CC BY
10
■ Щ научна-прветичаски! журнал
Наука
и инновации
В МИРЕ НАУКИ
I
Природа -это единственная книга с великим содержанием на каждом
Традыцыйныя
мастацк1я
рамёствы:
асаблiвасцi сучаснага бытавання i развiцця
Яуген Сахута,
вядучы навуковы супрацоушк Цэнтра даследаванняу беларускай культуры, мовы i лтратуры НАН Беларуа, доктар мастацтвазнауства, прафесар
б'ектам гонару, увап i клопату кожнай цывШзаванай крашы з'яуляецца традыцый-ная мастацкая культура народа. Ступень захаванасщ розных яе вщау залежыць ад многiх фактарау: узроуню эка-намiчнага развiцця, дзяржаунай защкауленасщ, запатрабаванасцi грамадствам 1 1нш. У гэтых аднос1нах наша рэспублiка выгадна вылуча-ецца у параунант з многiмi еура-пейск1м1 кра1нам1. Дзякуючы харак-тэрным геаграф1чным, пал1тычным, эканам1чным, культурным асабл1вас-цям Беларус1 тут амаль да сярэдзшы ХХ ст. захоувалшя мног1я старажыт-ныя праявы народнай мастацкай творчасц1 у сва1м натуральным быта-ванн1 - неацэнная культурна-пста-рычная спадчына, што вызначаецца яркай нацыянальнай самабытнасцю 1 адметнасцю, а таму з'яуляецца най-больш дзейсным спосабам самавы-яулення народа.
Зразумела, 1мкл1вы наступ навуко-ва-тэхтчнага прагрэсу не мог не ака-заць свайго уплыву на становшча 1 характар традыцыйнай мастацкай творчасщ. Але, на шчасце, неабход-насць зберажэння гэтай важнейшай галшы нацыянальнай культуры мы усвядомШ раней, чым канчаткова зн1кл1 або аказал1ся зшвел1раваным1 яе апошн1я праявы. Таму можна без перабольшання канстатаваць: у Беларуси 1 зараз жывыя мнопя в1ды 1 формы народнай мастацкай творчасщ. У 1х лжу - традыцыйныя мастацк1я рамёствы, своеасаблiвы «прадмет-ны» фальклор.
Маштабы бытавання рамёствау i сам iх характар ужо далёка не ра-нейшыя. Кал1 яшчэ не так дауно роз-ныя iх вiды, у тым лiку мастацкага характару, насычалi увесь народны побыт з яго натуральным щ пауна-туральным укладам 1 был1 арган1чна з 1м звязаныя, то сённяшн1я карэнныя змяненш у характары 1 ладзе нашага жыцця прыкметна звуз1л1 сферу выка-
| №1 (179) | Январь 2018 | НАУКА И ИННОВАЦИИ 61
НАЦЫЯНАЛЬНЫ ЗДАБЫТАК
рыстання многiх рукатворных прад-метау i вырабау. Адпала практычная патрэба у 1х уласнаручнай вытвор-часщ (ва усякiм разе, масавай), таму можна л1чыць аб'ектыунай 1 непаз-бежнай рэальнасцю тое, што мнопя вiды традыцыйных рамёствау, звяза-ныя з колiшнiм побытам, канчаткова засталшя у мiнулым. Калi дадаць сю-ды i некаторыя фактары суб'ектыунага характару (непрадуманая фiнансавая палiтыка у адносiнах да майстроу-са-матужнiкау, негатыуная грамадская думка пра колiшнiя рамёствы як пра арха1ку, атрыбут старога сялянскага
залежнасщ не толькi прыпынт пра-цэсы заняпаду, але 1 садзейшчал1 адраджэнню 1 нават зауважнаму разв1ццю некаторых ввдау народ-най культуры, у тым л1ку 1 традыцыйных мастацюх рамёствау. Асно-вай гэтых тэндэнцый стала карэн-нае змяненне грамадскай думкi пра народную мастацкую культуру -не як пра здабытак мшулага щ музейную архаiку, а як пра жывую з'яву сённяшн1х дзён, нацыянальны на-бытак суверэннай крашы. У людзей н1бы адкрыл1ся вочы на яшчэ жы-выя скарбы традыцыйнай народ-
побыту 1 шш.), то 1 увогуле можа па-дацца дзiвосным, што яшчэ у канцы 1980-х гг. у Беларус прадаужалi сваё бытаванне некаторыя вщы традыцыйных мастацкiх рамёствау. Аднак сфера iх прымянення працягвала iнтэнсiуна звужацца: адны вiды маглi канчаткова зшкнуць з-за незапатрабаванасцi у сучасным побыце, iншыя - ператва-рыцца у звычайную самадзейнасць, аматарства, ардынарнае рукадзелле, пазбауленыя традыцый, глыбшнага зместу i нацыянальнай адметнасцi.
