CC BY
134
ЯЗЫКОВАЯ НОМИНАЦИЯ: МЕХАНИЗМЫ И ПРОЦЕССЫ Имамбаева Гайша Ертаевна
Профессор, доктор филологических наук Инновационного Евразийского университета, Павлодар, Казахстан
ЭОЖ 811.512.122:81’373:81’36
ФУНКЦИОНАЛЬНАЯ НАПРАВЛЕННОСТЬ КАТЕГОРИИ ЗАЛОГА
В статье рассматриваются функциональные особенности категории залога в казахском языке.
Ключевые слова: функциональная грамматика; категория залога; теория функционально-семантического поля.
FUNCTIONAL VIEWPOINT TO THE VOICE CATEGORY
The article is devoted to problem of functional peculiarities of the Kazakh voice category within the text.
Key words: functional grammar; Voice category; the theory of functional-semantics field.
ЕТ1С КАТЕГОРИЯСЫНЫЦ ФУНКЦИОНАЛЬДЬЩ БАГЫТЫ
Макалада мэтш келемшдеп казак тшнщ етю категориясынын,
функциональдык ерекшеліктері карастырылган.
Тірек сездер: функциональдык грамматика; етю категориясы; еріс теориясы.
Функциональдык грамматиканыц теориялык мэселелершде (В.Г. Адмоний, А.В. Бондарко, В.Г. Гак, Н.А. Слюсарева, Н.Ю. Шведова, М.А. Шелякина ецбектер^, функциональдык - синтаксистік концепциялары, (Г.А. Золотова, Д.Н. Шмелев), функционалды аспектологияныц концепциялары (Ю.С. Маслова, А.В. Бондарко, Т.В. Булыгина, М.Я. Гловинский, А.М. Ломова, Д.М. Насилов жэне тагы баскалар) грамматика мен лексиканыц байланысы, ец эуел^ еріс теориясын пайдалануы аркылы карастырылады.
Функционалды грамматика грамматикалык типологиямен тыгыз байланыста (С.Д. Кацнельсон, А.А. Холодович, В.С. Храковский, В.П. Недялькова жэне т.б.) контрастивтш грамматикамен (В.Н. Ярцеваныц гылыми ецбектерінде), грамматикалык семантика бойынша эртYрлі зерттеу багыттарымен (Н.Д. Арутюнова, Т.В. Булыгина, Е.С. Кубрякова, Е.В. Падучева,
О.Н. Селиверстова, Ю.С. Степанова, Н.Ю. Шведова т.б.) мэтш грамматикасы мен психолингвистиканыц грамматикалык аспектілерімен тыгыз байланыста. Грамматиканыц функционалдык аспектілері К.С. Аксаков, А.А. Потебня, И.А. Бодуэн де Куртенэ, А.А. Шахматов, А.М. Пешковскийдщ ецбектершде кершю тапкан.
Г рамматикалык зерттеулердіц ерекше тYрі ретінде функциональдык грамматиканыц калыптасуына Бодуэн де Куртенэніц тілдік ойлау т^жырымдамалары мацызды рель аткарды. Осыган коса функциональдык грамматиканыц калыптасуына Ф. Брюноныц «Ой мен тш» атты гылыми ецбегініц де мацызы зор. Галым О.Есперсенніц «Грамматиканыц философиясы» атты ецбеп де ^ымдык пен синтаксистж категориялар
арасындаFы сэйкестшт аныктайды. Kецес тіл біліміндегі функциональдык грамматиканыц теориялык негіздерін калыптастыруда Л.В. Щерба, И.Мещанинов, В.В.Виноградовтыц ецбектері елеулі рoль аткарды.
Л.В. Щерба «пассивтік» пен «активтік» грамматикалар арасындаFы айырмашылыктардыц негіздерін тапты. ОсыFан орай, шз формасыныц грамматикалык функциялары мен синтаксистік к^рылым, лексема туралы сoз етуіміз кажет.
Казіргі кездіц соцында зерттеулердіц мацызды баFыттарыныц бірі-тілдік бірліктерді талдау негізінде олардыц функциональдык ерекшеліктерін мецгеруі жатыр. Етісті зерттеу мэселесі Fалым-зерттеушілердіц назарынан тыс калмаса да, б^л категорияныц кейбір жактары,эсіресе,функционалдык ерекшеліктері, элі де болса, толык зерттелген емес.
