CC BY
27педагогически науки
Qliyeva Sevinc Sardar qizi ELMi PARADiQMA ANLAYI§ININ ...
UDC 37.013.31
DOI: 10.34671/SCH.HBR.2020.0403.0001
ELMi PARADiQMA ANLAYI§ININ MAHiYYOTi УЭ iSTiFADO OLUNMASI MEYARLARI
© 2020
Oliyeva Sevinc Sardar qizi, dosent avazi, Pedaqogika kafedrasi Baki Dovlat Universiteti (1148, Azarbaycan, Baki, Z. Xalilov, 23, e-mail: sevinc-aliyeva-66@mail.ru)
Xulasa. Bu maqalada interdisiplinarliq va interdisiplinar tahsil anlayi§lari umumi elmi va pedaqoji paradiqma saviyyasinda tahlil edilir. Gostarilir ki, XX asrda paradiqma anlayi§ini elmi dovriyyaya daxil etmi§ gorkamli Amerika fiziki, elm metodoloqu va falsafagisi Tomas Kun (1922-1996) olmu§dur. Bu masalada onun nazari goru§larinin ziddiyyatli oldugu iddia edilir: yaradiciligin avvalinda sosial elmlarda elmi paradiqmani movcudlugunu inkar etsa da son asarlarinda Kun social elmlarda paradiqmanin movcudlugunu qabul etmi§dir. Lakin postsovet tahsil va pedaqoji makaninda bu takamul nazardan qagirilir, naticada, tabii va sosial elmlarda paradiqmanin movcudlugu inkar edilir yaxud onun spesifik farqlari va alamatlari nazara alinmir. Bu cur vaziyyat hamginin muasir Qarb va Amenka tadqiqatgilarindan da yan kegmami§dir. Hamginin paradiqmanin metodoloji aspektlarinin §arhina, interdisiplinarligin nuvasini ta§kil edan manalarin tahlilina xususi diqqat verilir. interdisiplinar tahsilin, xususan ali tahsilin pedaqoji va didaktik paradiqmalari geni§ izah edilir, mahiyyati va tipologiyasi agaqlanir.
Afar sozlar: elmda inteqrasiya, fanlararasi inteqrasiya, tahsilda inteqrasiya, elmi paradiqma, pedaqoji paradiqmanin prinsiplari.
ESSENCE OF SCIENTIFIC PARADIGM AND CRITERIA OF ITS USE
© 2020
Aliyeva Sevinj Sardar, acting Associate Professor, Department of Pedagogy
Baku State University
(1148, Azerbaijan, Baku, Z. Halilova 23, e-mail: sevinc-aliyeva-66@mail.ru)
Abstract. This article analyzes the concepts of interdisciplinary and interdisciplinary in education at the level of the scientific and pedagogical paradigm. It is shown that in the twentieth century, Thomas Kun (1922-1996) introduced the concept of paradigm into a scientific revolution. His theoretical views are contradictory: at the very beginning of his work, he denied the existence of a scientific paradigm in the social sciences, but he recognized this in his recent works. However, this evolution is ignored in the post-Soviet educational and pedagogical space, and, therefore, the existence of a paradigm in the natural and social sciences is denied, or its specific differences and attributes are ignored. This situation is also the subject of a study of modern Western and American researchers. Special attention is paid to the interpretation of the methodological aspects of the paradigm, the analysis of the value of interdisciplinary. The article widely explains the essence and typology of higher education, pedagogical and didactic paradigms of interdisciplinary education, in particular higher education.
Keywords: integration in the sciences, interdisciplinary integration in education, scientific paradigm, principles of the pedagogical paradigm.