Грамадска-пал1тычныя перау-тварэнн1 канца 1980 - пачатку 1990-х гг., набыццё Беларуссю не-
най творчасц1, як1м1 можна з поу-ным правам ганарыцца.
Але аднаго толью гонару, усведам-лення каштоунасцi гэтага набытку не-дастаткова. Патрабуюцца тэрмшовыя меры па яго зберажэннi, адраджэнш, уключэнн1 у сучасныя культурныя трэнды. Хоць наша краiна i захавала магутны духоуна-творчы патэнцыял народнай мастацкай культуры, але ж яна не адгароджаная ад агульнасусвет-ных працэсау, адчувае значныя дэ-структыуныя уплывы на гэтую галiну нашага жыцця, што не можа не вы-клiкаць занепакоенасцi яе становiш-чам i блiжэйшымi перспектывамi.
Адна з першых канкрэтных праяу такога клопату - Закон «Аб народным мастацтве, мастацюх промыслах (рамёствах) у Рэспублщы Беларусь», прыняты у 1999 г. Ён прыкметна сты-мулявау дзейнасць майстроу у гэтай галше, актыв1завау узн1кненне новых формау арган1зацы1 1х творчас-цi, паспрыяу пераемнасцi традыцый. Цi не галоунае яго дасягненне - тое, што традыцыйныя мастацкiя рамёствы i iх творцы на дзяржауным уз-роун1 атрымал1 узаконены, рауна-прауны статус з 1ншым1 в1дам1 нацыянальнай культуры i мастацтва.
Варта зазначыць, што сам закон стау адным з вын1кау мног1х раней рэалiзаваных мер па адраджэннi традыцыйнай культуры. Так, у адпавед-насщ з уведзеным у пачатку 1990 х гг. Законам «Аб культуры у Рэспублщы Беларусь» 1 рэкамендацыям1 ЮНЕ-СКА аб захаванш фальклору у 1994 г. была зацверджана Дзяржауная пра-грама падтрымю традыцыйнай культуры, большасць палажэнняу якой былi разлiчаны на доугатэрмшовую перспектыву i датычылi менавiта традыцыйных мастацюх рамёствау. Яны як важнейшая частка беларускай культуры, адзначалася у дакумен-це, набываюць асаблiвую ролю у на-цыянальным адраджэнш i развiццi самасвядомасцi народа. На парадак дня паустала неабходнасць усемаг-чымага дзяржаунага заахвочвання розных формау i вiдау мастацкiх про-мыслау, носьбiтау i захавальнiкау традыцый, асяродкау рамёствау у скла-даных умовах станаулення новага грамадства, фарм1равання рынка-вых адносiн. Пры гэтым улiчваецца той вiдавочны факт, што у сённяш-н1х умовах большасць вщау традыцыйнай культуры ужо не могуць раз-вiвацца натуральным чынам, як раней, а патрабуюць выпрацоую новых, сучасных формау iх арганiзацыi i бытавання.
Так, амаль ва раёнах Беларуш зараз працуюць дамы i цэнтры рамёствау. Гэтыя новыя тыпы спецыял1за-ваных устаноу культуры аб'ядноуваюць майстроу горада, раёна, вёсю, забяспе-чваюць пераемнасць традыцый, вядуць навучальную працу, наладжваюць ары-г1нальныя святы, выстаую, фестывал1 народнай культуры 1 1нш. Пры наяуна-сц1 квал1ф1каваных, защкауленых спе-цыялкгау такая дзейнасць можа пры-нос1ць належныя вын1к1 нават там, дзе, як л1чылася, дауно заняпал1 мясцовыя промыслы. Характэрным прыкладам можа быць Лепельск1 дом рамёствау, дзе фактычна з нiчога аднавiлi комплекс традыцыйнага народнага адзення. Га-радоцю дом рамёствау 1 фальклору узяу напрамак на адраджэнне кал1сьц1 ты-повага для рэгiёна, затым практычна забытага разрэджанага ткацтва. У 1вя-нецк1м цэнтры рамёствау узнав1л1 мяс-цовую адметнасць - фляндраваную ке-рамiку. Ганцавiцкi дом рамёствау ак-тыв1завау навакольных ткачых на вы-раб характэрных тутэйшых ручшкоу. Падобныя станоучыя прыклады мож-на прыводзщь з дзейнасц1 1 1ншых да-моу 1 цэнтрау. Кал1 ул1чыць, што асноу-ны 1х кантынгент - мясцовая моладзь школьнага узросту, то варта канстата-ваць, што гэта адна з найбольш эфек-тыуных формау арган1зацы1 1 пераем-насц1 традыцый.