Етіс-тыц такырып. Зсіресе, б^л категорияныц функциональдык ^рініш ерекше назар аударарлыктай болып есептеленеді. Сондыктан да, етісті функциональдык т¥PFыдан карастыру мэселесі алFа койылып отыр. Себебі, функциональдык сипат аркылы,шын мэншде,етю категориясыныц ерекшеліктері айкын кoрініс табады.
Функционалды грамматиканыц негізгі объектісі - грамматиканыц ішінде «мазм^ннан - тYЛFаFа, ^ымнан - Yлгіге» сиякты тілдік бірліктерді зерттейтін баFыт болып табылады. Орыс тіл білімінде алFаш б^л баFыт A.B. Бондарко Fалыммен терецдете, жан-жакты зерттеліп, «ономасиологиялык функционалды грамматика» деп аталFан болатын. Функционалды-семантикалык oріс орыс тіл білімі функциональдык грамматикасыныц негізгі нысаны болып табылады. Олар маFыналык категорияларFа жатады. AлFаш рет «маFыналык категория» термині Fылыми айналымFа О.Есперсен Fалымымен ецгізілген болатын. MаFыналык категория - адам санасындаFы болмыс бейнесі. Aдамдардыц накты элем туралы кoріністері бірдей, сондыктан да маFыналык категориялар да, олар ушін бірдей болады.MаFыналык категориялар - ойлау мен тілді, логика мен психологияны тілдіц лексикалык материалдарымен байланыстыратын аспап, к¥рал ретінде болады. MаFыналык категориялар - логикалык пен психологиялык категорияларFа негізделіп, тілдік к¥PалдарFа ауысады. K. Рысалды функционалды-семантикалык категорияларды «маFыналык категориялардыц тYрлері» деп атайды [Рысалды, 2007, 120 б.]. MаFыналык категориялар жэне тілдік функциялар бір-бірімен байланысып, тілдік-маFыналык бірлігін к¥райды. ЖоFарыда айтылFан ^з^расты негізге ала отырып, A.B. Бондарко маFыналык категорияларды тілдік курылым ретінде карастыру керек деп, OFан баска атауды ^сы^ан еді. Грамматикалык категориялар oз бастауын логикадан алады. Логикалык пікірлер мен нэтижелер барлык адамзатка тэн болса да, бір тілде Fана болатын категориялар баска да тілде бола алады. Б^л категориялар эр тілдіц грамматикалык жуйесіне баFынып, баскалай кoрініс табады.
Fалым З.К. Aхметжанованыц жетекшілігімен жазFан oзініц докторлык диссертациясында М.Жолшаева казак тіліндегі «іс-кимьіл эрекетініц oту сипатын» орыс пен тYрік тілдерімен салыстыра отырып, оны грамматикалык
категориялардыц ішінен бoліп, лексика-грамматикалык категориялар тобына жаткызады.
Профессор A.B. Бондарконыц функционалды грамматикасы функционалды-семантикалык oрістер теориясына негізделген. взініц жеке эдісі ретінде, A.B. Бондарко «триада» принципініц теориясын колданып, «функционалды-семантикалык категория теориясыныц, функционалды-семантикалык oріс, категориялык жаFдай» сиякты жактарын белгіледі. Б^л принциптіц жаFымды жаFы, ол жалпы тілдік семантикалык категорияларын, жуйелілік курылыс ретінде аныктап, карастыруында жатыр. A.B. Бондарконыц б^л принципі казак тілініц функционалды грамматикасын тиісті децгейде зерттеп, калыптастыруFа зор шмегін тигізеді.
ШындыFында, етіс аффикстердіц функциясы, ец алдымен, олардыц жаца маFыналы сoз, немесе сoз тYрін жасайтындыFына байланысты аныкталады. Мысалы, тшш^алым Кинаят Шаяхмет^лы калыптаскан негіздердіц одан эрі нактылы категорияларFа орныFуы - екінші кезектегі YДеріс деп тYCІндіреді [Шаяхмет^лы, 2007, 36 б.].
