CC BY
4УДК 657.1: 94(476) "1941/1944"
ФУНКЦЫЯНАВАННЕ БАНКАУСК1Х УСТАНОУ НА ТЭРЫТОРЫ1БЕЛАРУС1 У ЗОНАХ ДЗЕЙНАСЦ1НЯМЕЦК1Х ЦЫВШЬНАЙ IВАЕННАЙ АДМ1Н1СТРАЦЫЙ
(1941 - 1944)
1.Я. КУРАКОВА (Вщебст дзяржауны утверсгтэт гмя П.М. Машэрава)
Разглядаецца так! маладаследаеаны аспект ггсторьп Вялшай Айчыннай еайны, як дзейнасцъ гер-манскгх акупацыйных банкаустх устаноу на тэрыторьп Беларус! 1941 - 1944 гадоу. Даследаеанне гэтай праблематьт асаблгеа неабходна для стеарэння агулънай карцты гкторып еаеннай паусядз.ннасц¡, важны адбтак на якую накладеала фгнансаеая палгтыка нямецкай цыеыънай ! еаеннай акупацыйных улад. На асноее анализа раней не уеедзеных у наеукоеы зеарот архгуных крынщ, галоуным чынам нямецкага паходжання, прапанаеана рэканструкцыя захопнщкай палгтыю у фтансаеай сферы на прыкладзе прак-тычнай дзейнасц! банкаустх устаноу. Разглядаецца праблема забеспячэння банкаустх устаноу адпаеед-нымI кадрам¡, еызначаюцца ¡х функцы! ! метады работы у ходзе праеядзення крэдытных ! ашчадных аперацый. Паказана, што германстя захопнт мел! доугачасоеыя калатзатарстя фтансаеыя планы у аку-паеанай Беларус¡, каардынацыяй ! рэалгзацыяй якгх займалкя банкаустя устаноеы.
Уводзшы. У ходзе вайны нацысцкай Герман!! супраць СССР нямецк!м! захопн!кам! был! вызна-чаны мэты, пастаулены дакладныя заданы ! распрацаваны метады эканам!чнай эксплуатацы! усходшх тэ-рыторый, у тым л!ку тэрыторы! Беларус!. Для гэтага выкарыстоувал!ся скрытыя механ!змы, як!я дазва-лял! Герман!! дарам атрымл!ваць матэрыяльныя рэсурсы для сваей кра!ны ! вядзення вайны на усходзе. У вырашэнн! германск!х ф!нансава-пал!тычных задач на новазанятых тэрыторыях акупаваная Беларусь пав!нна была сама пакрываць унутраныя выдатк! ! унос!ць пэуны уклад у фарм!раванне бюджэта рэйха, спанс!раваць ! утрымл!ваць вермахт. Рэал!зацыяй гэтых ф!нансавых планау ! задач займал!ся банкауск!я установы розных узроуняу, яшя адчынял!ся нямецк!м! уладам! ужо з першых дзён акупацы!. Усебаковае да-следаванне гэтай праблемы дазвол!ць увесц! у навуковы ужытак новыя арх!уныя крын!цы ! рэканструяваць с!стэму функцыянавання банкау як устаноу, каардынаваушых ф!нансавую пал!тыку нямецка-фашысцк!х акупацыйных улад на Беларус! з 1941 па 1944 год.
У сучаснай беларускай г!старыяграф!! гэта тэма застаецца па-за увагай даследчыкау. Нават у фундаментальных працах па г!сторы! Вял!кай Айчыннай вайны у адпаведных раздзелах пытанне закранаец-ца ускосна, часам уздымаецца эп!задычна [1, с. 96 - 202, 294 - 325; 2, с. 59 - 254]. У той час як фонды беларуск!х арх!вау утрымл!ваюць цэлы комплекс дакументальных матэрыялау, як!я дазваляюць не тольк! увесц! новыя звестк!, але ! правесц! навуковы анал!з гэтай г!старычнай праблематык!.
Вызначыць спецыф!ку стварэння ! дзейнасц! банкауск!х устаноу у зонах з цыв!льнай ! ваеннай ад-м!н!страцыяй, паказаць працэс !х узаемадзеяння ! маштабы рэал!зацы! пастауленых ф!нансавых задач -мэта прадстауляемага даследавання. Крынщазнаучую базу складаюць дакументальныя фонды Нацыяналь-нага арх!ва Рэспубл!к! Беларусь, Дзяржаунага арх!ва М!нскай вобласц!, Дзяржаунага арх!ва В!цебскай вобласц! ! Дзяржаунага арх!ва Брэсцкай вобласц!. Сярод арх!уных матэрыялау, выкарыстаных у даследа-ванн!, пераважаюць арган!зацыйна-распарадчыя дакументы: распараджэнн!, прадп!санн!, загады, указанна дырэктывы, рашэнн!, цыркуляры ! ф!нансавая справаздачная дакументацыя нямецка-фашысцк!х акупацыйных огранау улады ! устаноу. Даследаванне арыентавана на анал!з арх!уных крын!ц.
