CC BY
0ФОНЕТИКА САЛАСЫНЫЦ ЗЕРТТЕЛУ ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1
Мадина Абдурахым кызы Абдукаримова
ШМПУ КТА I курс студент Гылыми жетекшг: Усербай Алимханович Байкабилов
Аннотация
Бул макалада 6i3 фонетика жэне фонетиканын салаларыньщ зерттелу ерекшелiктерi жайлы танысатын боламыз. Фонетика казiргi казак тш бшмшщ басты саласы болып табылады. Фонетика зерттейтш нысаны жагынан да, карастыратын мэселес жагынан да тiл бшмшщ баска бeлiмдерiнен ерекшеленiп отырады.
Кiлттi сездер: Фонетика, фонема, фонология, салыстырмалы, эксперименталдык, тарихи.
Аbstract
In this article, we will learn about phonetics and the forms and branches of phonetics. Phonetics is the main branch of modern Kazakh language education. Phonetics differs from other departments of linguistics both in terms of the object of study and in terms of the problem to be considered.
Key words: Phonetics, phonema, phonology, comparative, experimental, historical.
Каз1рп казак тшнщ фонетика саласы тшдщ дыбыстык курамын жэне онын жYЙелi зандарын тексередг Фонетика (гректщ рhоnеtikоs деген сeзiнен жасалган) - дыбыс туралы iлiм, тiлдiн дыбыс жYЙесiн зерттейтiн тiл бiлiмiнiн бiр саласы. Казак тш бiлiмiнiн атасы А.Байтурсынулы фонетиканы дыбыс жYЙесi деп алган. Эзiрше бул екеуi синоним туршде колданылатынын ескеру керек. Тiл бшмшде фонетика адам тiлiндегi дыбыстык тш объектiсiн зерттейдi. Тiл дыбыстары эрбiр тiлдiн eмiр CYруiнiн тэсiлi болып табылады. Фонетика тш дыбыстары жэне дыбыс зандарымен гана шектелiп коймайды. Тiлдегi дыбыстарды, олардын курамын, езгеру зандылыктарын зерттейдi. Дыбыс жYЙесi карастыратын мэселелер - тш дыбыстардын пайда болуы, олардын тYрлерi, iштей жштелу^ сез iшiнде бiрiне-бiрi ыкпал етiп YЙлесiп, Yндесiп, тiркесiп турудын тетiгi, буын, екпiн, сейлеу мен жазудын аракатынасы, орфография, орфоэпия т.б. Сондыктан да фонетиканын тiл бшмшде алатын орны Yлкен. Фонетика тш дыбыстарын жэне онын зандылыктарын тексеруде белгш бiр тiлдiк теориялык кагидаларга CYЙенедi. Фонетика жалпы дыбыстардын курылысын, олардын жiктелу ерекшелiктерiн, дауыс катысын, дыбыстау аппараттарын, екпiн, буын касиеттерш, Yндестiк
зацынын, езшдш белгiлерiнiц кыр-сырын YЩле зерттейдг Бiз дыбыс дегенде spöip казак тшндеп дыбыстарды кYрделi т^лга ретшде карастырамыз. Сондыктан да фонетика тшдеп дыбыстарды фонемалык касиетiне карай с^рыптайды. Фонеманыц басты объектiсi фонема теориясы болып табылады. Фонема - кYPделi дыбыс деген сез. Сонда фонема дегенiмiз не? Сез магынасы мен сез т^лгасын ажыратуга себi бар тшдеп ец кiшкене дыбыстык единицаларды фонема деп атайды. Тiлдегi сездер бiр-бiрiнен магынасы мен дыбысталуы жагынан ажыратылады. Мысалы: Казак тiлiндегi тас пен тес ажыратуга болады. Магына мен дыбысталудыц эр баска болуы сездердiц формаларын да морфемаларын да ажыратады. Сейтiп, фонема сездер мен олардыц дыбыстык фонемаларын ажырататын эрi карай белшектеуге келмейтiн дыбыстык единица.