СУЩНОСТЬ НАУЧНОЙ ПАРАДИГМЫ И КРИТЕРИИ ЕЕ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ
© 2020
Алиева Севиндж Сардар, и.о. доцента кафедры педагогики Бакинский государственный университет (1148, Азербайджан, Баку, З. Халилова, 23, e-mail: sevinc-aliyeva-66@mail.ru)
Аннотация. В данной статье анализируются концепции междисциплинарности и интердисциплинарности в образования на уровне научно-педагогической парадигмы. Показано, что в ХХ веке Томас Кун (1922-1996) ввел понятие парадигмы в научный оборот. Его теоретические взгляды противоречивы: в самом начале творчества он отрицал существование научной парадигмы в социальных науках, но в своих последних работах он признал это. Однако эта эволюция игнорируется в постсоветском образовательном и педагогическом пространстве, и, следовательно, отрицается существование парадигмы в естественных и социальных науках, или игнорируются ее специфические различия и признаки. Такая ситуация также является предметом исследования современных западных и американских исследователей. Особое внимание уделяется интерпретации методологических аспектов парадигмы, анализу значения междисциплинарности. В статье широко разъясняется сущность и типология высшего образования, педагогические и дидактические парадигмы междисциплинарного образования, в частности высшего образования.
Ключевые слова: интеграция в науках, межпредметная интеграция в образовании, научная парадигма, принципы педагогической парадигмы.
Giri$. inteqrasiya, konvergensiya va sintez kimi fundamental konseptlarin interdisiplinar inteqrasiyanin fanlararasi formal integrativ alaqalarindan epistemoloji (didaktik) va pedaqoji (kurrikulum, dialoji tadris-talim strategiyasi) farqlari vurgulanir. Onca qeyd etmak istayirik ki, "interdisiplinar" sozu, hamginin ondan toranan sozlar va soz birla§malari pedaqoji va sosial elmlarda i§lanan unikal terminlardir. Azarbaycan dilinda buna ox§ar "inklusiv, ekskluziv, inteqrasiya, kurrikulum, pedaqoqika, falsafa, psixologuya", goxlu yunan-latin man§ali terminlari qeydsiz va §artsiz elmi dovruyyada i§ladirik. Amma nadansa "interdisiplinar" terminini dilimiza "fanlararasi" harfi mana-sinda tarcuma edirik.
Qeyd etmak itayir ki, "interdisiplinar" va "fanlararasi" terminlari yaxud anlayi§lari eyni manani ifada etmirlar. Ela bunun naticasidir ki, dunya alimlarinin-pedaqoqlarinin aksariyyati interdisiplinar orta tahsil, interdisiplinar ali tahsil, interdisiplinar xususi tahsil, interdisiplinar orta maktab va interdisiplinar universitet yaxud kollec tahsili va
s. terminlardan gen-bol istifada edirlar.
"interdisiplinarliq" termini "fanlararasi" "termini"ndan koklu suratda farglanir. "Fanlararasi" fanlar arasinda formal alaqalari gostarir. Ba§qa sozla, interdisiplinarligin "mananuvasini" ta§kil edan "paradiqma", "sintez", "inteqrasiya", "birla§ma", "subyektiv", "metod", "strategiya", "metodoloji yana§ma" va s. konseptlarin manalarini ifada etmir. Belalikla, maqalamizda "interdisiplinarliq" terminini yaxud anlayi§ini metodoloji "elmi yana§ma", "elmi paradiqma", "tadqiqat strategiyasi" formatinda ilk dafa i§latmakla, elmi adabiyyatda bu anlayi§in tatbiq olundugu va i§landiyi 5 elmi tadqiqat sahalarini muayyan edirik:
1) interdisiplinar tahsil (ali va orta tahsil),
2) interdisiplinar nazariyya,
3) interdisiplinar bilik,
4) interdisiplinar tadqiqat va onun elmi metodlari va for-malari.
Nahayyat, 5-ci sahani - interdisiplinar didaktikani va pedaqoqikani (tadris va talim, kurrikulum nazariyyasini)
Aliyeva Sevinj Sardar
ESSENCE OF SCIENTIFIC PARADIGM ..
pedagogical sciences
tasnifata daxil edilmasini taklif edirik.
Digar tarafdan, fanlarin differensasiyasi (ixtisaslara pargalanmasi), integrasiyasi (ixtisas sahalarinin birla§masi, bütövla§masi) va konvergensiyasi (bir nöqtaya yaxinla§masi va kasi§masi) va hibradla§masi (garpazla§masi, qovu§masi) prosesi "transdisiplinar", "multidisiplinar", "pluridisiplinaf', "crossdisiplinar" va "inderdisiplinar" paradiqmalannin for-mala§masi ügün sarait va zamin yaradir. Tabii, bunlar eyni anlayi§lar deyil. Tadqiqat§ilarimiz fanlararasi alaqalardan yazanda heg da interdisiplinarliqdan bir elmi-pedaqoji paradiqma kimi bahs etmami§lar.
