CC BY
2ГЕОГРАФИЯНЫ ОЦЫТУДА ЦИФРЛЬЩ Б1Л1МД1 ЦАЛЫПТАСТЫРУДЬЩ
ЭД1СТЕР1
ОМАРОВ ЦАЙРАТ МАХАМБЕТКУЛОВИЧ
Абай атындагы ^азак ¥лттык педагогикалы; университетi, педагогикалы; гылымдар кандидаты, доцент м.а., Алматы, Казахстан
ДАНИЯР ДАСТАН АЛИ¥ЛЫ
Абай атындагы ^азак ¥лттык педагогикалы; университету 7М01515- География бшм беру багдарламасыныц 2-курс магистранты, Алматы, Казахстан
Ацдатпа. Мацалада бшм алушыларга география пэнт оцытуда цифрлыц технологияларды цолданудыц тшмдшт, цифрлыц б1л1мд1 цалыптастырудыц мацызы жэне эд1с-тэс1лдер1 мен кутшетт нэтижелер1 царастырылган. География пэш бойынша б1л1м мазмунын жацарту багдарламасына сэйкес цаз1рг1 заман талабына сай цифрлыц технологияларды дурыс пайдалана отырып, б1л1м алушыларга сапалы б1л1м берудег1 теория мен практиканыц артыцшылыцтары талданып сипатталган. География пэтне деген цызыгушылыцты арттыруда цифрлыц технологиялардыц рвлг мен орны айцындалып жазылган.
К,аз1рг1 тацда б1л1м берудщ цузыреттткт^багдарланган парадигмасы жагдайында болашац мамандарды даярлаудыц мацызды мацсаты студенттердщ тулгалыц сапаларын, сонымен цатар, жалпы мэдени жэне кэсгби цузыреттшктерт цалыптастыру, гылыми-зерттеушшк, уйымдастырушылыц-басцарушылыц, тэжгрибелгк-аналитикалыц, цифрлыц-технологиялыц жэне оцытушылыц цызметте оларды ЖYзеге асыру дагдыларын дамыту болып саналады. Бглгм алушы жогары оцу орнын аяцтай отырып, вз пэнгне цатысты тек бглгммен гана цамданып цоймай, сонымен бгрге жеткглгктг тулгалыц сапалар мен цузыреттшттер жиынтыгын мецгеру1 цажет. Зерттеу жумысында оцыту Yдерiсiнде цифрлыц технологияларды цолданудыц теориялыц негiздерi, зерттелу жайы царастырылды. Бшм беру процестде цифрлыц технологияларды цолданудыц мYмкiндiктерi талданып, гылыми-теориялыц тургыдан негiзделдi.
Ty^h свздер: Цифрлыц технологиялар, цифрлыц бшм, бшм беру ЖYйесi, географияны оцыту, оцыту эдiстерi.
Нег1зг1 ережелер. ХХ гасырдыц соцы мен ХХ1 гасырдыц басында акпараттык-коммуникациялык технологиялар кещнен epic алып, дами бастады. Бул тенденция елiмiзден де тыс калмады. ХХ1 гасыр - озык технологиялар гасыры. ^аз1рп заман адамзаттыц индустриалды когамнан акпараттык когамга ауысуымен, оныц элеуметпк-экономикалык жэне саяси eмipiнiц барлык салаларына терец енуiмен сипатталады. БYгiнде экономиканыц бipде-бip саласы интернетаз дами алмайды. «Цифрлык ^азакстан» мемлекетпк багдарламасы цифрландыру жeнiндегi ^ш-ж1гердщ аркасында адами капиталдыц белcендi дамуын, окушылардыц заманауи бiлiм алуын жаксарту куралы pетiнде инновациялык экономика куруды камтамасыз еттi. Осы орайда, Елiмiздiц Пpезидентi ^асым Жомарт Токаевтыц 2021 жылгы Жолдауында белгiлеген «Сапалы бшм беру» тармагында «Цифрлы устаз» бшм беру жобасында, сондай-ак «Бiлiм туралы» ^азакстан Республикасы Зацыныц 11-бабыныц ережелерше сэйкес бiлiм беру сапасын, мрашмдердщ бiлiктiлiгiн, окулыктардыц, инфракурылым мен материалдык кордыц сапасын жаксарту мэcелелеpiн шешумен тiкелей байланысты - «бiлiм берудщ жаца технологияларын, оныц iшiнде кредитпк, кашыктыктан, акпараттык-коммуникациялык технологияларды енгiзу жэне тиiмдi колдану, кэciптiк бiлiм берудщ когам мен ецбек нарыгыныц езгерш отыратын кажеттшктерше тез бейiмделуiне ыкпал ету» керек деген.
Елiмiздiц элеуметтiк экономикалык дамуыныц каркынды жYPуi бiлiм беpудегi
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
кундылыктык-максаттык багдардыц езгеру^ когнитивтшп бiлiм беру YДерiсiне кызыгушылык таныткан тYрлi субъектшердщ талаптары мен кызыгушылыктарына жауап беретш, бэсекеге кабшетп, кузыретп маман даярлауда жогары кэсiби бiлiм беру жYЙесiн жетiлдiрy кажеттшн алга шыгарды. Бiлiм беру жYЙесiнде езара катынас пен езара эрекеттi тиiмдi уйымдастыруга кабшетп маманга деген кажеттшк айкындалып келедi, соган байланысты жогары оку орындарында заман талабына сай цифрлык технологиялармен «каруланган» кадрларды даярлау YДерiсi, бул саланыц кызмет дагдылары мен сапаларын мецгерген, осы сала мамандарына деген тапсырысты аныктайды, ол жогары бiлiм беру жYЙесiнде стyденттердi сэйкес мамандыктарга даярлауда жацашылыкты талап етедi.
Адами капиталдыц сапасы мен бiлiм алушылардыц бэсекеге кабшеттшгш арттырудыц ерекше мацыздылыгын улттыц жоспарында атап етп, сондай-ак бшм беру саласындагы: ^азакстан Республикасыныц «Бшм туралы Зацы» [1, 24 б.], ^азакстан Республикасыныц Yздiксiз кэсiби педагогикалык бiлiм берyдi дамыту тужырымдамасы жэне т.б. сиякты негiзгi кужаттарда да керсетшген [2, 8 б.]. Сонымен катар, 2018-2022 жылдарга арналган ^азакстан Республикасыныц бiлiм беру жэне гылымды дамытудыц Мемлекеттiк багдарламасы жогары бiлiмдi мамандарды даярлауды, оныц iшiнде цифрлык бiлiм беру ресурстарын арттыруды кездейдь Осы ретте аталмыш зерттеу жумысы такырып бойынша гылыми-теориялык зерттеулер мен бшм алушылармен eтiлген сабактар бойынша зерттелш жазылды.