Сонымен, фонема дегенiмiз де тш дыбыстары болганда сездердiц жiгiн езгертш, морфемалардыц жiгiн ажырататын дыбыс болып табылады. Фонетика тшдщ материалдык единицасы, магына ажыратушылык кызметiне карап фонемаларды езара ^ксастыгы мен жакындыгы жок екен деп карауга болмайды. Фонетика ез алдына Yлкен сала болуымен катар, оны зерттейтiн салалар мен белiмдерге ие. Фонетиканыц зерттейтiн салалары мыналар:
Физиологиялык фонетика. Б^л дыбыстар тiл дыбыстарыныц жэне акустикалык касиеттерш зерттейдi. Артикуляция дыбыстардыц жасалуын тексередi де, акустика дыбыстардыц эуенiн карастырады. Артикуляция латын тiлiнiц articulotuoz аг!ки1ге - дыбыс шыгару, ашык айту, анык сейлеу деген сезiнен алынган. Дыбыс шыгаруды сейлеу мYмкiншiлiгiнiц эрекет артикуляция деп жYргiзiледi. Сейтiп, физиологиялык фонетика дыбыстардыц жасалуын жэне оныц эуезi мен эуенiн зерттейдi. [Байкабилов, 2023. 36].
Эксперименталдык фонетика. Физиологиялык фонетиканфыц объектiсiн тYрлi инструменттер аркылы тексередi. М^ны эксперименталдык фонетика дейдг Эксперименталдык фонетика дауысты жэне дауыссыз дыбыстардыц артикуляциялык ерекшелiктерiн лаборатория жолымен тYрлi аппараттар аркылы зерттейдi. Екпшнщ, Yндестiк зацыныц тYрiн жэне олардыц орфоэпиялык касиеттерiн тYрлi лабораториялык жолмен инструменттер бойынша олардыц езiндiк ерекшелштерше жан-жакты бакылау жасайды.
Салыстырмалы фонетика. Белгш бiр тiлдiц дыбыс к^рылыстарын езге тiлдердiц дыбыс жYЙесiмен салыстырып зерттеудi салыстырмалы фонетика дейдi.
Тарихи фонетика. Бiр тiлдiц немесе алуан дыбыс к^ылыстарыныц келiп шыгу жэне даму жолдарын тексеретiн саланы тарихи фонетика деп жYргiзедi.
Сондай-ак казiргi казак тiлiнiц фонетикасы гылым ретшде езшщ зерттеу объектiсiне карай жалпы фонетик жэне жеке фонетика болып ею салага белiнедi. Жалпы фонетика тш бiлiмiнiц жеке бiр саласы ретiнде адамныц сейлеу аппаратыныц дыбыстык мYмкiндiктерiн айкындайды. Тiл дыбыстары
классификациясынын, Heri3ri принциптерiн белгiлеп бередi. Жалпы фонетика гылымныц баска салаларымен: акустикамен, физиологиямен жэне психологиямен тыгыз байланысты.
Академик Щербаныц айтканындай: "Жалпы фонетиканы акустика, физиологиядан да баскаша, лигнвистикалык айрыкша пэн ретiнде бeлiп карау жэне оны тiл дыбыстарыныц, адамдардьщ тiлдiк катынас жасау процесiнде аткаратын кызметiне орай элеуметтiк гылымдардыц катарында карау керек". [М.В. Щерба. Тацдамалы шыгармалары, ЛГУ. 1958, 162-163- беттер].
Жеке фонетика белгш бiр тшдщ дыбыстык курамын, ондагы дыбыс зацдарын зерттейдi. Осы зерттеу негiзiнде сипаттама фонетика пайда болады. Сипаттама фонетика тшдщ eмiр CYрiп турган дэуiрiндегi дыбыстык курамын карастырады. Фонеманыц жуйесш жэне олардыц езара iшкi байланысын белгiлеп, айкындайды.
Адамдар арасындагы тшдш катынас екi тYPде болады: ауызша жэне жазбаша. Муныц алдыцгысы сейлеу аркылы, кейiнгiсi жазу аркылы юке асады. Сейлеу -iштегi ойды дыбыс аркылы сыртка шыгару, айту. Бул адамзатпен бiрге жасап келе жаткан ец кене, ец непзп кару. Жазу - сeйлеудiц кагазга тYCкен бейнесi. Бул бертiнде пайда болды. Мэселен, казак халкы ХХ гасырдыц орта т^сынан берi гана жаппай сауатты елге айналды.
Адам баласыныц тiлi - дыбыстык тш. Жеке турганда мэнмагынасыз кeрiнетiн дыбыстар бiрiмен-бiрi устасып, берiк киюласып сeздi жасаса, сездерден сез тiркесi, сейлемдер куралатыны белгiлi. Будан сeздердiц кацкасы да, каны да, жаны да дыбыстар екенш, сейлеу де, жазу да тек осы дыбыстардыц аркасында гана eмiр CYретiнiн ацгару киын емес.
