1раюць уца-лелыя iконы. Гэты час - асноуны этап папаунення калекцый стара-беларускага мастацтва, галоуныя з якiх знаходзяцца у Нацыяналь-ным мастацкiм музеi Рэспублiкi Беларусь i Музеi старажытнабе-ларускай культуры Нацыяналь-най акадэмп навук Беларусь Туды на пастаяннае захаванне иатраи1л1 сапраудныя дыяменты жанашснай мастацкай спадчыны, якiя патра-бавалi вывучэння, рэстаурацыi, атрыбуцы1 1 работы з беларусюм1 1 замежным1 арх1вамь
Трэба адзначыць, што у бела-рускiх музейных калекцыях знаходзяцца лггаральна адз1нк1 абразоу, як1я датуюцца XV 1 XVI стст. Гэта
самыя ранн1я творау, 1 менавгга 1х наяунасць сведчыць пра каштоу-насць таго ц1 1ншага збору. Адзш-кавыя беларускiя абразы XV -XVI стст. захоуваюцца у Расii: у зборах Дзяржаунага рускага музея у Санкт-Пецярбурзе, Трац-цякоускай галерэi у Маскве, i ва Украше: у Ровенскiм аблас-ным краязнаучым музеi i Нацыя-нальным музеi у Львове. Некаль-кiмi раннiмi творамi беларускага 1канап1су валодаюць Нацыянальны мастацк1 музей Рэспубл1к1 Беларусь, Музей старажытнабеларускай культуры, Дзяржауны музей гiсторыi рэлiгii у Гродна, Полацю нацыянальны музей-запаведн1к.
Вельмi рэдкiя творы з некато-рых рэпёнау усходяй частк1 нашай крашы, дзе з прыходам савецкай улады значна раней пачауся 1 перыяд атэiзму, у адрозненнi ад заходняй Беларусь якая у мiжваенны час была у складзе Польшчы, i рэлпш-нае жыццё у гэты перыяд там пра-цягвалася. Бракуе i дакументаль-най 1нфармацы1 па шэрагу пытанняу, таму тэма беларускай жанашснай школы сёння да канца не вывучана.
Калi працягнуць яе атсанне з пункту гледжання храналогп, пасля Полацка, якi стау першым беларускiм цэнтрам рэлiгiйнага
мастацтва, у канцы XV ст. пачынае моцна вылучацца П1нск.
- У зборы Траццякоускай галерэ1 ёсць выдатны абраз Успення Божай Мащ, - распавядае Юрый Шскун. -Маскв1чы яго прытсваюць цвярской школе, але на самай справе гэты абраз быу вывезены у 1914 г. з Мш-ска, куды мог патратць з Шнска. Менавта на Пшстм i Валынстм Палеса быу вельмi высок узровень жанатснага майстэрства в1зан-тыйскага стылю з прысутнасцю { асобных рыс заходнееурапей-стх традыцый, што мы назiраем i на гэтай коне.
У першую чаргу уплыу заход-няга мастацтва праяуляецца у 1мк-ненш да рэалктычнасщ, што тлу-мачыць папулярнае меркаванне аб персанажах беларусюх шон, яюя захоуваюць некаторае падабен-ства з мясцовым1 жыхарамь Гэтыя новыя заходшя тэндэнцы1 пры тра-дыцыйных прыёмах п1сьма, засвое-ных ад в1зантыйскай 1 старажытна-рускай жанаграфп, можна убачыць у жонах XVI ст. Тро1ца Старазапа-ветная. Апош. чв. 17 ст. з а-г Дасто-ева Брэсцкай вобл. З'яуляецца прыкладам таго, як мастаю увод-зяць у свае творы архггэктурны i ландшафтны пейзаж, персанажы апранаюць у адзенне сваёй эпохь
- Беларустя мастак канапку iuKny^a да светлаценевай мадэ-л1роук1 лкау святых, перадачы глы-6ini i перспективы, у адрозненне ад першапачатковай плоскасна-сц шоны, пакольК ёй як амвалу было уласщва менавта грaфiчnaе, лшейнае, шбыта бясплотнае адлю-страванне, - тлумачыць канды-
1аан Хрысцщель
дат мастацтвазнауства, старшы навуковы супрацоунк аддзела ста-ражытнабеларускай культуры Цэнтра даследаванняу беларускай культуры, мовы i лтаратуры НАН Беларуа Галша Флкоп-Свта.