Жалпы алFанда, етіс маFынасыныц сипаттамасына субъект пен объектшщ арасындаFы карым-катынастыFы енеді: субъект - іс-эрекетті жасаушысы болса, объект ю-эрекетке тап болып, кимылдыц баFытын кoрсетеді, б^л жайт - етістіц аныктамасынан шыFатыны, сoзсіз
Етіс мэселес тoцірегінде кейбір Fалымдар етісті шйлем ішіндегі баяндауыштыц бастауышка тікелей катынасы бар етіп карастырады. Б^л етістіц синтаксистік аныктамасына жатады. Егер де етіс аркылы берілетін кимыл-эрекетті субъектіге катыстырып карастырсак, онда етістіц аныктамасы семантикалык сипатка ие болатынды^ы рас.
Сонымен, етісті шз еткенде, сoйлем кoлеміндегі кимылдыц тура толыктауышка баFытталFан объектіні ескере отырып, етісті баяндауыштыц бастауыш пен тура толыктауышка катынасты^ын айкындау аркылы карастырFан жoн. ОсыFан коса, семантикалык т¥PFыдан, бізше, етісті субъект пен объеклге катынастыFы бар кимылды кoрсететін етістікке тэн категория ретінде кабылдау кажет.
Баска шзбен айтканда, етістіктіц морфологиялык категорияларына караFанда, етіс категориясы шйлем синтаксисімен тыFыз байланыста болады.
ЖYCІпбек Aймауытов шыFармасынан келтірілген сoйлемдердегі етіс категориясыныц синтаксиспен байланысы етістік кайшылыктар мазмуныныц, сoйлем мYшерелі мен жаFдаят катысушылары арасындаFы эртYрлі біркелкіліктерді ^рсетумен аныкталады
Етістік - сoз табы ретінде, жаFдаяттыц негізі болып саналады. Етістіктіц айналасында жаFдаятка катысушылар мен ю-эрекет жасаушылар топтасып, кимыл-эрекет білдіретін етістік сoз табына баFынышты бола келе, субъект пен объеклге бoлінеді. Coйтіп, етіс сoйлем ішіндегі синтаксистік пен семантикалык децгей арасындаFы тілдік бірліктердіц байланыс пен катыстыFын сактайтын категория есебіне жатады. Етістіц жоFарыда кoрсетілген сипатына орай, сoйлем ішінде семантикалык пен синтаксистік децгейлер бірліктерініц сэйкестігін сактауFа да ыкпалын тигізеді. Осыпан байланысты етіс жYЙелі
дэрежеге ие категория есебіне жатады. Бастысы - етіс oзіндік табиFатымен тиісті синтаксистік курылымдар жасауда да ерекше рoль аткарады.
Етіс етістікке тэн категория болFандыктан, функциональдык турFыдан оныц лексика-грамматикалык табиFаты сoйлемніц накты казы^ы болатын, тек кана етістік шз табы шецберінде Fана айкын ашылады. Мысалы, орыс тіл білімінде етістік туралы Fалым A.A. Потебняныц тужырымдарын алып карастырсак, онда етіс формасында субъект пен іс-эрекет объектісініц арасындагы байланыс сoз етіліп, нактырак айтканда, баяндауыштыц бастауыш пен толыктауышка катынастыFы кoрсетіледі.
Белгілі тілші A.B. Попов етіс мэселес тoцірегінде актив пен пассив конструкциялардыц y™ мYшелік курылымын курастырып, шйлемдегі субъект пен объектініц бір-біріне oзара тэуелділігін аныктаFан.
Казак тіліндегі етіс категориясыныц тYрлерін белгілегенде, пассив конструкциясына - іс-эрекет жасаушы - субъект жок, ырыксыз етісті жаткызсак, актив конструкциясына - ю-эрекет жасаушысы - субъект бар, етістіц баска тYрлерін (негізгі, oздік, oзгелік, ортак) жаткызуды дурыс деп санаймыз.
ЖоFарыда етіс жайлы айтылFандарды тYЙіндей келе, етіс категориясы салт жэне сабакты етістіктермен ты^ыз байланыста екендігі рас. A.B. Поповтыц ойынша, пассивтік айналымдар, былайша айтканда, ырыксыз етісті курылым, сабакты айналымFа жатады десе, келесі Fалым-тілші A.B. Исаченко етістіц актив пен пассив деген екі формасын белгілейді. Оныц ойынша, барлык етістіктер етіс саласыныц катынастыFына енеді, себебі олардыц эркайсысы сабактылык пен салттык маFынасына ие болады [Исаченко, 1960].