Fikrimizca, interdisiplinarliq bir elmi yana§ma, metod-ologiya, elmi paradiqma, nazariyya kimi XXi asrin kom-pleks yaxud mürakkab problemlarinin hallina cavab olaraq tahsil (orta, xüsusan ali tahsil sahasinda), bilik, elmi tadqiqat, nazariyyanin sintezi va sitemi kimi meydana galmi§dir.
Biz bu hadisani transdisiplinar hibridyaxud sintetik fann adlandirmagi taklif edirir. interdisiplinar, multiisiplinar va bu qabildan olan digar fanlari ümumi transdisiplinar hibrid fannin növlari yaxud konkret tazahür formalari adlandiririq. Haqiqatan, interdisiplinar tahsil real hayat hadisalarinin, so-sial dünyamizin mürakkab problemlarinin hallini mümkün eda bilan yeni biliklar, pedaqoji bacanqlar, vardi§lar, ananavi tadris va talimin alternativlarini qurmaq ügün yeni tafakkür tarzi va üslublar sistemini yaradir. Masalan, ozon tabaqasi-nin de§ilmasi, arzaq mahsullannm tahlükasizliyi (genmod-ifikasiyasi), bazar iqtisadiyyatinin rasional va irrasional aspektlarinin tarazla§dinlmasi, madaniyyat, sosial, market, liberal dayarlar va buna banzar mürrakab yaxud kompleks problemlarin halli interdisiplinar elmi paradiqmanin yaxud yana§manin tatbiqi sayasinda öz nisbi hallini tapir.
Bu cür elmi yana§mani heg vacla formal fanlararasi alaqa yaxud fanlararasi inteqrasiya ila eynilasdirmak düzgün deyil. Bu masala ila alaqadar, paradiqma anlayi§ina da öz münasi-batimizi burda bildirmak istiyirik: paradiqmanin "nümüna", "misal", "standart", "norma", "qayda" va s. manalan ila yana§i onun interdisiplinar nazariyya yani "teoriya" (yunan-ca) manasini va hamin mananin müayyan zaman kasiminda, masalan, XXi asrin sosial, pedaqoji va psixoloji elmlarinda dominanant nazariyya keyfiyyatinda qabul edirik: bir nazariyya yaxud yunan sözü ila desak teoriya olaraq inter-disiplinarliq artiq elmi paradiqmadir, va o, transdisiplinar, multidisiplinar, pluridisiplinar, kros-disiplinar va s. tazahür formalaraini yaratmis va bu formalar sosial va humanitar el-mlarda özüna möhkam yer tutmu§dur.
Elmda mövcud olan bütün nazariyyalar, irili ya xirdali, öz aralannda yan§irlar. Lakin güzi bir hissasi elmi paradiq-ma saviyyasina qalxa bilir. Lakin paradiqma ola bilmiyyan nazariyyalar heg da zaif sayila bilmaz. Ola bilsin ki, postmodern asrimizda güclü nazariyya deyil, real hakimiyyatda faal tamsil olunan va i§tirak edan zaif nazariyya paradiqma martabasina qalxsin, neca ki, postmodern reklamlarin va-sitasila kopiyani orijinal keyfiyyatinda izlayicalara taqdim edir. Sosial elmlari gözümüzün önünda tutaraq, bizim tezisa göra "bütün paradiqmalar dominant nazariyyalardir, halbuki bütün nazariyyalar dominant olmaya da bilar".
Bu mantiqla tasdiq edirik ki, sosial elmlar, o cümladan pedaqoqika elmi ham poliparadiqmal, ham da nazariyyanin pluralizmi ila diqqati gakir. Bu xüsusiyyat sosial elm-larin paradiqmatik inki§afini tabiat elmlarinin inki§afindan farqlandiran an asas meyarlardan, gox güman ki, birincisidir. Burda tabiat elmlarina yad olan bir paradoksla qar§ila§iriq: meydana galan yeni nazariyya-paradiqma köhna nazariyyani yaxud nazariyyalari yox etmir, har ikisi parallel ya§iyir va is-tifada olunur. Bu paradoks öz hallini konkret zaman-makan saraitinda, hakimiyyat va camiyyat kontekstinda tapa bilar. Belalikla, interdisiplinar ali tahsil konsepti elmi adabiyyat-da va ictimaiyyatda, o cümladan pedaqoji adabiyyatda, o daracada geni§ yayilib ki, by gün onun elmda i§lanmasini tadqiqatgilann aksariyyati, elmi camiyyat, assosiasiyalar va ta§kilatlar artiq qabul edirlar.