Тiлдiц дыбыстык жагы - оныц eмiр CYPУ амалы. Тшдеп санаулы гана дыбыс сeздiк курамга енетiн элденеше мыц сeздiц курамында белгiлi бiр тэртiппен киюласып, пркесш, кайталану аркылы дыбыс жYЙесiн, тшдщ бет шшшш, болмысын айкындап, езге тшдерден ерекшелендiредi.
Сондыктан да мектеп табалдырыгын аттаган алгашкы кYннен бастап жеке дыбыстарды айтып, олардыц тацбалары - эрiптердi жазып YЙренемiз. Бертш келе дыбыстарды дауыстылар, дауыссыздар деп белш, дауыстыларды жуан жiцiшке, ашык-кысац, ерiндiк-езулiк деп, дауыссыздарды Yндi, уяц, катац деп жiктеп, олардыц сез шщде бiрiне-бiрi ыкпал жасап, Yндесiп туратынын, дыбыстардыц айтылу, жазылуындагы кейбiр ерекшелiктердi, буын, екпiн сиякты утымдарды пайымдауга тырыстык. Муны танытатын гылым фонетика деп аталатынын да бiлемiз. Тiл мэдениетi сeздердi айтуда да, жазуда да бiрiздiлiктiц болуын талап етедi. Кезiнде тiлiмiздiц дыбыс жYЙесi, дыбыс зацдары жете ескерiлмегендiктен, казiргi айту, жазуымызда ала-кулалык, актау кеп. Мысалы, алдыцгы сейлемде кездесетiн казiр сeзiн емленi курметтеп, осылай жазып, айтатындармен катар,
казыр, кебше K93ip тYPде колдану да жарысып жур. Олай болатыны, аралас (жуанды-жщшкел^ буынды казiр ce3i тшмiздщ Yндестiк зацымен Yйлеспейдi. Фонетиканы жете мецгергенде гана тiлiмiздiц дыбыстык жYЙесiн, дыбыстардыц сырын дурыс тYсiндiрiп, элгшдей YЙлесiмсiздiкке жол бермеуге болады.
Дыбыстардыц пайда болу, езгеру сырларын бшмей турып, лексикалык та, грамматикалык та кубылыстарга гылыми тYсiнiк беру, eзiмiзге мектептен таныс катацдану, уяцдану сиякты дыбыстык eзгерiстердi тYсiндiру киын. Фонетика тiлiмiздегi бiрсыпыра сeздердiц пайда болуын аныктауга, тiлдердiц арасындагы туыстык байланысты табуга, тiлдiц айту, жазу нормаларын дурыс мецгеруге мYмкiндiк бередi.
Каз1рп казак тiлiнде орыс тiлiнен жэне орыс тiлi аркылы езге тшдерден енген мыц-мыцдаган сездер бар. Бiз оларды орыс тiлiндегiдей етiп айтуга, сондай-ак жазуга тиiспiз. Муныц eзi орыс тiлi фонетикасымен де етене таныс болуды талап етедi. Орыс тшнщ дыбыс жYЙесiн, фонетикалык зацдылыктарын жаксы бiлгенде гана элгiндей сeздердiц айтылуы мен жазылуын дурыс мецгеруге, жетш бiлуге мYмкiндiк туады. Орыс тш окулыктар мен оку куралдарына бай.