Етісті шз еткенде, бул категорияны етістікке тэн екендігін ескере отырып, етістікке катысты барлык лексика-грамматикалык жактарымен байланыстыра караFан дурыс сиякты. Бундай пікірді oзініц кoптеген ецбектерінде Fалым В.В. Виноградов та, грамматика мен лексиканы байланыстыра мецгерудіц кажеттілігі туралы айткан еді. ^, белгілі тілші A.B. Бондарко етісті субъект пен объеклге кимыл-эрекеттщ тілдік семантикалык катынасты^ын кoрсететін, функционалды-семантикалык категория ретінде карастырады [Бондарко, 1972, 20 б.].
Етіс oзіндік таб^атын тек сoйлем ішінде Fана толык ашады. Етіс етістікке тэн категория болFандыктан, етістіктіц сoз табы ретінде барлык ерекшеліктері де етіс жYЙесіне ыкпалын тигізетіндігі сoзсіз.
Функционалды тіл білімі казак тіл білімінде енді Fана колFа алына бастаFан сала екендігін ескере отырып, oз тарапымыздан, казак тіліндегі етіс категориясыныц лексика-грамматикалык таб^атын функциональдык турFыдан ашуFа талпыныс етіп, баFыт алдык. Негізінен, функционалды тіл білімі - тіл таб^атын кешенді сипатта зерделеумен, адамдардыц карым-катынасында белгілі бір хабарды жеткізуде колданылатын лексика-грамматикалык бірліктердіц кызмет жYЙесініц oзара карым-катынасындаFы зацдылыктарды айкындаумен аныкталатындыFы рас. Сонымен, «функционалды тіл білімініц басты ерекшелігі - тілдік куралдар кызмет жYЙесініц сoйлеу барысында маFына мен мэнді берудегі ортак зацдылыктарын айкындау, яFни
грамматикалык бірліктердіц лексикалык жYЙе мен контекстіц арасындаFы ортак зацдылыктар сoйлеуге катысты аныкталып, талданады» [Казакстан, 2007, 246
б.]. ЖоFарыда айтылFандарFа ойымызды дэлірек жеткізу максатымен функционалды (кызметтш) тацба деген yFымFа Fылыми аныктама беруді жoн кoрдік. Демек, Fылыми аныктама бойынша: «Функционалды (кызметтік) тацба да белгі-тацбаFа жатады. Бірак табиFи тацбалармен салыстырFанда, кызметтік тацбалардыц белгілеп тyрFан нэрсемен байланысы - олардыц объектива касиеттеріне емес, орындайтын кызметше негізделеді» [Злемдік мэдениеттану, 2005, 6 б.].
Жалпы, тіл білімінде етіске катысты пассив пен актив yFымдары бар болFандыктан, оныц лексика-грамматикалык таб^атын толык функциональдык тyрFыдан ашуды кoздей отырып, функционалды-семантикалык oріс аясында пассив, яFни ырыксыз етістіц тужырымдамасын шыFаруды жoн кoрдік. Зрбір «функционалды-семантикалык oрістіц», кыскаша белгілеуін - ФCG, деп кoрсетпекпіз. Функциональдык тyрFыдан ырыксыз етісті карастыруымыз - етіс семантикасын функционалды-семантикалык oріс аясында кoрсетіп, эртYрлі децгейдегі элементтермен байланыс пен oзара катынастык аркылы oтеді. ФCG
- казак тілініц семантикалык функциялары oзара катынасып, ортактас негізінде біріккен (морфологиялык, синтаксистік, сoзжасам, лексикалык, сонымен катар, киыстырылып, косылFан лексика-синтаксистік жэне т.б.) бірдецгейлік куралдарыныц жуйесі. Белгілі орыс Fалымы A.B. Бондарконыц тужырымдамалык каFидаларына CYЙенетін, «функционалды-семантикалык oріс» - функционалды грамматиканыц басты yFымы ретінде карастырылады. A.B. Бондарконыц тужырымдамасы бойынша, ФCG-тіц, негізгі, екі курылымдык Yлгісін шыFаруFа болады: бірорталыкты мен кoпорталыкты тYрлері бар. Біріншісіне - негізінде, грамматикалык категория болатын, катты кYште орталыктандырылFан, екіншісінде - негізінде, эртYрлі тілдік куралдарыныц тиісті жиышъ^ы болатын, элшз орталыктандырылFан oріс аялары жатады.