Kipicne. Жаhанданy дэyiрiндегi бiлiм жYЙесi де озык технология, утымды эдiс-тэсiлдер, креативтi шешiмдердi талап етедь Бiлiм алушы тулгасына жаца кезкарас оныц жан-жакты дамуына, калыптасуына когам болып ат салысуымыз керек. ЖОО-да бшм алушылардыц бшм жагынан гана емес, рухани дамуы мацызды болып тур. Елiмiздегi тYрлi элеуметпк киындыктар стyденттердiц мiнезiнен, кезкарасынан, сабакка деген ынтасынан байкалады. Осы орайда болашак мамандардыц цифрлык технологияларды колдануы танымдык белсендiлiк децгейiн кецейтуге жэне терецдетуге, адамныц материалды терец мецгеруге деген куштарлыгын оятуга, шыгармашылык кабшеттерш дамытуга мYмкiндiк бередi, сонымен катар, бшм сапасын арттыратын технологиялардыц бiрi болып табылады.
Бiлiм алушылардыц кэаби кузыреттшктерш калыптастыру максатында цифрлык технологияларды колдану мYмкiндiктерi мамандык бойынша окыту мазмуныныц кYPделi сипатымен жэне жоспарланган окыту нэтижелерiмен байланысты.
Fылым-бiлiм саласыныц бYгiнгi тацда каркынды eзгерyiне байланысты дэстYрлi педагогикалык технологиялар кэсiби мэселелердi шешyдiц заманауи куралдарына ие, сонымен катар оныц эртYрлi модификацияларында жумысты орындауга терец ынталы, бэсекеге кабшетп маман дайындау талаптарын канагаттандырмайды. Сондыктан окыту барысында цифрлык технологияларды колдана отырып кэсiби к^реттшгш калыптастыру езект болып табылады.
Окытуда цифрлык технологияларды колдану сабакта заманауи бiлiм беру технологияларын дамытудыц екi тенденциясы аясында бiрден колдануга болады: еркiн бшм беру жэне жоспарлы бiлiм беру.
Оку процесше цифрлык технологияларды енпзу бiлiм берyдi акпараттандырудыц мацызды сэттершщ бiрi. ^азiрri уакытта мультимедиалык технологиялар акпараттык технологиялардыц перспективалы багыттарыныц бiрi болып табылады.
Осылайша, теория мен практикада «цифрлык технология», «мультимедиалык технологиялар», «цифрлык бшм беру ресурстары» сиякты угымдарды колдану Yйреншiктi кубылыс болды. Аудио жэне бейнежазбаларды интерактивтi колдайтын компьютерлiк жYЙелер жэне мэтiнмен, статикалык жэне динамикалык бейнелермен, бейнефильмдермен, сейлеу жэне дыбыспен CYЙемелдеyмен жумыс iстеyге мYмкiндiк беретш интерактивтi куралдар оку акпаратын усынудыц, курылымдаудыц, сактаудыц, берyдiц жэне ецдеудщ жаца кешендi тэсiлдерiн экелдi. Бiздiц зерттеyiмiзге тiрек болып отырган «цифрлык технологиялар» болгандыктан осы мэселенiц зерттелуше талдау жасауды жен кeрдiк.
Цифрлык технология - акпаратты усынудыц эртYрлi куралдарын бiр мезгiлде
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
пайдалануга непзделген жэне пайдаланушыныц мультимедиалык-операциялык орталардьщ мYмкiндiктерiн iске асыратын акпараттык жYЙемен интерактивтi езара ю-кимыл жагдайында аудиовизуалды, мэтiндiк, графикалык акпаратты жинау, жинактау, ецдеу, сактау, беру, ендiру тэсшдер^ эдiстерi мен куралдарыныц жиынтыгын бiлдiретiн акпараттык технология [3, 12 б.].
Жаца бiлiм беру тужырымдамасы окытуда жYЙелi-белсендi тэсiлдi талап етедi. Заманауи сабакты инновациялык технологияларды енгiзбей елестету мYмкiн емес, ал муFалiмнiц колданысында жYЗден астам технология бар. Технологиялардыц барлык алуан тYрлiлiгiнде муFалiм жас жэне психологиялык ерекшелiктерiн ескере отырып, накты, белгiлi бiр сыныпта бшм беру мен тэрбиелеу мiндеттерiн жYзеге асыруга кемектесетiн бiреуiн тацдайды. Осы орайда атап ететш жайт, казiргi уакытта цифрлык технологиялар бiлiм беру процесшде окытудыц эртYрлi кезецдершде жш колданылады.
Материалдар мен эдктер. Окытуда цифрлык технологияларды колдануга байланысты бiркатар педагогикалык мэселелер бар. Окытудыц цифрлык технологиялары бiлiм алушыга окытудыц жеке траекториясын тацдауда айтарлыктай еркiндiк бередь Алайда, кейбiр зерттеушiлердiц пiкiрiнше, барлык бшм алушылар бул еркiндiктi сауатты пайдалана алмайды. Цифрлык технологиялардыц тагы бiр кемшiлiгi десек те болады, оку процесiнде бiрнеше кабылдау арналарын бiр уакытта пайдалану, ейткенi адамдардыц акпараттыц бiрнеше тYрiн бiр уакытта кабылдау мYмкiндiгi шектеулi. Осы себепт бiлiм алушылардыц акпараттык шамадан тыс жYктелмеуiн кадагалау кажет [4, 29 б.].