Qeyd etdiyimiz kimi, bu moqalonin moqsodi falsafa va elmin metodologiyasinda interdisiplinar (fanlararasi) saha anlavisinin mahiyyatinin askar edilmasidir. Bazi alimlar id-
dia edirlar ki, interdisiplinar saha anlayi§inin müayyanedi-ci ünsürü inteqrasiyadir. Eyni zamanda digarlari inteqrasi-yanin özü ügün konseptual va empirik manealari göstarirlar. Ügüncü qrup alimlar isa güman edirlar ki, "interdisiplinar saha" mübahisali bir anlayi§dir [5]. Bela bir qanuni tad-qiqat suali ortaya gixir: interdisiplinar saha va inteqrasiya anlayiijlan arasinda alaqalara farqli yana§malarin xarakteri-ni neca müayyan etmak olar? Qeyd olunmalidir ki, interdisiplinar saha va inteqrasiya barada aparilan disputun köklari bizi uzaq kegmi§a aparir va bu gün da nazari va metodoloji müzakiralarda öz aksini tapir.
Mübahisali anlayis özü-özlüyünda ham normativ stan-dartlari, ham da onun düzgün i§ladilmasinda müxtalif tad-qiqatgilarin fikir ayriliqlarini va mübahisali mövqelarini if-ada edir. Ilk dafa olaraq bu qabildan olan anlayi§lari Uilyam Qelli "mübahisali anlayis" kimi qiymatlandirmi§dir. Elmda normativ anlayi§lar goxdur. Normativ anlayi§lara ananavi yana§malar mübahisali anlayi§in roluna va statusuna olduq-ca hassasdirlar. Bu tadqiqatgilar bela anlayi§lann düzgün tat-biq edilmasi ila bagli normativ mübahisalari nazara almirlar.
Oslinda müasir debatlarda "interdisiplinarliq" anlayi§inin mahiyyati atrafinda gedan mübahisalar ela bu istiqamat-da gedir. Burada tahsil paradiqmasi istisna ta§kil etmir. "interdisiplinar (fanlararasi)" na demakdir? Tahsil elmlari sahasinda mübahisali anlayi§in konseptual tahlilinda biz iki marhalani farqlandiririk:
Tasviri marhala: bu zaman normativ anlayi§larin obyektiv tatbiqinin minimal meyarlari tayin edilir va müayyan olunur. Hamin anlayi§larin normativliyi öyranilir.
Bu marhalada anlayi§larin dayari qiymatlandirilir. Buraya na daxildir? Hesab olunur ki, normativ anlayi§lar atrafinda mübahisalari kriterial (yani konkret) anlayi§lar ila (masalan, kitab, stul) müqayisa etmak olmur (3). Bela hallarda konsensus kifayat edir ki, bu cür meyarlarin düzgün tatbiqinin va isbatin minimal meyarlari qabul olunsun. Bu zaman burada yanh§liqlar va sahvlarin izahini vermak olur. Ogar anlayi§in mahiyyati bütün elmi birlik tarafindan qabul olunubsa, bu cür mübahisalar hamin anlayi§larin "kökündan" vurur, yani az rast galinan tatbiqolunma hallari ila kifayatlanmir.
Ogar "düzgün tatbiqolunma" adlanan meyarlarin sahv olundugu ehtimali varsa, unutmayaq ki, bu bir ehtimaldir. Bütövlükda bela hallarda normativliya aid mübahisalari konseptual tahlil müstavisindan ayirmaq düzgün olmaz. §übhasiz, mübahisa obyekti olan anlayi§in normativ oldugunu iddia etmak o qadar da düzgün olmazdi. Bela hallarda yalniz demak olar ki, mübahisalilik buraya bir va ya bir nega qanaatlarin nazara alinmasinin müqaddam sartidir. Eyni zamanda bu kifayat etmir. Ona göra ki, bazi normalari xüsusi meyarlari tayin etmak yolu ila tapmaq olur. Digar tarafdan burada asas kimi bu fikirlari da götürmak olmaz ki, anlayiij tarixi va madani dayi§kanliya maruz qalir. Yaxud bu anlayiíj bir o qadar düzgün tatbiq olunmayib. Bu cür empirik va tasadüfi iddialar adica mübahisalilik sahasi ila baglidir.