Агульная частка. Яшчэ напярэдадн! Вял!кай Айчыннай вайны, для макамальнага выкарыстання эканом1к1 акупаваных тэрыторый к1раун1цтва Германй прымае шэраг дырэктыуных рашэнняу, сярод як1х асобае месца займае стварэнне спецыяльнай эканам1чнай аргашзацыи з аднайменным штабам асобага пры-значэння "Ольдэнбург" (Wi Б1аЬ Ost з чэрвеня 1941 года). Беларусь бачылася у першапачатковых герман-сюх ваенна-эканам1чных разл1ках як крын1ца сельскагаспадарчай прадукцы1 \ тэхн1чных культур. Галоуным! праграмным1 дакументам1, як1я вызначал! мэты! задачы па эканам1чнай эксплуатацы! "жыццевай пра-сторы на усходзе", стал! "Дырэктывы па вядзенн! гаспадарк! на новазанятых усходн!х тэрыторыях (Зялё-ная папка)", прынятыя 16 чэрвеня 1941 года, яшм пав!нна была к!равацца ваенная адм!н!страц^1я на тэрыто-ры! Беларус!. У айчыннай пстарыяграфп яна больш вядома як "Зялёная папка" Г. Герынга [2, с. 50 - 51]. Дакумент утрымл!вау раздзел "Ф!нансы ! крэдытная гаспадарка", у як!м пазначалася, што акупацыйныя улады пав!нны был! узяць пад свой кантроль усе ф!нансавыя ! у тым л!ку банкауск!я установы; для пад-трымання парадку у гаспадарчай дзейнасц! арган!заваць крэдытаванне насельн!цтва ! прамысловых прад-прыемствау; для задавальнення грашовых патрэб вермахта ! мясцовых жыхароу увесц! на акупаванай тэ-рыторы! паралельнае абарачэнне мясцовых ! !мперск!х крэдытных касавых б!летау па устаноуленым аку-пацыйным! уладам! курсу [3, с. 388 - 390]. Таксама быу прыняты дакумент, як! датычыуся вядзення гас-
падарк! на тэрыторы! з цыв!льнай адм!н!страцыяй, так званая "Карычневая папка" (17 л!пеня 1941 года). Па фшансавай пал!тыцы яна каардынавала пытанн! у гал!не заработнай платы, цэн, падаткау ! мытн!, аб-мену таварау, абарачэння валюты, а таксама к!раванне валютным! аперацыям! у аднос!нах з рэйхам, з !н-шым! рэйхскам!сарыятам! ц! падпарадкаваным! тэрыторыям! [2, с. 51 - 52].
Рэал!зацыяй фшансавых планау, прап!саных у названых вышэй базавых дакументах акупацыйных улад, займал!ся банкауск!я установы, як!я распачал! сваю дзейнасць ужо у пачатку вайны. 1х размяшчэн-не вызначалася асабл!васцям! адм!н!страцыйна-тэрытарыяльнага падзелу акупаванай Беларус!. Яе тэры-торыя уваходз!ла у склад наступных адз!нак: Генеральных акруг "Беларусь" ! "Л!тва", уключаных у рэйхс-кам!сарыят "Остланд"; Генеральных акруг "Валынь-Падол!я" ! "Жытом!р", уключаных у рэйхскам!са-рыят "Укра!на"; акруг! "Беласток", далучанай да прав!нцы! Усходняя Прус!я! зоны армейскага тылу гру-пы арм!й "Цэнтр". У гэтых зонах акупацы! был! арган!заваны розныя банкауск!я установы ! у абарачэнн! мел! наяунасць розныя грашовыя знак! (табл!ца).
Асабл!васц! адмш!страцыйна-тэрытарыяльнага падзелу акупаванай Беларус!, працы банкауск!х устаноу ! грашовага абарачэння
Адмш!страцыйна-тэрытарыяльная зона акупацы! Беларуск!я земл!, як!я уваходз!л! у зону акупацы! Галоуная банкауская установа Колькасць ф!л!ялау Грошы у абарачэнн!
1. Зона армейскага тылу групы армш "Цэнтр" В!цебская, Маг!лёуская вобласц!, частка Гомельскай ! усходшя раёны Мшскай вобласщ 2мперская крэдытная каса у Смаленску 72 банкауск!х ф!л!ялы ! крэдытных кас Пераважна савец-к!я рубл! * ! радзей рэйхсмарю**
2. Генеральная акруга '"Штва" (уваходзша у рэйхскамюарыят Остланд) Пауночна-заходн!я раёны Вшейскай вобласщ Цэнтральны эм!с!йны банк "Остланд" у Рызе. Ф!л!ялы германсюх банкау "Дрэздэнсю банк", "Эмюшны банк усходн!х абласцей", "Камерцыйны банк" ! !ншыя Больш за 100 бан-каусюх фшялау! аддзяленняу Рэйхсмарк!, савец-к!я рубл!
3. Генеральная акруга "Беларусь" (уваходзша у рэйхскамюарыят Остланд) Баранав!цкая вобласць, частка М!нскай ! Вшейскай вобласщ, пауночныя раёны Брэсцкай, П!нскай ! Палескай абласцей
5. Генеральныя акруг! "Валынь-Падол!я" ! "Жытом!р" (уваходз!л! у рэйхскамюарыят "Укра'ша") Пауднёвыя раёны Брэсцкай, П!нскай, Палескай ! Гомельскай абласцей Цэнтральны эм!с!йны банк Укра!ны у Роуна (створаны вясной 1942 г.) 17 галшовых гас-падарчых банкау ! больш за 200 ф!л!-ялау, як!я аб'ядна-ны у "Саюз гаспа-дарчых банкау на Украше" Рэйхсмарк!, савец-к!я рубл!, карбованцы (з 1 л!пеня 1942 г.)
6. Акруга "Беласток" (далучана да Усходняй Прус!!) Пауночна-заходн!я раёны Брэсцкай! Беластоцкай абласцей Рэйхсбанк у Берл!не Няма дадзеных Выключна рэйхсмарю
* у нямецтх дакументах часцей сустракаецца паняцце "русшя рубл1", аднак тут маюцца наувазе савецшя гра-шовыя адзшт; ** нямецкая грашовая ад.з1нка, створаная германскм уладам1 спецыялъна для абарачэння на акупаванай тэрыторыи.