Выразныя рысы беларускай школы, таюя як рэалiзм i этна-граф1зм, скалкя ва ycix канфесiях на нашых землях, з якiмi было звязана развщцё жанатсу - пра-васлаунай, каталiцкай i ушяцкай. Апошняя з'явiлаcя пасля прыняцця Берасцейскай унп у 1596 г. Служба ва ушяцкай царкве вялася па пра-васлауным каноне, а юраушцтва здзяйснялася з Рыма.
- Праваслауныя i унiяцкiя абразы часам бывае вельмi цяжка адрозшць, - расказвае Галша Флжоп-Свта. - Гэта зразумела, таму што мастак працуюць у агульнай культурнай прасторы з адным i тым жа разуменнем пры-гожага, а бывае, што i аднача-сова на патрэбу як праваслаунай, так i ушяцкай царквы. Што да каталщкай традыцъи, то вельмi часта для натсання алтарных кар-цш запрашалкя замежныя мастат. Быш цесныя сyвязi з еурaпейскiмi кaтaлiцкiмi крainaмi, дзе у мана-стырах выкладал^я мастацтя дысцыплшы. 1канатсцы, ятя туды прыязджaлi, aтрымлiвaлi добрую адукацыю, ведaлi культурныя зда-бытт еурапейскага мастацтва. Татм чынам, эпоха накладала адбтак на рэлiгiйnия творы.
Беларуская жанашсная школа склалася у пачатку XVII ст. Ёй уласщвы характэрныя прыкметы -разьбяныя фоны, стыл^тыка шсьма, якая часам нагадвае узоры клаочнага партрэтнага еурапейскага жыватсу, адметная жана-графiя. На мастацка-вобразны лад жоны уплывау i матэрыял. Праваслауныя абразы у XVII ст. малююць, як i раней, на дошцы, а у каталщкай традыцьи пад уплывам еурапейскага мастацтва актыуна выкары-стоуваецца палатно.
Маcтацкiмi цэнтрамi стано-вяцца Магшёу i Слуцк, але разам з тым i у невял^х мястэчках з'яуляюцца вельм1 ц1кавыя творы жанатсу.
Адметную iканаграфiю i ары-гiнальную легенду мае Божая Мащ Забельская, цудадзейная iкона XVII ст. з вёсю Забелы Слуцкага павета. Расказваюць, тут кал^ь быу страшны падзёж скащны, i нiхто не ведау, што рабiць, пакуль у аднаго селянша не з'явiлаcя бачанне Божай Мащ. Яна сказала, што падзёж спынщца, калi ён заб'е свайго вала, здыме з яго шкуру i адвязе яе у Слуцк. А там мастак нашша абраз. Селян1н так i зрабiy, а на уездзе у горад яго ужо сустракау чалавек, як забрау шкуру i сказау, што у яго таксама было бачанне. Так з'явшася iкона Божай Мащ Забельскай. Сама святыня не захавалася, але была вядо-мая па старажытным фотаздымку 1914 г., яю захавауся у архiве расш-скага даследчыка вiзантыйcкага i старажытнарускага мастацтва Н. П. Кандакова. У Санкт-Пецяр-бургcкiм архiве Юрый Пicкун знайшоу гэты фотаздымак i зрабiy паводле яго cпic-рэканcтрукцыю Забельскага абраза Божай Мащ. Вось як ён яго ашсвае:
- Па аблоках iдзе Божая Мащ, трымаючы маленькага 1суса Хры-ста, а за ёй - бацьт, Ятм i Ганна, сваячнща Елiзaветa i 12 апоста-лау. Усе яны рухаюцца да царквы, на парозе якой iх чакае святы Мка-лай з Евангеллем. Забельская кона была naпiсana у XII ст. на дошцы памерам 164 на 142 сантыметры, з наклеенай на яе у якасщ асновы пад ляукас валоуяй шкурай. Фотаздымак Забельскай коны чорна-белы i дрэннай якасщ, але я добра ведаю стилiстикy i тэхнжу жанатсу XVII ст. i уяуляю, як яна павшна выглядаць, - запэутвае навуко-вец i працягвае, - у Мшстм Свя-та-Духавым Кафедральным саборы узноуленую кону aсвяцiлi i хрэсным
ходам панесл1 у Грэскую царкву у 1мя Нараджэння Божай Мац1, дзе яна зараз i знаходзщца, бо царква у размешчанай пабл1зу ад Грэска маленькай вёсачк Забелы не заха-валася. Мiж Ышым, па царкоунай традицып л1чыцца, што котя цудадзейнай коны прымае на сябе некаторыя уласщвасщ арыгшала. З гэтай прычыны iканаграфiчныя тыты так старанна {мкнуцца захаваць { паутарыць, а {канате развiваецца найбольш у форме паутору.