Ümumiyyatla, anlayi§in mübahisali olub-olmamasi barada fikir yürütmak hamin mübahisa obyekti olan anlayis barada yekun rayin va yaxud qanaatin olmamasina dalalat edir. Nahayat, anlayi§in predmet sahasinda bazi xüsusiyyatlarin istifadasinda böyük sübhalar yarandigi zaman bu anlayi§i mübahisali oldugunu göstarmak olar. Digar tarafdan bu anlayi§in "mahiyyatinin" mübahisali olmasi fakti heg da o demak deyil ki, burada yaranmis fikir müxtalifliyi aradan qaldirila bilmaz. Bu prosesin faydali cahatlari da var. Bir tarafdan anlayi§in mazmunu va mahiyyati barada mübahisalar i§in asl mahiyyatina aid oldugu ügün raqib paradiqmalarin va tatbiqolunma meyarlari tayin eda bilar. Digar tarafdan mübahisaliliyin özü aslinda anlayi§in ela bir mahiyyatidir ki, özü-özlüyünda da mübahisalidir (Voldron).
"Mübahisali" anlayi§in düzgün tatbiq edilmasi meyarlari
Tadqiqatgi Konnoíli bayan edir ki, anlayis asagidaki hallarda mübahisali ola bilar:
1. Ogar anlayis qiymatverici xüsusiyyata malikdir. Aydirndir ki, anlayis vasitasila tasvir edilan hadisalarin görünüsü avvalcadan müxtalif tarzda qiymatlandirilir._
Humanitarian Balkan Research. 2020. T. 4. № 3(9)
педагогически науки
Qliyeva Sevinc Ssrdar qizi ELMÍ PARADÍQMA ANLAYI§ININ ...
2. Ogar ümumiyyatla tasvir olunan hadisa va yaxud proseslar daxilan mürakkab xarakterlidir. Burada göstarilan xüsusiyyatlar manalarin müxtalif ölgülarina (hatta farqli va yaxud ziddiyyatlari olanlar) aid oldugu ügün farqlanir va mübahisa ügün zamin yaradir (masalan, "qirmizi", "ya§il" va s.).
3. Ogar hamin anlayi§in tatbiqedilmasi meyarlari (ümumi yaxud mübahisali olmasi ahamiyyatli deyil) nisbatan rahat va sarbastdirsa, onda hatta ümumi meyarlarin izahinda müxtaliflik mü§ahida olunur. Özü da bela müxtaliflik istar malum, istarsa da yeni, gözlanilmaz hallarda yaranir.
Belalikla, istanilan anlayi§i mübahisali adlandirmaq ügün an azi üg ba§lica meyari nazara almaq lazimdir. Hamin anlayi§: a) normativ; b) daxilan mürakkab; c) düzgün tatbiq olunmasi ügün sabit minimal meyarlari olmamalidir.
Bir misala müraciat edak. "Interdisiplinaf' anlayi§i bir nega ba§lica keyfiyyatlari va yaxud xüsusiyyatlari özünda birla§dirir. Bu keyfiyyatlar öz forma va mazmununa göra farqlidir. Bela qanaata galmak olar ki, "paradiqma" anlayi§inin tayini özüna daxil etdiyi keyfiyyatlardan,bir da hamin anlayi§ atrafinda hami tarafindan qabul olunmu§ qaydalar üzra aparilan mübahisalardan kanarda qala bilmaz. Ikinci §art mübahisali anlayi§in daxilan mürakkab olmasi ila baglidir. Sada anlayi§lardan farqli olaraq, mürakkab anlayi§lar bir gox manalari va alamatlari ahata edir. Bununla alaqadar mübahisali anlayi§in üg asas tarafini qeyd edak: natica, sual va dayarlar (manalar). Belalikla, anlayi§ avval naticadir, hamin naticanin necaliyini, nahayyat hamin naticani dayarlar baximindan asaslandirmaqdan nibaratdir .