Таблща складзена паводле крышц: НАРБ, ДАМВ, ДАБВ, ДАВВ.
Як бачна з табл!цы, галоуным банкауск!м установам был! падначалены н!жэйшыя: банкауск!я ф!л!-ялы абласных ! раённых упрау ! крэдытныя касы. Яны разгарнул! дзейнасць ужо у самым пачатку вайны. Са стварэннем галоуных эм!с!йных банкау ц! !х ф!л!ялау крэдытныя касы абласных ! раённых упрау атры-мал! цыркуляры, загады, распараджэнн! аб сва!м падначаленн! ! узаемадзеянн! пам!ж сабой. Гэты факт сведчыць пра !ерарх!ю банкауск!х устаноу на акупаванай тэрыторы!, дзейнасць як!х кантралявалася на самым вышэйшым узроун! у Берл!не (мал. 1).
На аснове анал!за раней не уведзеных у навуковы абарот арх!уных крын!ц можна вызначыць асаб-л!васц! функцыянавання банкауск!х устаноу розных узроуняу у зонах з цыв!льнай ! ваеннай адм!н!-страцыяй. Аднак трэба адзначыць, што на тэрыторыю акруг! "Беласток" распараджэнн! "Карычневай" ! "Зялёнай" папак не распаусюджвал!ся. Тут была утворана асобная с!стэма к!равання, разл!чаная на тое, што дадзеная тэрыторыя у хутк!м часе стане тэрыторыяй Трэцяга Рэйха [4, арк. 48]. Што датычыць тэрыторы! Беларус!, дзе к!равала цыв!льная адм!н!страцыя акупантау, то сюды уваходз!л! рэйхскам!са-рыяты "Остланд" ! "Укра!на".
Рэйхсбанк у Берл!не
1мперск!я крэдытныя кассы
/!л!ялы
Германск!х банкау
Цэнтральныя эм!с!йныя банк!
I
I
Ваенна-палявыя банк!
Банкауск!я ф!л!ялы абласных! раённых упрау
I
Мал. 1. Банкаусюя аддзяленш на месцах ! крэдытныя касы
Разгледз!м асабл!васц! стварэння ! дзейнасц! банкауск!х устаноу адм!н!страцыйна-тэрытарыяльных адз!нак "Остланд" ! "Укра!на".
У рэйхскам!сарыяце "Остланд", куды уваходз!л! Генеральныя акруг! "Беларусь" ! "Л!тва", бан-кауская с!стэма будавалася па узоры нямецкай. Тут был! адкрыты ф!л!ялы буйных германск!х банкау. Аднак акрамя нямецк!х !снавал! ! спецыяльна створаныя акупацыйным! уладам! банкауск!я установы.
Распараджэнне аб стварэнн! Эм!с!йнага банку у Остландзе было падтсана 30 л!пеня 1942 года. Ён стварауся дзеля забеспячэння вартасц! валюты ! дзеля рэгулявання грашовага абароту рэйхскам!сарыята.
Банк меу права выдаваць банкноты, яшя выражаюцца у Остланд-марках (маецца на увазе так званая рэйхсмарка, створаная для абарачэння на акупаванай тэрыторып. -1. К.) (мал. 2).
Мал. 2. Банкнота намшалам 5 рэйхсмарак
Крышща: Оккупационные деньги 1941 - 1945 годов [Электронны рэсурс]. - Рэжым доступу: www.russian-money.ru. - Дата доступу: 17.02.2013.
Банк знаходз!уся у Рызе. Ён меу ф!л!ялы, як!я аб'ядноувал!ся тэрытарыяльна. Банк аб'яуляуся юрыдычнай асобай ! меу службовую пячатку. Падначалены гэты банк быу непасрэдна Прэз!дэнту Нямец-кага Дзяржаунага Банка. К!раун!цтва у !м здзяйсняла Рада, якая прызначалася Дзржауным Кам!сарам Остланда. Дырэктары ф!л!ялау назначал!ся прэз!дэнтам банка у Рызе. У !х абавязк! уваходз!ла штомесяч-
ная \ штогадовая справаздача аб дзейнасщ сва1х устаноу. Кампетэнцыя банка \ яго фтялау была дастат-кова шырокая. Яны аказвал1 наступныя паслуп: купля \ продаж каштоуных папер; выдача крэдытау \ пазык; захаванне прыватных вартасных папер; грашова-плацёжны абарот; абмен валют \ скупка манет; ашчадныя аперацьи \ г.д. Акрамя таго, банк вёу усе касавыя справы, якя адностся да юраунщтва Остланда, \ выступау як пасрэдшк пам1ж грамадсюм1 касам1 унутры Остланда [5, арк. 131].
У Мшску 25 верасня 1942 года быу адкрыты дачэрт фтял Эшсшнага банка "Остланд", як функ-цыянавау як разлжовая палата для ашчадных кас. 3 гэтага часу усе шжэйшыя банкаусюя установы пачал1 пераводз1ць свае грашовыя сродк на агульны рахунак Рэйхскрэдыткасы у Мшску [6, арк. 20]. I па Гене-ральнай акрузе "Беларусь" таксама грашовыя пераводы з аднаго банкаускага аддзялення у другое адбы-валкя праз яе [7, арк. 14].
Пасля стварэння Эм1с1йнага банка з сял1бай у Рызе усе банкаусюя установы Генеральнай акруп "Беларусь" стал1 мець назву "Банк у БеларусГ', а фш1ялы стал1 дадаваць да гэтага яшчэ слова "аддзяленне", а таксама указваць месца щ горад свайго знаходжання. Старыя шыльды замянялкя на новыя, на нямецкай \ беларускай мовах. Напрыклад:
"Банк Ы Weissruthenien. Zweigstelle ОвЬвЫе.