ФCG-ті, кoбінесе, грамматикалык куралдарына аса мэн беріп, карастырып жYрсек те, оныц лексикалык жактары бYгінгі кYнге дейін толык зерттелген емес. Осыпан байланысты, етісті (ФCG) функционалды-семантикалык oріс аясында карастыру аркылы, бул категория тoцірегінде кешенді зерттеу oткізуі -етістіц лексикалык децгейін ескеруді талап етеді. Функционалды-семантикалык oріс сатылай курылым ретінде болып, орта (ядро) мен сырткы коршалымFа бoлінеді.
Сонымен, ФCG-тіц орталыFында белгіленген семантикалык категорияны ^рсететін, тілдіц, ец тиісті, куралдары негізделеді. Етістіц функционалды-семантикалык oріс ядросы, бір-біріне карама-карсы болатын, актив пен пассивтен турып, олар, oз тарапынан, актив пен пассивтік екі микроoріске бoлінеді. Етіс категориясын карастыруда, шйлемдердіц мазмундык жаFына аса мэн беру аркылы лексика мен грамматиканыц ты^ыз байланысын айтуFа тура келеді. Тіл білімінде функционалды-семантикалык oріс аясы тещрегшдеп мэселелерді карастырFанда тілші-Fалым A.B. Бондарко акпаратты жеткізуде мазмундык кyрылымFа ие болатын, категориялык жаFдаят yFымын аныктайды
[Бондарко, 1983, 16 б.]. Буны біз ецбек бетінде ЕЖ деген белгімен ^рсетеміз. ^тегориялык жаFдаят (KЖ), негізінен, темендегідей жактармен сипатталады:
а) тілдіц тиісті ФCG-не негізделеді;
э) накты сoйлеу эрекетініц жалпы жаFдаятыныц бірін ^рсетеді.
Осындай курылымды усынуда A.B. Бондарко мазмунныц жалпымаFыналык (yFымдык) негізін, сонымен катар, накты - тілдік жеткізудіц oзгерістерін беретін, олардыц баламаларын шыFарады. Kатегориялык жаFдаят yFымымен катар, тар шецбердегі, «етіс жаFдаяты» - (ЕЖ) yFымы бар. Етіс жаFдаятына -етістіц ФCG-сі негіз болатын, шйлеуде тиісті балама аркылы жеткізілетін, типтік мазмундык курылым жатады. ЕЖ аркылы етістік кимылыныц иегеріне катысты, баFыт сипатын беруге жаFдай жасалып, сонымен бірге, жалпы жаFдаяттыц тиісті бір жаFын кoрсетеді. Етіс жаFдаят yFымы, етіс семантикасына катысты, жаFдаят элементтерін шыFарумен байланысады.Негізінен, ФCG курылымыныц орталык пен сырткы коршалым бoлшектер арасындаFы шекаралык шектеулік пен орталыктан сырткы KоршалымFа ауысу кабілеті накты белгіленіп, сипатталмайды. Kейбір жаFдайларда тілдік куралдар oзіндік ерекшеліктері бойынша, ядролык элементтеріне катысы болса да, баска ерекшеліктерімен сырткы коршалымFа жатады, осыпан байланысты, белгіленген бoлшектерді курылымдык аясыныц кайсыбір сатысына жаткызу керектігінде киындык туындайды.