Заманауи окыту багдарламаларыныц интерактивтшгшщ жогары дэрежесi керi байланыс мYмкiндiктерiн асыра багаламауы тиiс бiлiм алушылар Yшiн де белгiлi бiр мэселелердi тудырады. Эдетте, цифрлык косымшалардыц керi байланысы бiлiм алушыга егжей-тегжейлi тусшштеме бермейдi, тек окытудыц кейбiр сандык нэтижелерiн керсетедi - мысалы, тест сурактарына дурыс немесе бурыс жауаптар саны. Осыган байланысты цифрлык куралдарды колдану аркылы окыту процесiнде окытушыныц релi ете мацызды. Цифрлык бшм беру ресурстарын пайдалана отырып окыту процесшде туындайтын баска да проблемалардыц катарында зерттеушiлер бiлiм алушылар мен окытушыларда электрондык косымшалармен жумыс ютеу дагдыларыныц жоктыгын, оку орындарыныц заманауи мультимедиалык окыту куралдарымен техникалык жабдыкталуыныц жеткiлiксiздiгiн жэне т.б. проблемаларын атап етедь
Тэж1рибе барысында бiлiм беруде цифрлык технологияларды колданудыц темендегiдей мYмкiндiктерiн айкындадык.
Дидактикальщ муммндж
Акпаратты жинау жэне ендей алу мумкшдпч
¥ Я
Интерактивт1 диалогты жузеге асыру -пайдаланушы мен аппарат кдаалдары арасындагы
жедел кер1 байланыс арк;ылы к;амтамасыз ету мумк1нд1г1
Г Ч
Сурет 1 - Окыту Yдерiсiнде цифрлык технологияларды колданудыц мYмкiндiктерi
Дидактикалык мYмкiндiк окытудыц тиiмдiлiгiн арттыру куралы бола алатындыгы, мiндеттi оку материалын зерттеуге белшген уакытты едэуiр кыскартатыны, карастырылып отырган проблемалар мен мэселелердщ аукымын едэуiр терецдетуге жэне кецейтуге мYмкiндiк бередi [5, 30 б.]. Сонымен катар, студенттердщ бшмш жYЙелi бакылауды жолга кою аркылы окытудыц тиiмдiлiгiн арттыруга; бiлiмдi игерудi даралауга; бiлiм алушылардыц езiндiк жумысы есебiнен оку уакытыныц жетiспеушiлiгiн кыскартуга кемектеседi. Цифрлык куралдарды окыту процесiнде пайдалану езiн - e3i жYзеге асыру, езiн-езi уйымдастыру, езш-e3i тэрбиелеу жэне eзiн-eзi дамыту кещстш - университетте маманныц кэсiби дайындыгын дараландырудыц кажеттi шарттары деп айта аламыз.
Бiлiм беру саласында акпаратты жинау жэне ецдей алу мYмкiндiгi:
- ойлауды дамыту, езшщ оку ю-эрекетшщ курылымын куруга мYмкiндiк беретiн бiлiм жYЙесiн калыптастыру максатында педагогикалык ыкпалды кYшейту;
- эртYрлi типтегi жэне эртYрлi акпарат кeздерiнен алынган акпаратты бiр уакытта кабылдау жагдайында адам киын жагдайда ец жаксы шешiм кабылдау немесе шешiмдердi усына алу Yшiн калай ойлану керек екенiн тYсiну жэне тусшу кабiлетiн дамыту;
- курылатын жаца элеуметтiк-мэдени ортага жэне коршаган дYниенiц eзгермелi жагдайларына бейiмделу кабшетш калыптастыру;
- акпаратты жинактау, ецдеу, eндiру, эфирге шыгару, мурагаттау дагдыларын, бiлiмдi усыну жэне шыгару эрекеттерш калыптастыру жэне дамыту;
- юршт1ршген акпаратты саналы кабылдау кабiлетiн дамыту;
- акпараттык езара эрекеттесуде коммуникативт дагдыларды дамыту;
- модельдеу, имитациялау, елштеу процестерiн карастыру жэне зерделеу непзшде акпараттык iздестiру, эксперименттiк-зерттеу ю-эрекеттерш жYзеге асыру дагдыларын дамытуды жYзеге асыруды кeздейдi [6, 17 б.].
Акпараттык кызмет деп объектiлер, кубылыстар, процестер, соныц iшiнде накты болып жаткандары туралы акпаратты тiркеу, жинау, ецдеу, сактау, беру, керсету, трансляциялау, кайталау, eндiру жэне акпараттыц кез келген келемш жогары жылдамдыкпен беру кызметш тYсiнемiз. Осы орайда цифрлык технологиялардыц дидактикалык мYмкiндiктерiн жYзеге асыру кезшде эртYрлi формада усынылады.
- акпараттар негiзiнде кызмет ететiн педагогикалык eнiмдердi пайдалана отырып жYзеге асырылатын акпараттык iс-эрекет тYрлерiн тiзiмдеу
- зерттелетш объектiлер, кубылыстар, процестер, оныц шшде накты болып жаткан мэселелер туралы акпаратты ^ркеу , жинау, жинактау, сактау, ецдеу жэне эртYрлi нысандарда усынылган акпараттыц жеткiлiктi Yлкен кeлемiн беру;
- оку объектшерщ жагдайларды немесе зерттелетiн кубылыстардыц модельдерш кeрсететiн накты жэне виртуалды нысандарды, процестердi накты уакыт режимiнде баскару;
- экранда виртуалды да, накты да эртYрлi объектiлердiц, кубылыстардыц, процестердщ модельдерiн кeрсетудi баскару;
- акпараттык eндiрiс (оныц сапасын немесе белгш бiр пайдалану саласына жататынын сипаттайтын белгiлi бiр мацызды белгiлерi бар акпараттык eнiмдi жасау);
- акпараттыц Yлкен кeлемiн цифрлык форматта оган оцай кол жеткiзу, кайталау, кез келген кашыктыкка ж1беру мYмкiндiгiмен сактау; акпаратты жинауды, жинактауды, сактауды, eцдеудi жэне акпараттык iздестiру кызметiн автоматтандыру.
Интерактивтi диалогты жYзеге асыру - пайдаланушы мен акпарат куралдары арасындагы жедел керi байланыс аркылы камтамасыз ету мYмкiндiгi цифрлык технологияларды колданудыц пайдаланушы мен окыту куралдары арасындагы жедел керi байланыс, ол интерактивт! диалогты жYзеге асыруды аныктайды, эрбiр пайдаланушы сурауы жYЙеден жауап бередi [7, 32].