Банку Беларусь Аддзел Глыбокае" [8, арк. 23].
У рэйхскамкарыяце "Украша", як [ на тэрыторы1 рэйхскамкарыята Остланд, напачатку вайны пад непасрэдным кантролем акружных камкарыятау пачал1 дзейшчаць гаспадарчыя баню, фтялы [ 1х аддзя-ленш Спачатку яны адкрывалкя на месцах былых савецюх Дзяржауных банкау. Так, на 14 лшеня 1941 года па генеральнай акрузе "Валынь-Падолле" 1х нал1чвалася ужо больш за 50 [9, арк. 1 - 3]. А потым ад-чынялкя [ новыя, спецыяльна створаныя акупантам1 фтялы. Гэтаму надавалася асобная увага. Адзнача-лася неабходнасць 1х адкрыцця побач з месцам1кнавання сельскагаспадарчых [ прамысловых прадпры-емствау. Менав1та яны, а таксама нямецюя ф1рмы, яюя працавал1 на Украше, мел1 перавагу [ пры крэды-таванш [10, арк. 4 - 5]. Ужо к верасню 1942 года на тэрыторы1 рэйхскамкарыята "Украша" дзейшчала 17 галшовых гаспадарчых банкау [ больш за 200 фтялау. ФЫялы адкрывалюя [ там, дзе умовы камунь кацыи [ звязка з галоунай банкаускай установай рэйхскамкарыята был1 найбольш зручныя. Як кантралю-ючы орган дзейнасщ банкаусюх устаноу на Украше быу створаны "Саюз Гаспадарчых Банкау". Па вышках дзейнасщ Цэнтральнага эмю1йнага банка, яго грашовы абарот складау 1,58 мш1ярдау карбованцау. Аднак велыш важнай фшансавай падзеяй на тэрыторы1 рэйхскамкарыята "Украша" стала адкрыццё 5 сакавжа 1942 года сваёй галоунай банкаускай установы - Цэнтральнага эм1с1йнага банка Украшы з мес-цам знаходжання у Роуна. Асабл1васцю дзейнасщ гэтага банка было тое, што ён меу права выпуску сва1х банкнот - карбованцау, намшалам ад 5 да 500, [ курс 1 карбованца рауняуся 1 рублю, а 10 карбованцау = 1 рэйхсмарк [11, арк. 3 - 4] (мал. 3).
Мал. 3. Банкнота намшалам 5 карбованцау рэйхскамюарыята "Украша"
Крынща: Оккупационные деньги 1941 - 1945 годов [Электронны рэсурс]. - Рэжым доступу: www.russian-money.ru. - Дата доступу: 17.02.2013.
Насельн!цтву прапаноувалася абмяняць савецк!я грошы на карбованцы. Аднак банкноты нам!на-лам, большыя за 10 рублёу, не абменьвал!ся, а зал!чвал!ся на рахунак "конта". "Уклад на конта - збера-жэнт на будучыню " - пад так!м загалоукам выйшау артыкул у мясцовай газеце акупацыйных улад "П!н-ская газета". Акрамя таго, гэты артыкул меу не тольк! мэту заахвоц!ць народ мяняць савецк!я рубл! на карбованцы, а яшчэ ! пэуную !дэалаг!чную задачу - паказаць мясцоваму насельнщтву усе прал!к! ф!нан-савай пал!тык! савецкага часу ! прадэманстраваць творчы падыход да гэтага ф!нансавага пытання нямец-кай акупацыйнай улады.
"Затс на конта - це не конф8скування грошей. Нимцг не робляць так, як советI, яки встутвши в 1939року до Польщи, навмгсне не установ1л1 скоргхресченцев для вимИи.Нгмци маюць на метг творчий розв8ток. Кожен украшец повшен працовати, I йому дано можлгвость заощадгти гроши на майбутни. Конта - це заощаджений грш" [11, арк. 2]. Аднак зразумела, што гэта быу своеасабл!вы метад ф!нанса-вага грабяжу, як! прыводз!у мясцовую эканом!ку да поунай разрух!, а выпуск банкнот нам!налам 100, 200 ! 500 карбованцау наогул сведчыу аб росце !нфляцы!. Акрамя рэгулявання грашовага абарачэння банк выдавау крэдыты, здзяйсняу грашовыя пераводы пам!ж арган!зацыям!, выключна ён мог выконваць апе-рацы! з замежнай валютай.
Тэрыторыя, якой к!равала ваенная адм!н!страцыя, уключала зону армейскага тылу групы арм!й "Цэнтр" (так званая вобласць "М!ттэ"). 3 першых дзён нямецкай улады, як ! на тэрыторы! з цыв!льным к!раван-нем, тут пачал! адкрывацца ф!л!ялы банкаусшх устаноу. Напрыклад, 17 кастрычника 1941 года у В!цебску было адчынена першае аддзяленне Дзяржбанка. У яго кампетэнцыю уваходз!ла: прыём ! выдача грошай па бягучых рахунках, прыём ус!х в!дау падаткау ! зборау, аперацы! па безнаяуным разл!кам, прыём гро-шай на захаванне ад прыватных асоб, пераводныя грашовыя аперацы! на !ншыя банк!, выдача каротка-тэрм!новых пазык прамысловым ! гандлёвым прадпрыемствам [12, арк. 1 - 17]. Ташя банкауск!я устано-вы па вобласц! "М!ттэ" на 05.11.1942 был! адчынены у 68 населеных пунктах [13, арк. 89 - 90].