Адначасова з комплекснай дзяр-жаунай пал1тыкай па стварэнш раз-гал1наванай сетк1 па адраджэнш, пад-трымцы, разв1цц1 1 папулярызацьп розных ввдау народнага мастацтва праводзщца работа па ахове яшчэ к-нуючых самабытных вщау, творчасц1 асобных народных майстроу. Так, да-вол1 актыуна 1дзе працэс прызнання найбольш вядомых асяродкау трады-цыйных рамёствау як нацыянальнага культурнага набытку. У Дзяржауны сп1с г1сторыка-культурных каштоуна-сцей уключаны дрыб1нскае шапаваль-ства, сапоцюнскае п1санкарства, гро-
дзенскiя велiкодныя вербы, паазер-ск1я маляваныя дываны, бабруйскае 1 гараднянскае ганчарства, падвойнае ткацтва у вёсках Падбела (Камянец-и раён) 1 Гудзев1чы (Мастоуск1 раён) 1 шш. Больш як 100 лепшых майстроу мастацк1х рамёствау атрымал1 гана-ровы статус «народны майстар». Да-вол1 яскравыя факты прызнання про-мыслау 1 1х носьбггау як нацыянальнага культурнага набытку.
Важна адзначыць той факт, што дзяржауныя меры падтрымк1 гэтай галшы нацыянальнай культуры грун-туюцца на защкауленасщ яе лёсам з боку шырокай грамадскасц1. Ц1 не найбольш паказальным прыкладам можа быць дзейнасць рэспублжанскага гра-мадскага аб'яднання «Беларуси саюз майстроу народнай творчасщ», ство-ранага у 1992 г. Добраахвотная суполь-насць ставщь сваёй мэтай адраджэнне 1 развщцё традыцыйнага народнага мастацтва, узмацненне яго уплыву на духоуны уздым нацы1, папуляры-зацыю творчасщ народных майстроу 1 творчых калектывау, арган1зацыю пе-раемнасц1 традыцый, дзейснае прад-стаун1цтва традыцыйнай культуры Беларус1 у кра1не 1 за мяжой. Засна-ванае у няпросты для нацыянальнай культуры час, аб'яднанне з'явшася кан-крэтным увасабленнем занепакоенас-щ грамадства станов1шчам 1 перспек-тывам1 яшчэ жывых в1дау традыцый-ных мастацк1х рамёствау.
За час свайго кнавання саюз згур-тавау каля тысячы лепшых майстроу з уах рэг1ёнау Беларус1 - прад-стаун1коу практычна ус1х рамёствау: ганчарства, ткацтва, вышыую, ка-вальства, роспку, выц1нанк1, мастац-кай апрацоук1 дрэва, пляцення з пры-родных матэрыялау 1 1нш. Мног1я з гэтых в1дау творчасц1 был1 амаль забытыя, але апошн1м часам, дзяку-ючы мэтанакiраванай дзейнасцi са-юза, адроджаны на новым узроун1, уключаны у сучасныя культурныя
Рэспублiканскi фестываль-кiрмаш рамёствау «Вясновы букет». Мiнск, 2015 г.
Рэспублтанси фестываль-кiрмаш рамёствау «Вясновы букет», Мшск, 2016 г.
Свята-конкурс ганчарства «Глшяны звон». 1вянец Валожынскага раёна Мшскай вобласцi. 2015 г.
http://innosfera.by
| №1 (179) | Январь 2018 | НАУКА И ИННОВАЦИИ 63
НАЦЫЯНАЛЬНЫ ЗДАБЫТАК
працэсы. Праводзiцца актыуная па-пулярызацыя, наладжваюцца знач-ныя 1 разнастайныя акцьи у гал1не традыцыйнай культуры: выстаую, конкурсы, фестывал1, святы, к1р-машы i iнш. Усё гэта у большасцi вы-падкау роб1цца у цесным кантакце з М1н1стэрствам культуры 1 яго па-драздзяленням1 1 з'яуляецца харак-тэрным прыкладам спалучэння гра-мадск1х 1 дзяржауных намаганняу у справе адраджэння i падтрымю народных мастацк1х рамёствау. Перш за усё - у дачыненш да аргашзацып ад-паведных святау-конкурсау i фесты-валяу. Спалучэнне творчага патэн-цыялу Саюза i фшансавай дапамогi
Заняткi у Гарадоцмм Доме рамёствау i фальклору -адным з найстарэйшых на Вiцебшчыне
дзяржавы сталi штуршком да рэспу-блжансюх святау-конкурсау: салома-пляцення - «Саламяны цуд» (1997), лозапляцення - «Лазовыя карунк1» (1998), разьбы па дрэве - «Дрэва жыц-ця» (1999), выцшаню - «Ажурныя фантазп» (2000), кавальства - «За-латая падкова» (2001), ганчарства -«Ганчарны круг - 2004» i iнш. Апош-н1м часам штогадовы Рэспублжан-сю фестываль-кiрмаш «Вясновы букет» зб1рае да паутысячы майстроу усiх вщау промыслау з усёй Беларусi.