Burada hansi gatinliklar meydana galir? Osas gatinlik odur ki, ümumi anlayi§lar bir gox meyarlara va prinsiplara asaslanir ki, onlarin mazmunu özü da bir gox mübahisalar dogurur. Mübahisali anlayi§in ügüncü, sonuncu meyari hamin anlayi§in düzgün tatbiqinda vahid, sabit, dayi§ilmaz meyarlarin olmamasidir. Demali, sabit asas, dayi§ilmaz meyarlar yoxdursa, bunlann har birinin tatbiqolunma hallarini §übha altina almaq olar. Buna göra da anlayi§in asas meyarlari atrafinda yaranan har bir §übha va yaxud mübahisaya qar§i gixmaq olur. Qeyd olunmalidir ki, anlayi§in asas meyarlari atrafinda da mübahisa yarana bilar. Bununla bela paradiqma anlayi§i atrafinda aparilan müzakiralari (onun asas meyarlarini nazarda tuturuq) adica anla§iqsizliq va yaxud konseptual harcmarclik asasinda izah etmak düzgün deyil.
Mübahisa taraflari paradiqmalarla bölü§a bilarlar. Tadrican hamin yana§malarin formatini ela dayi§dirmak olar ki, naticada hamin anlayi§la bagli yeni konsepsiya formala§a bilar. Paradiqmanin bu yolla daim dayi§masi ela onu izah edir ki, mübahisali anlayi§ elmi debatlarin müzakira obyekti yaxud gixi§ nöqtasi kimi neca ola bilar. Belalikla, bela bir qanaata galmak olar ki, mübahisali anlayi§, bir tarafadn, adi bir hadisanin xüsusiyyatlarini tayin eda bilir, digar tarafdan isa bunlarin mahiyyati üzra qanaatlari ya da fikirlari §übha altina alaraq yenidan nazardan kegira bilar. Bu yol ila müzakira yeni paradiqmanin yaranmasi ila naticalana bilar.
Mübahisali anlayi§ üzarinda qurulan konsepsiyalar va nazariyyalarin plüralizmina asasan mübahisali anlayi§ daimi inki§afda olan elm dünyasinda mühüm rol oynaya bilar. Mübühisali anlayi§ yeni realliga uygunla§a, anlayi§in statusunu müayyanla§dirmaya va atrafinda gedan debatlari stimuljaijdira bilar.
"Interdisiplinarhgm müxtalif formalari: tatbiq olunma meyarlari.
Elmi adabiyyatda "interdisiplinarliq" anlayi§i sözün ham dar, ham da geni§ manalarinda istifada olunur. Dar manada bu sözbirla§masi iki, artiq mövcud olan fanlar arasinda yerla§a bilacak yeni fannin yaradilmasi prosesini bildirir. Son illarda interdisiplinar tadqiatlarin bazilari bir gox fanlarin qovu§ugunda formala§dirilmi§dir: sosial psixologiya, biofizika, psixolonqvistika, hüquq sosiologiyasi, madaniyyat§ünasliq va s.
Bela hallarda interdisiplinarliq gox vaxt digar, qeyri-fann yana§malarindandan terminoloji baximindan farqlanir: multidisiplinar, interdisiplinar, krossdisiplinar,
pluridisiplinar, transdisiplinar va s. Sözün genis manasinda isa bu termin ümumiyyatla tadqiqatlar, tahsil va idaraetma sahalarinin "qeyri-fann" saylarini bildirir. Bundan basqa interdisiplinar tadqiqatlari "interdisiplinarliq" haqda tadqi-qatlardan farqlandirmak lazimdir: interdisiplinar tadqiqat biliyin inteqrativ va sintetik xarakterini bildirirsa, ikinci halda isa "interdisiplinarliqla" bagli biliklarin metodoloji va yaxud falsafi müxtavida aks olunmasini nazarda tutur.