У зоне армейскага тылу салдаты вермахта пав!нны был! своечасова ! рэгулярна забяспечвацца ва-енным! грашыма. 3 гэтай мэтай, у адпаведнасц! з Законам ад 3 мая 1940 года, пачал! працаваць 1мперск!я крэдытныя касы (так званыя ваенна-палявыя банк!), як!я падпарадкоувал!ся непасрэдна Рэйхсбанку у Бер-л!не. Яны пав!нны был! рэгуляваць грашовае абарачэнне ! бесперабойна забяспечваць наступаючае войска вермахта "ваенным! грашыма". Так, на тэрыторы! тылавой зоны групы арм!й "Цэнтр" здзяйсняла грашовыя аперацы! 1мперская крэдытная каса у Смаленску [14, с. 59 - 62].
Загадчык! аддзяленням! банкау абавязаны был! выконваць «Указанн! па службе» ! працаваць у ад-паведнасц! з !м!, а таксама нак!раваным! да !х галоуным! банкауск!м! установам! ! вышэйшым к!раун!ц-твам цыркулярам!! !ншым! дырэктыуным! дакументам!, згодна з як!м! загадчыкам уручалася грамата на назначэнне ! указанн! адносна абавязкау [15, арк. 3]. Яны был! упаунаважаныя весц! усе юрыдычныя справы ! дзеянн!, неабходныя для выканання ускладзеных абавязкау. Што датычыць асаб!стых якасцяу так!х работн!кау, то акупацыйныя улады указвал! на тое, што яны у першую чаргу пав!нны быць адказ-ным!, прыстойным!! акуратным! [16, арк. 1].
Для кантролю над дзейнасцю ф!л!ялау ! крэдытных кас к!раун!цтва галоуных банкауск!х устаноу прызначала спецыяльных кам!сарау. 1х функцы!! абавязк! был! пратсаны у "К!раун!цтве для кам!сарск!х загадчыкау (камзаг!) аддзяленняу Дзяржаунага Банка" ад 06.02.1942. У адпаведнасц! з гэтым дакументам камзаг! абавязаны был! кожны месяц прадстауляць на нямецкай ! рускай мовах справаздачу аб дзейнасц! ф!л!ялау. Таму фшансавыя служачыя пав!нны был! вучыць нямецкую мову. 3 мэтай заахвоц!ць работн!-кау да яе хутчэйшага асваення акупацыйныя улады уводз!л! прэм!раванне у дадатак да акладу тым, хто ёй валодау [15, арк. 3адв.].
Не заусёды гэтыя служачыя адпавядал! ! тым невял!к!м патрабаванням нямецк!х акупацыйных улад. Акрамя кепскага падыходу да сва!х абавязкау, сустракал!ся выпадк! крадзяжу грашовых сродкау з сейфау банкауск!х ф!л!ялау. I па звестках пал!цы!, гэта раб!л! служачыя банка [17, арк. 1].
Так, бачна, што квал!ф!кацыя! прафес!янал!зм работн!кау банка! !ншых ф!нансавых устаноу нем-цау амаль не ц!кав!л!. Галоунае, каб яны забяспечвал! !х !нтарэсы. А нямецк! персанал на акупаванай тэрыторы! наогул займауся банкаускай справай тольк! у нязначным аб'ёме [18, арк. 5].
Усе банкауск!я установы, нягледзячы на месца свайго знаходжання, працавал! па ужо !снуючым правшам для !ншых нямецк!х банкау. Ф!л!ялы аб сваёй працы пав!нны был! кожны месяц падаваць спра-ваздачу у галоуную банкаускую установу, якой был! падначалены [10, арк. 5]. Гэта справаздача уключала: агляд агульнага разв!цця справау на працягу справаздачнага месяца; забеспячэнне на новыя выда-дзеныя пазык!; наяунасць руск!х грашовых знакау, нягодных да звароту; забяспечанасць аддзялення гра-шовым! сродкам!; л!к ! памер учыненых перакладау !ншым! банкам!; як!я прадпрыемствы маюць рахунк! у аддзяленн!! як!я не выконваюць свой абавязак узносу наяуных грошай, ! !ншае [19, арк. 10 - 67].
Усе нямецка-фашысцк!я органы улады ! установы пав!нны б^1л! паступаюч^1я грашовыя сродк! што-дзённа зал!чваць на рахунак банкаускай касы. Расходаванне грошай з касы катэгарычна забаранялася. Усе узаемныя разл!к! здзяйснял!ся !м! у парадку безнаяуных разл!кау праз банк [20, арк. 262].
Для банкаусюх фшялау кнавал1 шструкцыи па правшах правядзення фшансавых справаздач. Па меры назапашвання у касе пэунай сумы, па распараджэнш галолунага бухгалтара, каар здавау залш-нюю суму у вышэйстаячы банк на бягучы рахунак, а у касе заставалася сума, неабходная на бягучыя па-трэбы гаспадарю [21, арк. 28].
Што тычыцца месцау размяшчэння банкау, ¿х фшялау i раённых крэдытных кас, то акупацыйныя улады выкарыстоувалi ужо кнуючыя памяшканнi, калi таюя заставалiся. Аднак у раёнах часцей за усё ¿х не кнавала. BыкарыстоУвалiся любыя прыгодныя для гэтага памяшканш. Так, кiраунiк Рудзенскага бан-каускага аддзялення 4 снежня 1942 года паведамляу Эмiсiйнаму банку у Miнску: "Руденское отделение Госбанка специально приспособленного помещения не имеет... ". Аднак немцы сур'ёзна ставшся i да ма-ленькiх фiнансавых устаноу, таму ахова у банку была. Той самы упрауляючы тут жа адзначае: "Помещение банка охраняется полицией. Каждый день сдаётся на охрану дежурному по полиции под расписку. Со двора помещение тоже охраняется часовым полициянтом" [6, арк. 22].