Разнастайныя святы, юрмашы, фе-стывалi рамёствау сталi ужо звыклай з'явай 1 праводзяцца сёння як на рэ-
спублжансюм, так i на рэпянальным цi мясцовым узроуш. На падобных свя-тах майстры не толью спаборнiчаюць у сваёй творчасцi, але i захапляюць ёю сотн1 удзячных гледачоу, большасць з якiх упершыню атрымлiвае магчы-масць назiраць «жывыя» творчыя працэсы i нават прымаць у iх непасрэдны удзел. Гэта вельмi дзейсная i эфектыу-ная форма далучэння да традыцый, iх пераемнасцi i прадаужэння.
Усе адзначаныя 1 шматл1к1я ш-шыя прыклады адраджэння 1 падтрымю важнейшай гал1ны нацыя-нальнай культуры не даюць падставау замоучваць тыя негатыуныя праявы, як1я у значнай ступеш уплываюць на станов1шча 1 ха-рактар сучасных мастацк1х рамёствау, часам нават зводзяць на шшто як дзяржауныя, так i грамадскiя высiл-к1 па 1х зберажэн-н1 1 разв1цц1. Акра-мя так1х працэсау аб'ектыунага ха-рактару, як гла-бал1зацыя, штэр-нацыяналiзацыя, наступленне на-вукова-тэхнiчнага прагрэсу з 1х негатыуным уздзеян-нем на народную творчасць, перш за усё трэба адзначыць катастрафiчнае старэнне i заняпад вёсю - спрадвеч-най захавальнщы традыцый народна-га мастацтва. Iмклiвымi тэмпамi iдзе разбурэнне традыцыйнага сямейнага укладу, абрываецца пераемнасць пака-ленняу, звужаюцца умовы для мастац-кай творчасщ i занятку спрадвечнымi рукатворнымi рамёствамi. Узвядзен-не аграгарадкоу праблему адраджэння традыцыйнай вясковай культуры не вырашае - ва усяляюм разе, у сённяшшм iх выглядзе. Безаблiчнае, стандартнае, узведзенае па тыпавых
праектах жылле зус1м не стымулюе разв1цця трацыйных формау 1 вщау мастацкай творчасщ, яюя шяюм чы-нам не адпавядаюць яго унутрана-му i знешняму выгляду. Разам з раз-бурэннем щ змяненнем спрадвечнага этнаграфiчнага асяроддзя мясцовыя традыцыi мастацкай культуры цi раз-мываюцца, цi увогуле выцясняюцца антымастацтвам, безгустоушчынай, рознымi формамi масавай культуры, яюя нярэдка выдаюцца за сучаснае народнае мастацтва, чым затушоува-ецца рэальная карцша яго становiш-ча i блiжэйшай перспектывы.
Сур'ёзны непакой выклiкае камер-цыял1зацыя традыцыйных мастац-к1х рамёствау. На хвал1 абуджэння щкавасщ да iх, у тым лiку з боку за-межных спажыуцоу, актыв1зуецца дзейнасць розных вытворцау-ама-тарау, якiя не з'яуляюцца носьбiтамi цi пераемнiкамi традыцый, але добра арыентуюцца у рынкавай кан'юн-ктуры. Пры гэтым рынкавая стыхiя ставщь сапраудныя мастацкiя рамё-ствы у жорсткiя умовы, яны не могуць вытрымл1ваць канкурэнцыю з на-хабным наступленнем базарнага кi-чу i шырспажыву, таннай замежнай масавай прадукцыi.
Глыбокае i усебаковае асэнсаван-не гэтых працэсау, вызначэнне аса-блiвасцей традыцыйных i сучасных мастацкiх рамёствау, выяуленне зака-намернасцей, тэндэнцый i характару iх сённяшняга становiшча i развiцця даюць магчымасць не толью належ-ным чынам асвятлiць адну з важней-шых галiн нацыянальнай культуры, але 1 забяспечыць неабходную на-вукова-тэарэтычную, метадычную 1 практычную базу к1раун1цтва гэ-тым1 працэсам1, стварыць неабход-ныя умовы для яе натуральнага бы-тавання у грамадстве. СИ