Зерттелетiн объект туралы оку акпаратыныц компьютерлiк визуализациясы , цифрлык технологияларды пайдалана отырып, акпаратты визуализациялаудыц бейнелi жэне
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
символдык-логикалык эдютерш пайдаланатын процесс (экрандагы визуалды бейнелеу; объект, оньщ курамдас бeлiктерi немесе олардьщ модельдерi; процесс немесе оньщ моделi, оныц iшiнде нактыда жасырылган элем; зерттелетiн объектшш графикалык немесе баска визуалды интерпретациясы немесе зерттелетш процестш Yлгiсi); цифрлык технологиялардыц дидактикальщ мYмкiндiктерiн айкындайды. Интерактивтi диалогты жYзеге асыру -пайдаланушы мен акпарат к¥ралдары арасындагы жедел керi байланыс аркылы камтамасыз етiледi. Агылшын тшнен аударганда интерактивтiлiк езара эрекеттесу, эсер ету, бiр-бiрiне эсер ету дегендi бiлдiредi. Диалогтыц интерактивтiлiгi студентке жYЙемен белсендi эрекеттесу мYмкiндiгiн бередi, оныц эрбiр сурауы жYЙеден жауап беред^ ал, керiсiнше, соцгысыныц кeшiрмесi пайдаланушыныц жауабын талап етедi.
Жогарыда аталган аспектiде бiлiм берудеп акпараттык езара эрекеттеспк туралы, оку материалын усыну курылымы туралы, пэндiк ортадагы акпараттык ю-эрекеттер туралы негiзгi идеялардыц eзгеруi жагдайында, гылыми зерттеулердiц негiзгi багыттарын аныктау бiлiм берудi акпараттандыру саласы ерекше мацызга ие.
Олай болса, оку YPДiсiнде заманауи акпараттык технологияларды пайдаланудыц тиiмдi тустары анык. Олар практикалык дагдылар мен бiлiктiлiктi жетiлдiруге ыкпал етедi; оку процесiн тиiмдi уйымдастыруга мYмкiндiк бередi; бiлiм алушылардыц пэнге деген кызыгушылыгын арттырады; танымдык эрекетiн белсендiредi. Цифрлык технологиялардыц оку куралы ретiндегi артыкшылыгы - акпаратты мецгерудш логикалык жэне бейнелi эдютерш бiрiктiру, кeрнекiлiгiн арттыру аркылы оку YДерiсiн белсендiру мYмкiндiгi екенi сезаз. Цифрлык бiлiм беру ресурстарыныц эдютемелш кYшi мынада: студент дыбыстык жэне кернею бейнелердiц Yйлестiрiлген агынын кабылдаган кезде оны кызыктыру жэне Yйрету оцайырак жэне оган акпараттык гана емес, сонымен катар эмоционалдык эсер етедь
Жогарыда атап eткенiмiздей, цифрлык технологиялар окытушыга окытылатын материалды терещрек жэне саналы тYPде мецгеруге, сабак уакытын Yнемдеуге жэне оны акпаратпен каныктыруга ыкпал ететiн эртYрлi куралдарды жылдам бiрiктiруге мYмкiндiк бередi.
1) мультимедиалык презентацияларды пайдалану сабактары;
2) интерактивт ойындар;
3) жобалык эдю;
4) бiлiм алушылардыц оку процесшде колдануга болатын накты багдарламаларды (кужаттар, кестелер, мэлiметтер базасы) эзiрлеуiн к^дей-пн проблемалык окыту эдiсi;
5) бшм беру жэне колданбалы багдарламалар;
6) интерактивт сауалнамалар (тесттер);
7) электрондык окулыктар жэне т.б.
Цифрлык технологияларды колдану оку YPДiсiнiц бiрнеше аспектшерше оц эсерiн тигiзедi. Атап айтканда, цифрлык технологиялар окудыц когнитивтiк аспектшерш ынталандыруга, студенттердiц окуга деген ынтасын арттыруга, студенттер арасында топтык жумыс жэне ужымдык таным дагдыларын дамытуга, окуга деген терец кeзкарасты дамытуга ыкпал етедi, демек, зерттелетiн материалды терец тYсiнудi калыптастыруга мYмкiндiк береди
Оку YPДiсiнде цифрлык технологияларды колданудыц eзiндiк педагогикалык тэжiрибесi айтарлыктай бай. Мэселен, мультимедиалык презентациялар кещнен колданылады (жаца материалды усыну кезiнде де, бiлiмдi тексеру, бекiту немесе жалпылау кезiнде де). Сонымен катар, студенттердш жумысын интерактивтi дэрiстер, ойындар, жобалар, тесттер жэне т.б. туршде уйымдастыруга болады.Накты жобаны жYзеге асыру оку эрекетшш eте тиiмдi тYрi болып табылады. Мультимедиалык жобамен жумыс ютей отырып, студенттер заманауи техникалык куралдарды пайдалану тэжiрибесiн жинактаса, екiншi жагынан, олардыц болашак кэсiби кызметiнде пайдалы болатын жеке жэне топтык жумыс дагдыларын мецгередь
Жеке жоба ретшде мультимедиалык презентация eте пайдалы бшм беру эсерш бередi: студенттер eз идеяларын жеткiзу Yшiн кажеттi материалды eз бетiнше тацдауды, жинакталган материалды курылымдауды, презентация жоспарын куруды, ^рнект тYсiнiктемелер мен
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
иллюстрацияларды тацдауды YЙренедi. Сeйлеудi дайындау - бул студенттердщ кепшшп окуда немесе жумыста Yнемi кездесетiн эрекет тург
Иллюстрацияларды жасау Yшiн бар графикалык редакторды пайдалануга болады немесе сканерлеу курылгысы аркылы суреттер мен фотосуреттердi енгiзуге болады. Мультимедиалык технологиялардыц ец eнiмдi жэне перспективалы багыттары интернет екеш атап eтiлген. Бул ретте студенттер тулгааралык карым-катынасты пайдалана алады, эртYрлi оку пэндерi бойынша косымша акпарат iздей алады, оку жобаларымен танысады, веб-сайттарды ез бетiнше жасай алады.
Жаца сабацты тYсiндiруге цажеттi онлайн платформалар: презентация: Canva, Emaze, Infogram, Vista Create; блок-сызба, бейнежазба: AR studio; инфографика, акыл-ой картасы, флипбук, постер.
Жаца сабацты тYрлендiруге цажеттi онлайн платформалар: геймификация, Joyteka, Learning apps, т.б.
Сабацты тексеруге цажеттi онлайн платформалар: тест тапсырмаларын тексеру, QR, электронды журнал, цифрлык керi байланыс, багалау: Zipgrade, Mentimeter, т.б.