Рэалiзацыя фшансавых планау адбывалася праз сютэму крэдытавання, якую ажыццяулялi банкау-скiя установы. Пераважнае фшансаванне мелi тавары i прамысловыя прадпрыемствы з iмперыi [22, арк. 8]. Таксама пры ажыццяуленнi крэдытнай палггыю важную ролю акупацыйныя улады адводзш i сельска-гаспадарчым мэтам. Зрыу "маланкавай вайны" прымусiу захопнiкаУ разглядаць занятыя тэрыторыi не толь-ю як аб'ект для эксплуатацыi. Планавалася наладзщь сельскагаспадарчую вытворчасць, якая б забяспеч-вала немцау на доуп час сельскагаспадарчай прадукцыяй i гарантавала яе нарыхтоуку [4, арк. 105]. Таму крэдыты на сельскагаспадарчыя патрэбы мелi перавагу.
Так, калi, напрыклад, прасачыць даклады па працы Уздзенскага аддзялення Дзяржбанка за паугода, з сакавша па жнiвень 1942 года, то можна пацвердзщь гэту устаноуку. З красавiка па верасень 1942 года было выдадзена 65 пазык, 63 з якiх на сельскую гаспадарку [19, арк. 60 - 67]. Пазыю выдавалюя пад залог паручыцельства прыватных асоб альбо аргашзацый, у асноуным на пакупку коней, кароу i у грашо-вым эквiваленце яны не павiнны былi пераУзыходзiць 400 - 500 рэйхсмарак. Kалi патрабавалiся большыя грошы, тады такiя прашэннi накiроУвалiся на разгляд Грамадскага банка Беларусi у Мшску [6, арк. 46]. На тэрыторьп зоны армейскага тылу групы армш "Цэнтр" гэтая сума складала да 1 тыс. рублёу, калi трэ-ба былi большыя пазыкi, то патрабавауся дазвол гаспадарчай Каманды палявой камендатуры [23, арк. 24]. Пазыю выдавалiся толькi пад адпаведнае забеспячэнне (заклад таварау, заруку i г.д.). Kалi гэтага няма, прасiцель павшен быу знайсцi дзвюх паручыцеляу. Банкам дазвалялася выдаваць толькi кароткатэрмшо-выя крэдыты, гэта значыць такiя, з пагашэннем яюх можна разлiчыцца у 6-месячны тэрмiн. Крэдытаван-не прыватных асоб ажыццяулялася з большай асцярожнасцю. Толью у крайнiх выпадках ¿м маглi даваць крэдыты звыш месячнага акладу [24, арк. 29 - 30].
У 1943 годзе спуацыя з крэдытамi i пазыкамi на сельскагаспадарчыя патрэбы мяняецца. Грамадсю Банк Беларусi у Miнску 17 чэрвеня 1943 года выдау Цыркуляр № 42, якi забаранiу выдачу крэдытау на сельскагаспадарчыя патрэбы. Больш за тое, Цыркуляр прадпiсвау не дасылаць асабiстых запытау, бо ш-якiх выключэнняу па гэтым пытанш зроблена не будзе [25, арк. 19]. Крэдыты сталi выдавацца толью вы-ключна прадпрыемствам i фiрмам, якiя знаходзiлiся пад германскiм юраунщтвам i займалiся эксплуата-цыяй акупаваных зямель. Напрыклад, ваенна-будаунiчай арганiзацыi ТОДТа, рамонтнаму ваеннаму заводу у Мшску "Gross K-Werk", дрэваапрацоучай фiрме "Петэр Рупель" i ¿ншым.
Для атрымання дадатковых сродкау на банкаусюя рахункi акупанты разгарнулi ашчадныя апера-цыi. Насельнiцтву прапаноувалася размяшчаць у крэдытных установах грашовыя сродкi (у тых грашовых адзiнках, якiя мелi афiцыйнае хаджэнне у пэунай адмшютрацыйна-тэрытарыяльнай зоне акупацыi) пад 2,5 % гадавых, незалежна ад тэрмiну ¿х захоування у банку [26, арк. 30].
Згодна Цыркуляру № 30 ад 24 лютага 1943 года банкаусюя установы праводзш агiтацыю сярод насельнщтва. Яна прадугледжвала iнфармаванне на дошках аб'яу i уручэнне шфармацыйных лiстоУ па-стаянным клiентам [27, арк. 110]. Аднак гэтая кампашя не дала вышкау з-за адсутнасщ у насельнiцтва грошай i недаверу да нямецюх банкаускiх устаноу.
А вось нямецкая прэса у гэты ж час актыуна пiсала зуам пра iншае. Нямецкая газета "Deutsche Allgemeine Zeitung" ад 25 марта 1943 года паведамляла, што нават ва умовах вайны баню дастаткова добра спраулялюя з пастауленыЕШ задачами "Банк у Остландзе працуе акты+на, на эканамгчную вытворчасць ¡м выдадзена крэдытау на суму 150 млн. рэйхсмарак, а балансавы вынш прыблгзгуся да значнай вышыт - 230 млн. рэйхсмарак" [18, арк. 4]. Згодна з ацэнкамi немцау, магчымасщ працы Грамадскага банка у Остландзе самыя спрыяльныя, аднак ён яшчэ не змог сам сябе там зарэкамендаваць сярод мясцо-вага насельнщтва. Гэта тлумачылася, як адзначалася раней, яшчэ i падзеямi на фронце. Пасля перамог пад Сталшградам i Курскам акупаванае насельнщтва усё радзей звярталася да паслуг германсюх бан-каусюх устаноу.