Дарэчы, па фотаздымку з таго ж арх1ва Н. П. Кандакова 1 па фоташю-страцып, змешчанай у выдадзенай на пачатку XX ст. кшзе, прысвечанай Вальнянска-Чарняхаускскай Трощ-кай царкве 1 яе святыш - цудадзей-наму Вальнянскаму абразу Божай Мащ, Юрый Шскун зрабiу сш-сак-рэканструкцыю гэтага страча-нага абраза, яю знаходзiцца зараз у Трощкай царкве вёск1 Вольна Бара-навщкага раёна. Гэта варыянт ша-награф1чнага тыпу Элеуса (Замша-ванне), знакавага як для усходняй, так i заходняй царквы. У XVII ст., пасля Берасцейскай унп, так1я жоны становяцца вельмi папулярнымi. На iх Божая Мацi трымае сваё дзь цятка за ручку i шбы перадае яму усе людскiя малггвы. А ён ласкава прыц1скаецца шчакой да мац1. Так1м чынам, Траецкая царква зноу атры-мала свой знакампы абраз.
У Музеi старажытнабелару-скай культуры захоуваецца адзiн з выдатных узорау сярэдз1ны XVII ст. - жона Мац1 Божай Бялынщкай.
- Мы маем адзш са старажыт-ных стсау, сам цудадзейны абраз страчаны. - распавядае ГалЫа Флкоп-Свта. - Другi знаходзщца у касцёле вёст Новая Мыш Бара-навцкага раёна, куды у XIX ст. ён быу перавезены з Нясв1жа. Наш абраз у калекцыю патра-п1у са Снова, але паходзць з царквы вёст Тарэйт Нясв1жскага раёна. Iканаграфiчны тып твора - Мац Божая Адзттрыя - склауся у в1зан-
тыйстм мастацтве, але, гледзя-чы на манеру тсьма, перадачу лшау { каларыт абраза, парале-лей з вiзантыйскiм мастацтвам не узшкае. Ыдавочна, што ён ство-раны пад уплывам сучаснага яму еурапейскага мастацтва.
У XVII ст. побач з высокамастац-кiмi iконамi з'яуляюцца i больш простыя, зробленыя мастакамьса-мавукамь Асабл1ва таюя жоны рас-паусюджваюцца у XVIII ст. Гэтаму ёсць пстарычныя прычыны. Ушяц-кую царкву у гэты час не паусюль падтрымл1ваюць багатыя мецэнаты, значна павял1чваецца 1 колькасць прыходау, для афармлення яюх прыцягваюцца часцей мясцо-выя мастаю. Замауляюць абразы самi святары i прыхаджане, якiя не маюць дастаткова грошай, таму i звяртаюцца да таго, хто шша больш танна. Таюм чынам, пара-лельна развiваюцца дзве мастац-к1я плын1, але самадзейных маста-коу у гэты час працуе значна больш, таму можна казаць, што 1 агульны узровень якасщ п1сьма 1коны значна зшжаецца.
У iмкненнi зрабiць ^оны больш прывабным1 мастак1 шука-юць розныя тэхнiчныя сродкi -шшуць каляровым1 лакам1 па срэ-бры, робяць больш тоусты ляукас, а потым на iм ствараюць разь-бяны фон, iмiтуюць каштоуныя рэльефныя шаты i прыкрываюць iмi не фон, як у рускай трады-цып, а адзенне святых, пакщаючы адкрытымi лiкi i рукi. Гэта адмет-насць пераважна унiяцкiх абра-зоу. Да тыпова ун1яцк1х належыць, напрыклад, абраз Пакроу 1751 г., знойдзены на зван1цы Пакроускай царквы у Маладзечне, на яюм можна знайсщ выявы Жыг1монта Вазы, караля польскага, пры як1м была прынята ун1я, святога Каз1м1ра 1 вялжага гетмана л1тоускага М1хала Каз1м1ра Рыбанью з жонкай Урсу-лай Радзiвiл. Такiм чынам гiста-рычныя рэалп свайго часу адлю-строувал1ся у шанатсе.