Топтастыруга цажеттi онлайн платформалар: окытушыга кажет акпараттык сайттар, онлайн такта, флипбук, электронды окулык, сайт: QR, Storyjumper, Classroomscreen, т.б. [8, 29 б.]
Жаца бшм беру тужырымдамасы окытуда жYЙелi-белсендi тэсiлдi талап етедь Заманауи сабакты инновациялык технологияларды енпзбей елестету мYмкiн емес, ал окытушыныц колданысында жYЗден астам технология бар. Технологиялардыц барлык алуан тYрлiлiгiнде окытушы жас жэне психологиялык ерекшелштерш ескере отырып, накты, белгiлi бiр курста бiлiм беру мен тэрбиелеу мшдеттерш жYзеге асыруга кeмектесетiн бiреуiн тацдайды. Осы орайда атап ететш жайт, казiргi уакытта цифрлык технологиялар бшм беру процесшде окытудыц эртYрлi кезецдерiнде жиi колданылады.
Осылайша, дэстYрлi окыту технологиялары педагогикалык технологияларды дамытатын жаца акпараттармен алмастырылуда. Олардыц кемепмен осындай педагогикалык жагдаяттар, педагог пен бшм алушылардыц казiргi акпараттык технологияларды пайдалануга непзделген, зерттеушiлiк, эвристикалык сипаттагы iс-эрекеттерi сабакта жYзеге асуы керек. Бул технологияларды табысты жYзеге асыру Yшiн муFалiмнiц акпараттык технологияларды колдану даFдылары болуы, бекiтiлген куралдар жиышъ^ы негiзiнде максатка жету Yшiн эрекеттер курылымын жоспарлай алуы керек; акпараттык курылымдарды куру аркылы объектшер мен кубылыстарды сипаттау; электрондык акпаратты iздеудi жYргiзу жэне уйымдастыру; мэселеш, тапсырманы, ойды жэне т.б. анык жэне накты тужырымдау керек.
Педагогтердщ тэжiрибесi мультимедиалык сабактыц максималды тшмдшгше келесi шарттарда кол жеткiзiлетiнiн керсетедг
- кeрнекi материал ете жаркын, бейнелi, тiптi символдык болуы керек;
- материал анык емес жэне талдауFа жарамды болуы керек;
- кеп перспективалы кезкарас эркашан колайлы - екi немесе одан да кеп тэсшдерду кезкарастарды жэне т.б. усыну;
- эркашан дайын корытындылардан аулак болу;
- «жеке» материалдар эркашан жаксы, жеке боялFан, эмоционалды болуы тшс;
- эр тYрлi материалдарды бiрiктiрген дурыс - фотосуреттер, плакаттар, мэтiндер, мультфильмдер, диаграммалар жэне т.б.
- материал неFурлым тYпнуска болса жэне эртYрлi материалдардыц YЙлесiмi неFурлым кYтпеген болса, нэтиже соFурлым жаксы болады;
- материал мшдетп турде курылымды болуы керек, оны курастырудыц iшкi логикасы болуы керек, бiрак оны курастырудыц бул iшкi логикасы окулык пен баFдарламаныц логикасына сэйкес келуi мiндеттi емес: материал эдютемелш eцделуi керек, сонымен катар эртYрлi эдiстемелiк эдiстердi, кYтпеген стандартты емес тапсырмаларды барынша кецiнен колдану [9, 42 б.].
Осылайша, цифрлык технологиялар бшм беру мYмкiндiктерiн айтарлыктай арттыра алады, окытудыц eзiн де, жалпы акпаратты кабылдауды да анагурлым дараландырады.
Цифрлык технологиялар акпаратты берудш белгiлi бiр эдiсiн колданады:
1. Гиперсiлтемелер аркылы эртYрлi акпараттык блоктардыц (мэтiн, графика, бейнефрагменттер) eзара эрекеттесуi.
2. Интерактивтiлiк, ягни пайдаланушыныц дерек^змен жумыс iстеуiнiц диалогтык режим^ онда ол eзiн кызыктыратын акпаратты, оныц бершу жылдамдыгы мен реттшгш дербес тацдай алады.
Цифрлык окыту багдарламалары аудиторияда фронтальды, топтык жэне жеке окыту Yшiн, сондай-ак YЙде eз бетiнше жумыс ютеу Yшiн колданылады. Олар пайдаланушыга тецшеудiц кeптеген нускаларын усынады: студент оку материалын игере отырып, оку жылдамдыгын, материалдыц кeлемiн жэне оныц киындык дэрежесiн eзi белгiлейдi.
Бшм алудыц осы эдiсiнiц пайдасына шйлейтш оц факторлар:
1. Зерттелетiн материалды жаксырак жэне терецiрек тYсiну.
2. Бшм алушыны жаца бiлiм саласымен байланысуга ынталандыру.
3. Оку уакытыныц айтарлыктай кыскаруына байланысты уакытты Yнемдеу.
4. Алынган бiлiм жадта узак уакыт сакталады жэне кейiнiрек кыска кайталанудан кейiн тэжiрибеде колдану Yшiн оцай калпына келтiрiледi.
5. Коммуникациялык ресурстарды дамытудыц казiргi дэрежесi бшм беру кызмет саласында жаца ^кж^ктер ашты. Акпараттык технологиялардыц каркынды дамуы, компьютердi кYнделiктi eмiр кубылысына айналдыру, Интернеттiц пайда болуы жэне т.б. -муныц бэрi отандык бшм беру сиякты дэстYрлi консервативтi салага да эсер етл.
6. Мультимедиалык eнiм - бул екi багытты бiрiктiрудiц нэтижесi: белгiлi бiр пэндш сала жэне накты компьютерлiк технологиялар.
ЖОО бшм берудi жетiлдiрудiц непзп багыттарыныц iшiнде окыту мазмуны мен процесш оцтайландыратын цифрлык окыту куралдарын кецiнен енпзу ерекшеленедi. Цифрлык бшм беру ресурстарын колдану бiзге ЖОО-да бшм алушылардыц кэаби даярлыгын дараландырудыц негурлым eнiмдi тэсiлдерiнiц бiрi ретшде усынылады. Цифрлык технологияларды колдану мультимедиалык интерактивтшк есебiнен бiлiм алушылардыц eзiндiк жумысыныц тиiмдiлiгiн арттыруга мYмкiндiк береди Бiлiм алушыныц оку материалын окып-уйрену стратегиясын eз бетiнше тацдауга, оку процесш eзiнiц жеке калауы мен танымдык кызыгушылыгына бейiмдеуге, мультимедиалык курстан eту кезектiлiгiн тацдауга, жеке каркынмен окудан eтуге мYмкiндiгi бар. Осылайша, цифрлык окыту куралдары белсендi окыту принцитн жYзеге асырады.