Тiлдiц дыбыс жYЙесiн казiргi жэне тарихи тургыдан карастырган кезде туыс тiлдердiц фонетикасын да ескерген абзал. Муныц eзi дыбыстардыц eзгеру, даму жYЙесiн айк^1ндауга мYмкiндiк бередг Туыс тiлдердiц дыбыс жYЙесiн салыстыра зерттеп, олардыц уксастыктары мен кейбiр белгiлерiн айкындау салыстырмалы фонетиканыц мщдетше жатады. Туыстыгы жок, курылымы эр баска тшдердщ дыбыстык жYЙесiн салыстырып зерттеу салгастырмалы фонетиканыц Yлесiне тиедг
Казак тiлiнiц дыбыс жYЙесi жeнiндегi алгашк^1 мэлiметтi Н.И.Ильминскийдiц «Материалы к изучению киргизкого наречия» деген ецбегшен кездеспре аламыз. Н.И.Ильминский казак тш дыбыстарын екi топка жiктеп, дауыстылардыц тYрiн (а,э,ыд,о,э,у;у), дауыссыздардыц он тогыз тYрiн
(п,б,м,w;т,д,ц,ж,з,щ,с;р,л,j,к,г,к,F,ц) атап eтедi (дыбыстарды eзара артикуляциялык жуыктыгына карай жжтеп кeрсеткен). Н.И.Ильминский тiл алды ашык а(э) дауыстысын дербес фонема тYрiнде карамай, а дауыстысыныц варианты ретшде карайды. Дауыссыз дыбыстардыц курамында дж, ч, аффрикаттары мен h спиранты кездеспейдг Шамасы, Н.И.Ильминскийдiц кiтабы батыс казактарыныц тiл материалдары негiзiнде жазылса керек. Ецбекте кейбiр дыбыстардыц артикуляциясы, комбинаторлык жаFынан алмасу (б-м, н-д-т, н-ц, к-г,т.б) колдану ерекшелiгi жэне ектн жайынан кыскаша мэлiмет бершген. Одан соцFы М.Терентьев жазFан «грамматикада» кейбiр дыбыстардыц айтылуы мен комбинаторлык тYPде алмасуы (ч-ш, ш-с, м-б, л-д, к-г) сeздiц екiншi буынында келетiн ы кысац дауыстысыныц редукциясы жайында азын-аулак мэлiмет берiлген. [Байкабилов, 2023. 40].
ТYркi тшдершщ фонетика мэселелерiн зерттеу жайында В.В.Радлов туцгыш рет тYркi тшдершщ салыстырмалы фонетикасын жасап онда казак фонетикасыныц едэуiр мэселесiн сез етл. ТYркi тiлдерi фонетикасыныц сан алуан мэселелерiн лингвистиканыц сол кездегi компаративистика багыты бойынша тYсiндiредi. В.Радловтыц «Солтастж тYркi тiлдерiнiц фонетикасы» атты ецбеп кYнi бYгiнге дейiн eзiнiц гылыми мэнiн жогалткан емес,мунда казак фонетикасыныц едэуiр, атап айткандай: дыбыс курамы, сезде дыбыстардыц колдану ерекшелiгi, дыбыстардыц пркесу зацы, ол дыбыстардыц эр тYрлi езгеру зацдылыктары, сингармонизм кубылысы, екпiн категориясы сиякты eзектi мэселелер тYркi тiлiнiц материалдарымен салыстыра отыра эцгiме болады.
Казак вокализiмi тогыз дауыстыдан (а,э,е,о,э,уД,и,й) консонантизм саласы жиырма дауыссыздан куралатынын атап, дауыссыздарды катац (q,k,t,p,s,s) уяц (g,d,z,b,z) Yндi (n,m,n,r,l,l) жэне аралык немесе жарты дауысты деп терт тYрлi акустикаартикуляциялык топка жжтелген В.Радлов усынган мына ею мэселенi макулдай алмаймыз: оныц бiрi - w,j дыбыстарын аралык дыбыстар деп сонор дыбыстардыц тобына енпзбеу^ екiншiсi - бYЙiр (латераль) л сонорыныц сезде жуандыжiцiшкелi тнрге айналатын варианты дербес фонема (сез магынасын ажырата салатын касиетi бар) деп танылуы. Казiргi тэжiрибе фонетикасыныц берген мэлiметiне караганда тYркi тiлдерiнде оныц шщде казак тiлiнде w(у), j (й) дыбыстары акустика-артикуляциялык табигаты бойынша сонор немесе Yндi дыбыстардыц тобына енедг
ТYркi тiлдерiнде дауыссыз дыбыстар сездеп дауыстылардыц ыцгайына карай эр тYрлi вариантта айтыла бередi. Мэселен, ал, ел, ол - сездерш алайык, мунда л соноры дауысты дыбыска байланысты бiрде жуан (ал), бiрде жiцiшке (ел), бiрде ершмен (ол) айтылып тур, олар аткаратын кызметше карай бiр гана фонеманы курай алады. Фонема сезде элденеше фонетикалык-комбинаторлык вариантта кездесе бередi. Демек, В.В.Радлов л сонорыныц фонематикалык касиетш терiс тYсiнген.