Етіске катысты, орыс Fалымы B.A. Богородицкий oзініц Fылыми ецбектерінде сабактылык пен салттылыкты лексика-грамматикалык тyрFыдан карсылас койып, етіс байланысты, етістіц терт (негізгі, oздік oзгелік, ортак) тYрін жаткыздык. Шынын айту керек, «актив» yFымын аныктауда, кайткенімен субъект кимыл-эрекеттіц oтуінде орын алатындыFы шзсіз. Мысалы, негізгі етістіц арнаулы ^рсеткіштері жок. Тіл білімінде: «негізгі етіс деп oзге етіс формаларына таяныш - негіз болатын, солардыц тYрлерін, маFыналарын, кызметтерш салыстырып айкындайтын форманы - айтамыз» деп кoрсетілген [Казак тілі грамматикасы, 2002, 283 б.]. Етістіц бул тYрінде кимылдыц субъеклге мен объектіге катысы сoйлем ^лемінде айкын кoрініс табады. Kереку oцірініц Fyлама тyлFасы - Ж.Aймауытовтыц к^^шек» романын алып карасак, шыFарманыц басталуында жазушы, кoбінесе, кимыл-эрекетті жеткізу максатында негізгі етісті сoйлемдерді колданады. Мысалы: <^скеменніц ар жаFасында, Буктырманыц оц жаFында элемге аян ^тай бар» ^ймауытов, 1989, 146 б.]. «Малын жайлап, шайы кайнап, ел де оры^а отырды» [Aймауытов, 1989, 147 б.]. «Тау кYЦгірлеп, тас шыкырлайды» [Aймауытов, 1989, 150 б.]. «Кане, осыны дауыска саламын» [Aймауытов, 1989, 151 б.].
^ркем шыFармадан алы^ан сoйлемдердегі негізгі етіс формаларын функционалдык тyрFысынан карастырсак, олардыц кызмет y™ жактык кoрініс табады:
- біріншіден, кимыл иесі - субъект, анык кoрінбегенніц oзінде-ак, етістіктіц жіктік жалFаулары аркылы беріледі;
- екіншіден, субъект бастауыш рoлінде накты синтаксистік тyрFыдан сипатталады;
- ушіншіден, субъект эрі морфологиялык, эрі синтаксистік ерекшеліктермен сипатталады.
Негізгі етістегі тyрFан етістіктіц 3 жакпен салыстырFанда, 1 мен 2 жакта тyрFан негізгі етістіц субъеклс накты кoрініп, сoйлемдегі кимыл иесі -субъектіге баса назар аударылады.
Негізгі етіс казак тілі лексикасыныц жартысынан кoбі белсенді кимылды кoрсететін етістіктерге тэн. ^ ^ціл-к^йді білдіретін етістіктерде, субъектісі жасырынды тyрFан, негізгі етісте субъект кимыл жасаушы емес, тек кимыл иесі болады. Демек, негізгі етісте белсенділік пен ^ціл-куй білдірудегі кимылдыц субъектік катынасы тецесіп, кoціл-кYЙ иесі - субъект объект - агенске айналады. Кимыл мен ^ціл-к^йді негізгі етісте ^рсетудіц бір жайты -грамматикалык субъект - бастауышпен формальдык турде байланыс пен катыстыкты кoрсету. Негізгі етіс, ^бінесе сабакты етістіктерден тура толыктауыш косылу аркылы жасалады, мысалы: «Казаншы матушке ас уйде тамак істеп жатыр екен» [Aймауытов, 1989, 218 б.]. «Сулу кыз кішкене ^к кемзалды тізесіне салып, омырауына оЙFан тана, куміс кадайды» [Aймауытов, 1989, 262 б.].
Белсенділік кимылды білдіретін салт етістіктен негізгі етіс тyлFасында тyрFандарда тура толыктауыш жок. Мысал ретінде мынадай сoйлемді келтіруге болады. «Бауырдан артына таягын кoлденец устап, талтацдап біреу келеді» [Aймауытов, 1989, 264 б.]. ^йбір жагдайларда негізгі етіс тyлFасында жаксыз етістіктермен катар, эртYрлі сезімдерді білдіретін етістіктер де, етіс жуйесінде ерекше орын алады. ^лир^ен сoйлемдерде етістік 3 жакпен белгіленсе де, субъект болуы мумкін емес. Мысалы: «Жацбыр жауды», «Біреудіц басы ауырса да, барлыктардыц басы ауырмайды».