Заманауи окытушы белсендi жэне интерактивтi формаларды камтитын инновациялык технологиялар мен заманауи окыту эдютерш кYнделiктi жумысында колданады. Белсендi эдiстер студенттердiц тiкелей катысуын, олардыц оку процесiндегi белсендi позициясын ^здейдь Интерактивтi формалар есту-визуалды кабылдау аркылы алынган бiлiмдi жаксы мецгеруге мYмкiндiк бередi, сонымен катар кэсiби сапаларын жетiлдiруге кeмегiн тигiзедi. Бул эдютер студенттердi топтыц бiр бeлiгi ретшде жумыс ютеуге, топтык бiлiм алуга, бiрак сонымен бiрге жеке жауапкершшкке тартуга шакырылатын окытудыц топтык формаларына жатады.
Цифрлык технологияларды колдана отырып, оку сабактарыныц тYрлерi мен формалары да эртYрлi болуы мYмкiн: компьютердi кeрнекi курал ретiнде колдана отырып эцпмелесу, зерттеулер, жобалар, виртуалды практикум, сынак, барлык ойын тYрлерi, бэсекелестiк сипаттагы конкурстык сабактар жэне т. б.
Оку процесшде цифрлык технологияларды колдану оку сабагында графиканы, дыбысты, анимацияны, бейнеклиптердi, жогары сапалы фотосуреттердi, сапасы теледидардан кем тYCпейтiн толык экранды бейненiц жеткiлiктi Yлкен кeлемiн колдануга мYмкiндiк бередi.
Цифрлык технологияларды колдану нускалары:
1. Сабакка дайындык кезецiнде-компьютердi курал ретiнде, электрондык ресурстарды
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
акпарат кeзi ретшде пайдалану, интернет-ресурстар мен непзп компьютерлiк багдарламалардыц кeмегiмен ОЭК куру.
2. Жаца материалды усыну кезiнде - бiлiмдi визуализациялау. Осы максатта эртYрлi куралдарды колдануга болады: презентациялар, энциклопедиялык багдарламалар, такырыптык жинактар, интерактивтi модельдер, динамикалык кестелер мен схемалар жэне т. б.
3. Окыту багдарламаларын пайдалана отырып немесе онлайн режимшде Бiлiм беру Интернет-ресурстарыныц кемепмен виртуалды зертханалык жэне практикалык жумыстарды жYргiзу.
4. Оку материалын беюту. Ол Yшiн бiлiм алушылардыц оку ю-эрекетш эртYрлi нысандарда (тестiлеу, жеке жэне топтык режимдерде зертханалык жэне практикалык жумыстар) уйымдастыруга мYмкiндiк беретш эртYрлi оку багдарламалары мен бшм беру Интернет-ресурстарын колдануга болады.
5. Бiлiмдi бакылау мен тексерудi эртYрлi бакылау багдарламалары, онлайн тесттер жэне баска Интернет-ресурстар камтамасыз етедi.
6. Цифрлык технологиялар бiлiм алушылардыц езшдш жумысын барынша тиiмдi уйымдастыруга мYмкiндiк бередi. Осы максатта окыту жэне дамыту багдарламаларын кашыктыктан окыту куралдарын жэне муFалiммен электронды езара эрекеттесудщ барлык эдiстерiн колдануFа болады.
7. Жоба эдiсi негiзiнде окытуды уйымдастыру, оныц нэтижесi web-беттi, бiлiм беру ресурсын, окытуда колдануFа болатын такырыптык презентацияны, телеконференцияны жэне т. б. куру болады.
Цифрлык бшм беру ресурстарын студенттер дэрiс, семинар, СО0Ж барысында бiлiм алу Yшiн жэне аныктамалык мэлiметтер ретiнде, ал оныц курылымын жаца такырыпты тYciндiргенде, такырыпты бекiту жэне мецгеру децгешн баFалау кезiнде колдана алады.
Цифрлык бшм беру кешендершщ тYрлерi:
- аныктамалык материалдар: графиктер мен диаграммалар, хронологиялык кестелер, карта, гербарийлер.
- акпарат алу блогы: Fылыми макалалар, мэтiндер, иллюстрациялар, анимациялар жэне таFы да
баска мультимедиалык курылымдар, мультимедиалык презентациялар.
- виртуалды галерея: видеофрагменттер, анимация, шынайы жэне иллюстрациялык суреттер, дыбыстык объектiлер.
- виртуалды зертханалар: интерактивт модельдер, интерактивт анимациялар;
- интернет кeздерi;
- сездштер;
- бiлiм алуFа непзделген сурактар, тапсырмалар, есептеулер.
Нэтижелер. Тэжрибе барысында бiлiм алушылардыц окытуда цифрлык
технологияларды колдануFа деген кызыFушылыFын бшу жэне жумыстыц мацыздылыFын аныктау максатында сауалнама жYргiзiлдi.
Бiлiм алушылардыц сауалнамасы олардыц цифрлык-технологиялык кузыреттiлiгiнiц негiзiнде мынадай бiлiм беру технологияларын игерудi белш кeрсететiнiн кeрсеттi:
Бшм беру технологиялары
■ Акпараттьщ-коммуникативпк технологиялар
щ Проблемальщ окыту технологиясы
■ Диалогтык; карым-катынас технологиясы
■ Кейс-технологиялар
Танымдык-белсендiлiкке
■ непзделген технологиялар
Ал «Сабак барысында тапсырмаларды калай тYрлендiресiз?» деген суракта да жаца технологияларды колданамын деген жауап аз пайызды курады (2-сурет). Сонымен катар «Тапсырмаларды тYрлендiруге байланысты акпараттык технологияларды бiлесiз бе?» деген суракка «толык бшмеймш», мYлде бшмеймш», «бшмеймш» жауаптарыныц пайыздык Yлесi жогары болды. Бул да студенттердш, болашак география пэш муFалiмi ретiнде калыптасуында онлайн платформалар аркылы тапсырмаларды тYрлендiре алу даFдыларын дамытудыц кажеттiлiгiн байкатты.