1кона Мац1 Божай Бялынщкай
1аан Багаслоу, згодна з гтотэзай, перароблены з выявы Язафата Кунцэв1ча
Вельмi часта iканаграфiя запа-зычвалася з кнiжных выданняу -у той час актыуна працавалi дру-карнi у Вiльнi, Магiлёве, Клеве, Львове. Прыкладам можа быць рэдкая па кампазщып 1кона сярэдз-
Божая Маш АдзИтрыя !еру^мская
Абраз, знойдзены на званiцы Пакроускай царквы у Маладзечне
Мацi Божая Замшаванне
шы XVIII ст. са збору Музея ста-ражытнабеларускай культуры -1аан Хрысцщель са Столiнскага раёна Брэсцкай вобласщ. Гэтая 1кона змалявана з гравюры юеусюх выданняу. Святы на ёй на першым плане, а 1сус Хрыстос удалечын1, ён толью падыходз1ць да Хрысц1целя. Галша Флшоп-Свгга адзначае, што з такой кампазщыяй вядомы тольк1 адзiн абраз. Больш распаусюджа-ным1 з гэтым святым был1 сюжэты Хрышчэння щ адсячэння галавы 1аану Хрысц1целю.
Да канца XVIII ст. адбылкя тры падзелы Рэчы Паспал1тай, 1 межы Расii перайшлi Брэст. А у 1839 г. прайшоу Полацкi сабор, яю ска-савау Брэсцкую ушю. З храмау пачалi прыбiраць абразы святых, не канашзаваных праваслаунай царквой i неадпаведных рускай 1канап1снай традыцьп.
- У Музе1 старажытнабела-рускай культуры ёсць абраз Яза-фата Кунцэв1ча, ушяцкага епскапа Рэчы Паспал1тай, намаляваны у канцы XVIII ст. у характэрнай жанаграфи, - расказвае Юрый Шскун. - На выяве Язафат Кун-цэв1ч молщца у еп1скапск1м адзенш, а у яго галаве - сякера, бо менав1та так яго забЫ1. Дык вось, кал1 гэтая фкура стала адыёзнай для рускай
афщыйнай царквы, сякеру зама-лявал1, а на жоне натсал1, што гэта 1аан Багаслоу.
На далучаных да Расшскай 1мпе-рыи землях адкрываюцца мясцо-выя школы, у яюх вучаць акадэм1ч-наму жывашсу. А для росшсу Мап-лёускага кафедральнага сабора Святога 1оофа нават запраша-юць выдатнага рускага жывашсца Уладзiмiра Баравшоускага. Так, пакрысе беларуская iканапiсная школа губляе свае характэрныя рысы. Але Юрый Шскун адзначае щкавую з'яву:
- Васняцоуст стыль, ят узшк у афщыйным рустм шанатсе, абатрауся на беларуска-украт-скую традыцыю. Таму што у {м зноу з'яуляюцца разьбяныя фаны I жыеатснае адлюстраванне твару, у адрозненне ад умоунай выявы святых адпаведна маскоускай традыцьп. Гэта тлумачыцца тым, што Васняцоу, ды {, дарэчы, Уру-бель працавал1 у К1еве ¡, в1давочна, натхнял1ся узорам1 старажыт-нага ¡канатсу.
Беларусюя жоны у храмах щ музейных калекцыях i сёння пад-штваюць творцау, з'яуляюцца прад-метам даследавання 1 нацыяналь-ным гонарам. У некаторых бела-русюх дамах таксама захоуваюцца абразы, яюя засталiся у спад-чыну ад продкау, як каштоуныя рэлжвп, што с1мвал1зуюць повязь пакаленняу.
Неабходна узгадаць, што раз-вiваецца i сучасны беларускi жа-нашс. Пераважная большасць майстэрняу i мастакоу працуюць з апiрышчам на стары вiзантый-скi альбо маскоускi стыль. Але, як адзначае Юрый Шскун, часам творцы 1мкнуцца ул1чваць 1 нацы-янальныя традыцы1, 1 тады беларуская iкона развiваецца як працяг напрацовак старажытнай школы.
I на НАРКЕВ1Ч, Фота М. Мельнiкава i Ю. Пiскуна