Шынын айту керек, синтаксистік децгейде етістік лексикасы кец тараган. Негізгі етіс шецберінде синтаксистік тургыдан субъектік катынастарды кубылмалы турде ^рсетуі - нэтижесінде етістік лексикасын байытып, етістіц баска (ырыксыз, oздік, oзгелік, ортак) турлерін дамытуга себеп болды.Koрсетілген мэліметтерден мынадай корытынды шыгаруга олады: сoйлем курамыныц пассив (ырыксыз) етіс категориясыныц семантикалык аныктамасына - субъектшщ кимылга катыстыгы жатса, синтаксистік туріне -етістік баяндауышыныц бастауышка катыстыгы жатады. Нактыланган аныктамалардыц басты айырмашылыгы - объект куйіндегі толыктауыштыц болуында жатыр. Осындай жагдайда, етіс категориясыныц семантикалык аныктамасы - етісті кимылдыц субъект пен объеклге, ал синтаксистік -шйлемдегі етістік баяндауышыныц бастауыш пен толыктауышка катынасы ретінде карастырылады. Пассив (ырыксыз) етісі екі децгейлі грамматикалык категория сиякты болып карастырылады. Етісті терецірек зерттегенде, етістік морфологиясы мен семантикасында кимылдыц субъеклге катыстыгы кoрініс табады. Бул децгей - «диатеза» деп аталады. Етісті, сырткы жагынан, карастырганда, шйлем ішіндегі етістік-баяндауышыныц бастауышка катыстыгы сипатталып, тар мэнінде, «етіс» деп атайды. Пассив (ырыксыз) етіс категориясы активтіц oзгеруін кoрсетеді, ягни негізгі мен туынды болып каралатын, актив курылымдарын тиісті пассив курылымдарына ауыстыруы.
^йлем курамында етістік басты рoль аткарумен катар, сoйлемніц тірек сoзі ретінде кабылданады,сондыктан да оны функционалдык тургыдан карастыруга тура келеді.
Функционалды-семантикалык oріс аясында етіс семантикасын шыгаратын (морфологиялык, синтаксистік, лексикалык) тец децгейлі элементтершщ oзара ыкпалы мен байланысын аныктауга мумкіндік береді.
ПайдаланылFан здебиеттер тізімі
1. Aймауытов, Ж. Романдар, повесть, эцпмелер, пьесалар // Шыгармалар. -^маты : Жазушы, 1989. - 560 б.
2. Бондарко, A. В. K теории поля в грамматике - залог и залоговость [Текст] / A. В. Бондарко // Вопросы языкознания. - 1972. - № 3. - С. 20-35.
3. Бондарко, A. В. Kатегориальная ситуация: к теории функциональной грамматики [Текст] / A. В. Бондарко // Вопросы языкознания. - 1983. - № 5. - С. 20-32.
4. Исаченко, A. В. О грамматическом порядке слов [Текст] / A. В. Исаченко.
- М. : Просвещение, 1960. - 364 с.
5. Казакстан. ¥лттык энциклопедия / бас ред. Б.AяFан. - ^маты: «Казак энциклопедиясыныц» Бас редакциясы, 2007. - 688 б.
6. Казак тілі грамматикасы. Фонетика, шзжасам, морфология, синтаксис. -Aстана, 2002. - 784 б.
7. Рысалды, K. Aктуальные проблемы казахской грамматики [Текст] / K. Рысалды. - ^маты, 2007. - 481 с.
8. Шаяхметулы, К. Казіргі казак тілі (^зжасам - дериватология, сoзoзгерім
- морфология). - Семей-Новосібір : Талер-Пресс, 2007. - 334 б.
9. Злемдік мэдениеттану ой-санасы: 10 т. Тіл мен мэдениет. - ^маты: Жазушы, 2005. - 6 т. - 568 б.
TEОЛИHГBИCTИKA Б CОBPEМEHHОМ PEЛИГИОЗHОМ T^^PCE Постовалова Балентина Ильинична
Доктор филологических наук, профессор, главный научный сотрудник Отдела теоретического и прикладного языкознания (сектор теоретического языкознания), Института языкознания Р^Н, Москва, Россия
УДК 81-119 ББК 81.2
«ПАМЯта ЖИBОTBОPЯЩИЙ CBET...»
(К ^PMEHEBTOKE ЛИTУPГИЧECKОГО БОСТОМИИАИИЯ)
В статье анализируются опыты герменевтической интерпретации феноменов «памяти» и «воспоминания» в литургическом богослужении и рассматривается вопрос о соотношении смысла литургического воспоминания со значением слов «воспоминание» и «память», используемых в повседневном общении.
Ключевые слова: литургическое богослужение, символический реализм, время, вечность, воспоминание, память Божия и память человеческая.