Сабак, барысында тапсырмаларды к,алай турленд1реаз?
|&пЬвр;ответов
ойындар уйымдастырамын; цифрлык технологиялар колданамын; дэстурл1 форматта етюземЫ; сурак-жауал туршде турленд1ремЫ; Цифрлык технологиялар аркылы ойындар уйымдастырамын
Сурет 2 - Студенттердш тапсырмаларды тYрлендiруге байланысты сауалнама нэтижес Зерттеу нэтижелерi бойынша, бiлiм алушылардыц кeбi ойындар уйымдастыруды тацдады. Демек, окыту барысында цифрлык технологияларды колдану бойынша дэрiс жэне семинар сабактарын жYргiзу кажет.
Осылайша, окыту эдiсi - дидактиканыц ец басты курамды белшшц бiрi. Окыту эдiстерi бшм берудш мазмуны сиякты, окытудыц жалпы максаттары мен жэне мiндеттерiмен аныкталады. Окыту процесшш нэтижелi жэне сапалы болуы окыту эдютемесшш тиiмдi шы^армашылыкпен жYзеге асырылуына байланысты. Ол окытушы мен бiлiм алушыныц бiрiгiп жумыс аткаруы. Оныц аркасында бiлiм, юкерлш, даFдыныц калыптасып, окушыныц дYние танымдылы^ы мен кабшеттшгшш артуы.
Жалпы педагогиканыц эдiстерiнен эр пэннш eзiне тэн эдiстерi шыFады. Бiздiц зерттеу жумысымызда жоFарыда аталFан мэселелерге сэйкес, окыту YДерiсiндегi цифрлык технологияларды тиiмдi колдану болып табылады.
Талкылау. ЖОО бшм берудi жетiлдiрудiц непзп багыттарыньщ шшде окыту мазмуны мен процесш оцтайландыратын цифрлык окыту куралдарын кещнен енпзу ерекшеленедi. Цифрлык бiлiм беру ресурстарын колдану 6i3re ЖОО-да бшм алушылардыц кэаби даярлыгын дараландырудыц негурлым eнiмдi тэсiлдерiнiц бiрi ретшде усынылады. Цифрлык технологияларды колдану мультимедиалык интерактивтшк есебiнен бiлiм алушылардыц eзiндiк жумысыныц тиiмдiлiгiн арттыруга мYмкiндiк бередi. Бшм алушыныц оку материалын окып-YЙрену стратегиясын ез бетiнше тацдауга, оку процесш езшщ жеке калауы мен танымдык кызыгушылыгына бейiмдеуге, мультимедиалык курстан ету кезектшгш тацдауга, жеке каркынмен окудан етуге мYмкiндiгi бар. Осылайша, цифрлык окыту куралдары белсендi окыту принципш жYзеге асырады. Жогары оку орнында география пэнi муFалiмдерiн дайындауда цифрлык бшм беру ресурстарын тиiмдi колдана отырып, студенттiц кузыреттiлiгiн дамыту, эдiстердi мецгерту, бiлiм беру мазмунын жетiлдiру, сапасын арттыруы нэтижелi бiлiм беруге баFыттайды.
Белсендi эдiстер студенттердiц тшелей катысуын, олардыц оку процесiндегi белсендi позициясын кeздейдi. Интерактивт формалар есту-визуалды кабылдау аркылы алынFан бiлiмдi жаксы мецгеруге мYмкiндiк бередi, сонымен катар кэаби сапаларын жетiлдiруге кeмегiн типзедь Бул эдiстер студенттердi топтыц бiр бeлiгi ретiнде жумыс iстеуге, топтык бiлiм алуFа, бiрак сонымен бiрге жеке жауапкершiлiкке тартуFа шакырылатын окытудыц топтык формаларына жатады.
Сонымен, цифрлыц технологияларды оцыту процесгне енггзу твмендегше mymkIhöIk бередг.
- бшм алушылардыц бшмш жYЙелi бакылауды жолFа кою аркылы окытудыц тшмдшгш арттыру;
- бiлiмдi игерудi даралау;
- бшм алушылардыц eзiндiк жумысы есебiнен оку уакытыныц жетiспеушiлiгiн кыскарту;
- куратор, ^^^i рeлiн аткаратын бiлiм алушылар мен окытушы арасындаFы ынтымактастык катынастарын куру;
- кейбiр жаFдайларда бiлiм алушыларFа зерттелетiн пэн немесе кубылыс туралы неFурлым толык жэне дэл акпарат беру;
- полисенсорлык кабылдау ^рнеше кабылдау арналарын бiр уакытта пайдалану);
- кeрнекiлiктi арттыру, кYPделi кубылыстардыц механизмi туралы тYсiнiк калыптастыру жэне сол аркылы бшм алушылардыц тусшуш жецiлдету;
- бшм алушыларды тез немесе керiсiнше баяу жYретiн процестердiц сипатымен таныстыру;
- бшм алушыларды бшмнщ эртYрлi салаларындаFы iргелi Fылыми эксперименттермен таныстыру болып табылады.
Цифрлык технологияларды колдана отырып, оку сабактарыныц тYрлерi мен формалары да эртYрлi болуы мYмкiн: компьютердi кeрнекi курал ретiнде колдана отырып эцпмелесу, зерттеулер, жобалар, виртуалды практикум, сынак, барлык ойын турлеру бэсекелестiк сипаттаFы конкурстык сабактар жэне т. б.
Оку процесшде цифрлык технологияларды колдану оку сабаFында графиканы, дыбысты, анимацияны, бейнеклиптердi, жоFары сапалы фотосуреттердi, сапасы теледидардан кем туспейтш толык экранды бейненiц жеткiлiктi Yлкен кeлемiн колдануFа мYмкiндiк бередi.
^орытынды. Макалада географияны окытуда цифрлык бiлiмдi калыптастыру мэселелерiне кiрiспе жасалынды. ЯFни, мынадай сурактарFа жауап табылады:
Цифрлык технология дегенiмiз не?
Географияны окытуда циярлык технологияларды колданудыц максаты кандай?
Мультимедиалык технологиялардыц бiлiм алушылардыц цифрлык бшмш арттырудаFы мацызы кандай?