Заключэнне. Аналiз новых дакументальных фактау сведчыць пра тое, што фшансавая палiтыка германсюх акупантау (скрытыя метады эканамiчнага рабавання, яюя шырока ужывалi цывiльная i ваен-ная улады на тэрыторыi Беларусi) генерыравалася галоуным чынам у банкаусюх установах, ¿снуючых на
узроуш раёнау, гарадоу, акруг "Беларусь", "Валынь-Падол1я", "Жытом1р", "Лига", "Беласток", зоны армейскага тылу групы армш "Цэнтр". Ix галоунай функцыяй з'яулялася крэдытаванне праграмы экана-м1чнага рабавання захопленых тэрыторый i забеспячэнне патрэб вермахта.
Вызначаючы спець^ку функцыянавання банкаусюх устаноу у акупацыйных зонах з цывiльнай i ваеннай адмшютрацыяй, трэба адзначыць, што з'явшся яны у самым пачатку акупацын як элемент ня-мецкага "новага парадку" у Беларусi. Pазмяшчалiся яны спачатку у былых савецкix дзяржауных банкау-скix установах, аднак хутка акупантамi адкрывалiся i новыя фшялы. Банкаускiя установы, якiя дзейш-чалi у зонах з цывiльным юраваннем, стваралiся з мэтай больш эфектыунага фiнансавага кантролю i эка-намiчнага рабавання гэтага рэгiёна, г.зн. практычна паловы акупаванай тэрыторыi Беларусi.
У адрозненне ад адмшстрацыйна-тэрытарыяльных зон з цывшьным кiраваннем, на тэрыторыi зоны армейскага тылу групы армш "Цэнтр" (другая частка тэрыторыi Беларуа) дзейнiчалi так званыя ваенна-палявыя банкi, якiя падпарадкоУвалiся 1мперскай крэдытнай касе у Смаленску, а яна рабша грашовыя пераводы непасрэдна да Рэйхсбанка у Берлiне i на месцы сваёй дзейнасцi здзяйсняла бесперабойнае забеспячэнне "ваеннымi грашыма" наступаючыя войскi вермахта. Сiстэма крэдытавання гэтай зоны ваен-нага кiравання у асноуным iснавала дзеля патрэб армп.
Аднак, нягледзячы на пэуныя асаблiвасцi функцый банкау у зонах з цывшьнай i ваеннай адмшь страцыяй, назiрауся працэс узаемадзеяння ix галоуных банкаускix устаноу памiж сабой, з дачэрнiмi фш-яламi i крэдытнымi касамi. Гэты факт пацвярджаецца тым, што выключна усе нямецка-фашысцкiя органы улады i установы свае паступаючыя грашовыя сродкi штодзённа залiчвалi на рахунак банкаускix кас. Расходаванне гэтых грашовых сродкау iм катэгарычна забаранялася.
Старанна распрацаваная сiстэма эканамiчнага рабавання Беларусi напрыканцы вайны набыла асаб-лiвую маштабнасць. Пра гэтыя маштабы рэалiзацыi банкаускiмi установамi фшансавых задач, пастауле-ных германскiмi акупацыйнымi уладамi, яскрава сведчаць такiя факты: Гермашя дарам атрымлiвала ма-тэрыяльныя рэсурсы для сваёй краiны; крэдытаванне i ашчадныя аперацыi банкау рэалiзоУвалi праграмы рабаунiцтва i эксплуатацыi фшансавых рэсурсау захопленай краiны праз кантроль грашовых сродкау ю-нуючых суб'ектау гаспадарання на бягучых рахунках банкау; фшансаванне патрэб вермахта i падтрымка германскix прадпрымальнiкаУ; канфiскацыя грошай шляхам выпуску ваенных рэйхсмарак i паралельнага хаджэння мясцовых грашовых знакау; захоп валюты i каштоунасцей праз ix абмен на рэйхсмарю цi, напрыклад, залiчэнне эквiвалента на рахунак у рэйхсбанку. На мясцовае насельнiцтва нямецюя акупанты пераклалi большую частку сваix ваенных выдаткау, што прывяло да поунай разруxi часткова iснуючы эканамiчны патэнцыял на акупаванай тэрыторыi Беларусь
Л1ТАРАТУРА
1. Беларусь в годы Великой Отечественной войны / А.А. Коваленя (рук. автор. кол.), А.М. Литвин [и др.]. -Мшск: БЕЛТА, 2005. - 540 с.
2. Беларусь. 1941 - 1945: Подвиг. Трагедия. Память: в 2 кн. Кн 1 / А.А. Коваленя (предисл.) [и др.]. -Минск: Беларус. навука, 2010. - 480 с.
3. Новкау, С.Я. Эканамiчная палггыка нацысцкай Германи на акупаванай тэррыторыi Беларуа (1941 - 1944) / С.Я. Новкау // Весщ Нац. Акад. навук Беларусь Серыя гуманiтарныx навук. - 2007. - № 2. - С. 50 - 52.
4. Директивы по руководству экономикой во вновь оккупируемых восточных областях. "Зелёная папка" // Нюрнбергский процесс: сб. материалов: в 8 т. Т. 4. - М., 1990. - С. 388 - 390.
5. Казлова, С.Л. Аграрная палиыка нямецюх акупацыйных улад на Беларус (1941 - 1944): дис. ... канд. ист. наук: 07.00.02 / С. Л. Казлова. - Мшск, 2006. - 157 л.
6. Дзяржауны арxiу Мшскай вобласщ (далей - ДАМВ). Verordnung über die Errichtung einer Notenbank im Ostland. Vom. 30. Juli 1942. - Фонд 623. - Воп. 1. - Спр. 503. - Арк. 131 - 133адв.