В.Радлов «Фонетикасын» сез еткенiмiзде мына Yш мэселелесi болуы кажет: оныц бiрi - ектн мэселесi, екiншi мэселе - дыбыстардыц дистрибуциясы: Yшiншiсi - тYркi тшдершщ Yндестiк зацы. В.Радлов кеп буынды сездерде сез аягына тYсетiн непзп екпiннен баска кэмекшi екпiндердiц болатынын, кэмекшi екпiннiц фонетикалык табигаты Yндi (музыкалык екпiн) екенiн айтады. Сонымен катар дыбыстардыц, эсiресе дауыссыз дыбыстардыц, дистрибуциялык ережелерiне едэуiр кэцiл аударып, дыбыс тiркестерi жайында бiраз мэлiмет берген.
В.Радлов тYркi тiлдерiнде сингармонизмнiц ею тYрi бар екенiн атап (палаталды-езу, лабиалды-ерiн) ерiн Yндестiгi элсiзденiп бара жатыр деп корытады.
П.М.Мелиоранский екi бeлiмнен куралатын казак тшнщ гармматикасын жазып, оныц алFашкы бeлiмiн фонетика мен морфология мэселесiне арнаFан болатын. Фонетика тарауында дыбыстардыц артикуляциясы (жасалкы), дыбыстардыц комбинаторлык тYPде алмасуы, шз шенiнде колдану жайы, Yндестiк зацы мен екпiн мэселесi кыскаша тYPде сeз болады. Дауыстылардыц протеза, элизия, редукция кубылыстары жайында да азын-аулак мэлiмет берген. П.М.Мелиоранский дыбыстардыц курамына токтай келiп, казак вокализмi tofbb дауыстыдан (а,э,е,о,э,ыД.у,^) консонантизм саласы жиырма бiр дауыссыз дыбыстан (б,п,м,т,д,н,ж,з,ш,с,р,л,к,г,ч,к,F,ц,й, дж) куралатынын атап этедi. Дауыстыларды жуан-жщшке, ашыккысац деп жiктеп, графикаFа катысын да аныктайды. Ку, ту, би сeздерiнде айтылатын у,и дыбыстарын естшуше карай созылыцкы дыбыстар деп таниды. П.М.Мелиоранский В.Радлов айткан пiкiрдi куаттай отырып л сонорыныц жуан жiцiшкелi тYPде айтылатын вариантын дербес фонема деп тYсiнедi. Тiл ортасы к, г, жэне тш арты к, f дыбыстарын кeмей дыбыстары деп олардыц артикуляциялык жасалу орнын терю кeрсеткен.
Казак фонетика мэселелерiн арнаулы жYЙеге салу КЖ^бановтан басталFан деп айтуFа болады.
А.Байтурсынулы 1912 жылы «Айкап», «Жазу тэртiбi» дейтiн макала жазып, сол т^стаFы окудыц жайына токталады орысша, мусылманша сауат ашуFа кeп уакыт кететiнiн, оныц киындыктарын айтады.[Байтурсынов, 1912].
«Оку куралыныц ец уль^ы - бала окыта^ын кггап», оку куралы «балалардыц жанын кимайтын» болу керек дейдi. Ондай окулык жасау Yшiн алдымен жазу жeнделу керек, дыбыстар аныкталып, «сeз шшде кай дыбыс естiлсе, сол дыбыстыц эрпiн жазу керек», - дейдг Оныц айтуынша «Казак тiлiнде 24 дыбыс бар», «оныц бесеуi дауысты, екеуi (й,у) жарты дауысты, 17 дауыссыз». Макалада осы дыбыстарды жазу Yшiн eзi ойлап тапкан тацбаларды тэптiштеп тYсiндiредi.
ПАЙДАЛАНЫЛГЫН ЭДЕБИЕТТЕР:
1.Аманжолов.А.С. (1997). Казакша-орысша лингвистикалык терминдерi. А.
2.Аханов.К. (1993) Тiл бiлiмiнiц непздерг А.
3.Аханов. К. (1996). Грамматика теориясыныц негiздерi.
4.Байтурсынов. А (1992).Тш таFылымы. А.
5.Байтурсынулы. А (1994).Тш курал. Сeздiц жYЙесi мен тYрлерi. Семей.
6.Байкабилов. У. (2023).Тiл бшмшщ негiздерi.
7.Жубанов. А. (2008). Колданбалы тiл бiлiмiнiц мэселелерi.
8.Жубанов. К. (1999). Казак тш жeнiндегi зерттеулер.
9.Сырбаев. Ш. (2000). Казак тш бiлiмi мэселелерi.
10.Хасенов. Э. (2007). Тш бiлiмi.