Окыту эдютемеа бойынша зерттеу жасаFан Fалымдардыц ецбектерiне шолу жасалды.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Бшм алушыларды цифрлык технологияларды колдана отырып окытудыц интербелсендi эдiстерi карастырылды. Еылыми зерттеу эдiстерiнде бакылау, сауалнама, эксперимент эдiстерi бойынша зерттеулер жYргiзiлдi.
Цифрлы; окыту куралдарын пайдалану кeрнекiлiктi арттыру жэне акпаратты окудыц логикалы; жэне бейнелi тэсiлдерiн бiрiктiру аркылы оку процесш белсендiруге мYмкiндiк бередi. Цифрлы; технологиялардыц интерактивтiлiгi бiлiм алушыга багытталган окыту модельдерш жYзеге асыруга кец мYмкiндiктер бередi.
Цифрлык технологияларды колдану оку процесш жаца сапалык децгейге шыгарады, объектiнi немесе кубылысты эртYрлi жагдайларда зерделеуге, тYрлi-тYCтi, кeлемдi бейненi калыптастыруга, логикалык ойлауды дамытуга жэне сол аркылы окуга шыгармашылык кезкарасты белсендiруге кeмектеседi.
Осылайша, цифрлык технологиялар бшм беру мYмкiндiктерiн айтарлыктай арттыра алады, окытудыц eзiн де, жалпы акпаратты кабылдауды да анагурлым дараландырады.
Зерттеу нэтижелерг бойынша, окытуда цифрлык технологияларды колдану окытудыц тшмдшгш арттыруга ыкпал ететiндiгiн тeмендегiше сипаттауга болады. Олар:
- бiлiмдi игеру кажеттiлiк аркылы емес, бшм алушылардыц калауы аркылы жYредi;
- акпарат жаксы адщл кYЙмен кабылданады, ал жакса ^цш кYЙ e3 кезегiнде оку пэнше орналасуды ягни кiрудi ынталандырады;
- e3^ баска окушылардыц кызметi аясында багалауга мYмкiндiк берiледi;
- e3 кызметiн багалаудыц жаца объективтi критерий усынылады: кeп нэрсенi бiлетiн жэне e3 бiлiмiн калай пайдалану керектшн бiлетiн адам гана жецедi;
- киялга ерiк беру, коркыныштыц кедергшерш, кYлкiлi болудан, жаман бага алудан коркуды жою жэне т. б.
- барлык ужымныц ынтымактастыгы мен салауатты жарыс атмосферасы курылады;
- бшм алушылар киындыктарды e3 бетшше жецуге тырысады;
- пэнаралык байланыстарды пайдаланудыц накты мYмкiндiгi берiледi;
Ал окытуда цифрлык куралдарды колданудыц артыкшылыктарына токталатын болсак:
- бiлiм берудi iзгiлендiру мiндеттерiн шешу;
- оку процесшщ тиiмдiлiгiн арттыру;
- бшм алушылардыц жеке касиеттерш дамыту (оку, окыту, e3rn-e3i тэрбиелеу, eзiн-eзi окыту, e3rn-e3i дамыту, шыгармашылык кабiлеттерi, алган бiлiмдерiн практикада колдана бiлу, танымдык кызыгушылык, ецбекке деген кeзкарас);
- окушылардыц коммуникативтш жэне элеуметтiк кабшеттерш дамыту;
- ашык жэне кашыктыктан окытуды даралау жэне саралау мYмкiндiктерiн эр окушыга компьютер рeлiн аткаратын жеке муFалiмдi усыну аркылы едэуiр кецейту;
- окушыныц субъективтi тэж1рибесш, оныц жеке ерекшелiктерiн ескеру;
- бшм алушы eзiн-eзi окытатын жэне e3rn-e3i дамытатын дербес оку кызметш жYзеге асыру;
- окушыFа заманауи технологиялармен жумыс iстеу даFдыларын Yйрету, бул оныц кэаби мiндеттерiн сэттi жYзеге асыру Yшiн тез eзгеретiн элеуметлк жаFдайларFа бейiмделуiне ыкпал етедi деп тYЙiндеймiз.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:
1. План нации - 100 конкретных шагов по реализации пяти институциональных реформ Главы государства Нурсултана Назарбаева https://online.zakon.kz/document/?doc_id=31977084#pos=4;-284 (май 2015 года)
2. Закон Республики Казахстан об образовании https://online.zakon.kz/Document/.doc_id=30118747 (27.07.2007)
3. Концепция непрерывного педагогического образования педагога новой формации
Республики Казахстан http://old.unesco.kz/rcie/data/koncepciya.htm
4. Мынбаева А.К., Садвакасова З.М. Темирболат А.Б. Инновационные стратегии и технологии воспитания студентов, инновации обучения: учеб.метод.пос. - Алматы. ^азак университет! 2014. - 92 с.
5. Schmidt, R., & Reintjes, C. (2020). ICT-Beliefs und ICT-Professionalisierung. Befunde und Implikationen der #LPiDW-Studie zu Strukturen und Inhalten von berufsbezogenen Überzeugungen angehender Lehrpersonen über ICT. In K. Kaspar, M. Becker-Mrotzek, S. Hofhues, J. König, & D. Schmeinck (Eds.), Bildung, Schule, Digitalisierung (pp. 103-108). Waxmann..
6. Geography Teacher Education and Professionalization. Nicole Raschke. Digitalization in Geography Education: Theoretical and Practical Considerations for Developing a Collaborative Seminar About Digitalization and Using Digital Media in Geographical Educational Processes. -pp 229-2447
7. Backfisch, I., Lachner, A., Hische, C., Loose, F., & Scheiter, K. (2020). Professional knowledge or motivation? Investigating the role of teachers' expertise on the quality of technology-enhanced lesson plans. Learning and Instruction, 66(101-300), 2021. https://doi.org/10.1016/Uearninstruc.2019.101300. Accessed 18 April 2021.
8. DeMers, M. N. (2017). Geography education: Digital and online trends. In D. Richardson, N. Castree, M. F. Goodchild, A. Kobayashi, W. Liu, & R. A. Marston (Eds.), The international encyclopedia of geography. People, the earth, environment, and technology (Bd. 28, pp. 1-7). Wiley Blackwell.
9. Алексеева М.Б., Балан С.Н. Технология использования систем мультимедиа: Учебное пособие. - СПб.: Изд.дом «Бизнес-пресса», 2002. - 176 с.