7. ДАМВ. Переписка Руденского отделения с Общественным банком Белоруссии в Минске от 30 октября 1942 г. - Фонд 673. - Воп. 1. - Спр. 1. - Арк. 20 - 22, 46.
8. Нацыянальны арxiу Рэспублш Беларусь (далей - НАРБ). Отделение Госбанка Белоруссии. Циркуляр № 2. 02.03.42. - Фонд 374. - Воп. 1. - Спр. 4. - Арк. 14 - 14адв.
9. НАРБ. Rundschreiben Nr 5. Minsk, den 18. Mai. 1942. - Фонд 391. - Воп. 1. - Спр. 41. - Арк. 23.
10. Дзяржауны арxiу Брэсцкай вобласщ (далей - ДАБВ). Списки хозяйственных банков, филиалов и отделов, по состоянию на 14 июля 1941 г. - Фонд 2150. - Воп. 1. - Спр. 10. - Арк. 1 - 3.
11. ДАБВ. Обiжнiк № 8. Piвне, дня 5 серпня 1942 року; - Фонд 2150. - Воп. 1. - Спр. 9. - Арк. 4 - 5; Обiжник № 6. 30.07.1942. - Фонд 2150. - Воп. 1. - Спр. 9. - Арк. 2.
12. Висци з Украини. Господарски банки в Украини. Вимина грошей // Пинская газета. Орган окружного комиссара в Пинске. 17 вересня 1942 року. - С. 3 - 4; 15 липня 1942 року. - С. 2.
13. Дзяржауны арxiу Вщебскай вобласщ (далей - ДАВВ). Статистический отчёт о работе отделов Витебской городской управы за июль 1942 г. - Фонд 2073. - Воп. 1. - Спр. 568. - Арк. 1 - 17.
14. ДАВВ. Наставление бургомистрам от 05.11.1942. - Фонд 2087. - Воп. 2. - Сир. 1. - Арк. 89 - 90.
15. Баюра, А.Н. Бюджет, банки и финансы на территории Беларуси в годы оккупации / А.Н. Баюра // Банкаусю весшк. - 2010. - № 13. - С. 59 - 62.
16. НАРБ. Руководство для комиссарских заведующих (комзаведы) отделениями Государственного Банка. Минск. 06.02.1942. - Фонд 374.- Воп. 1. - Сир. 4. - Арк. 3 - 3адв. - 27.
17. НАРБ. Указания по службе для месных комиссарских заведующих отделениями Госбанка. Минск 06.02.42. - Фонд 370. - Воп. 1. - Сир. 186. - Арк. 1.
18. ДАБВ. Bei einem Tresoreinbruch bei einen Niederlassung der ZNU sind mehrere Kartons mit neuen 5-Kar-Noten geraubt worden. 16.09.1943. - Фонд 2150. - Воп. 1. - Спр. 55. - Арк. 1.
19. НАРБ. Frankfurter Zeitung, 25. März, 1943. Gemeinschaftsbank Ostland. Ein Jahr Geschäftstätigkeit. -Фонд 370. - Воп. 1. - Спр. 1341. - Арк. 4 - 5.
20. ДАМВ. Доклад отделения Госбанка. - Фонд 672. - Воп. 2. - Спр. 2. - Арк. 1 - 67.
21. ДАВВ. Приказ № 87 от 6 ноября 1943 г. Зам. обер-бургомистра. - Фонд 2088. - Воп. 2. - Спр. 2. -Арк. 262.
22. ДАВВ. Инструкция Оршанской районной управы о правилах предоставления финансовой отчётности от 24.06.1942. - Фонд 2074. - Воп. 3. - Спр. 4. - Арк. 23.
23. НАРБ. An die Herren Gebietskommissare Übernahme von Garantien zur Förderung der Wirtschaft. -Фонд 393. - Воп. 3. - Спр. 2. - Арк. 8.
24. ДАВВ. Управляющий банком в Смоленске А. Обрядин о полномочиях банковских отделений 12 июля 1942. - Фонд 2109. - Воп. 1. - Спр. 1. - Арк. 24.
25. НАРБ. Rundschreiben Nr 4. Minsk, den 18. Арп1. 1942. - Фонд 374. - Воп. 1. - Спр. 2. - Арк. 29 - 30.
26. НАРБ. Циркуляр № 42. Относительно кредитов по сельскому хозяйству. 17.06.1943. - Фонд 374. -Воп. 1. - Спр. 5. - Арк. 19.
27. НАРБ. Общественный банк в Белоруссии. Вклады частных лиц на сбережения. - Фонд 374. - Воп. 1. -Спр. 75. - Арк. 30.
28. НАРБ. Цыркуляр № 30. Мшск.24.02.1943. - Фонд 374. - Воп. 1. - Спр. 1. - Арк. 110.
Пастуту 13.03.2013
FUNCTIONING OF BANKING INSTITUTIONS ON THE TERRITORY OF BELARUS IN THE AREAS OF GERMAN CIVIL AND MILITARY ANDMINISTRATION
(1941 - 1944)
I. KURAKOVA
Such a little investigated aspect of history of the Great Patriotic War as the activity of German occupation banking institutions on the territory of Belarus in 1941 - 1944 is studied. The research of this perspective is necessary for creation of an overall picture of the history of military everyday life, an important impact on which was left by financial policy of German civil and military occupation authorities. The reconstruction of the aggressive policy in the financial sector on the basis of practical activities of banking institutions is proposed and based on the analysis of previously not entered into scientific turn archival sources, mostly of German origin. The problem of providing banking institutions with corresponding staff is considered, and the methods of work in the course of credit and savings operations are defined. The research showed that German invaders had long-term financial plans in occupied Belarus. Banking institutions were ingaged in their coordination and implementation.