Ogar interdisiplinar saha üzra diskusiya praktiki maqsad güdürsa, burada bütün dolasiqliqlariin aradan qaldirilmasina ragman debata calb olunmus taraflar Ilk növbada bela bir farziyyadan qagmalidirlar ki, bütün müvafiq mübahisali masalalar öz hallini tapanda o zaman hami razi qalacaq. Ilk növbada istifada olunan terminologiyanin manasi safff va aydin olmalidir. Ümumiyyatla, interdisiplinar tahsilla bagli terminlarin segilmasinda va istifada edilmasinda biz "mübahisali anlayisin" tatbiqinin asagidaki prinsiplarina amal edilmasini taklif edirik:
1. Terminlar siyahisi interdisiplinar saha üzra aparilan debatlarla bilavasita bagli olmalidir.
2. Siyahi tam olmali, yani tahsil proseslarin idaraolunmasi, öyranilmasi va burada talim va tarbiya islarin ta§kili ila bagli segilan terminlar adlari gakilan sahalarda aparilan qeyri-fanlarla bagli axtarisilarin tasvirina uygun olmalidir.
3. Segilan anlayislar va terminlar madani dayarlar, tahsilin maqsad va naticalari kontekstinda daqiq tayin edilmalidir.
4. Terminologiyanin özü va adlari gakilan taraflarda mütlaq sakilda barasinda ümumi raziliq olmayan metodoloji, siyasi va falsafi masalalara istinadlar olmalidir.
5. Na qadar ki, ümummetodoloji mövqelarin tatbiq olunmasinda mahdudluq var, hamin mövqelarin asasinda duran falsafi ehtimallar da hami tarafindan qabul olunmayacaq. Cox az bir ehtimal var ki, interdisiplinar tadqiqatlar sahasinda galisan mütaxassislar hansisa yeni universal, tahsil proseslarina aid ontologiyanin va yaxud epistemologiyanin yaradilmasina tarafdar olacaqdilar.
XX asrin aksar müddatinda tahsilda aparici struktur ümumi fanlar va maktab fanlari olmusdur. Tahsil sisteminda fanlarin nüfuzu bela bir maraqli xüsusiyyatla saciyyalanir: onun ya§i 100 ildan bir az artiqdir. Düzdür, "fann" sözün etimologiyasi daha qadimdir. "Dissiplina" latin sözü olaraq sagirdlarin talimini va ümumtahsil mühitini bildirirdi (8). Malum oldugu kimi, XIX asrin sonu, XX asrin avvallarinda müasir tahsil sistemi artiq institutla§dirilmi§dir ki, bunun da naticasi olaraq fanlar ayri-ayri akademik sahalara bölünmüsdür. Biliklarin "fanlasmasi asas proses kimi adi gakilan tarixi inkisafin mahsulu olaraq iki qrup alamatlari özünda dasiyirdi:
Ilk alamat - funksional differensasiya müayyan dünya görüsünü yaxud diskursu yaradir. Buraya daxildir:
• Tadqiqatin predmeti va obyektlari;
• Nümunalar, modellar, paradiqmalar va hüquq;
• Konsepsiyalar va nazariyyalar;
• Metodlar, prosedurlar, fandlar va bacariqlar
• Izahedici rejim, dil üslubu, arqumentlar;
• Episteomologiya va ontologiya.
ikinci alamat - daqiq müayyan edilmis sahada i§in xarakterina nazarat eda bilacak hakimiyyat va idaraetma sistemi: Buraya daxildir:
• Tadqiqatlarin va tadrisin inzibati vahidlari
• Pesanin intitusional strukturlari
• Praktik i§in legitimliyi va realligin meyari
• Kollektiv va fardi idetiklasmani formalasdiran davranis madaniyyati
• Talim va tahsilin modellari, maliyya va gaplar
• Fann tarixinin nazara alinmasi
• amak va masgulluq bazarlari
• resurslar, prestij va imtiyazlarin paylanmasi;
• sosial, siyasi va intellektual kapitalin qorunmasi va taskili.
Bir sira terminlar tadris proqramin interdisiplinar tasvirinin müxtalif modellarini göstarir. Dogurdan da, interdisiplinar problematikada terminologiya masalasi elmi adabiyyatda aparici sahalardan biri olmusdur. Müxtalif
Aliyeva Sevinj Sardar pedagogical
ESSENCE OF SCIENTIFIC PARADIGM ... sciences
terminlar inteqrativ tadris planlann müxtalif inteqrasiya va strategiya modellarini özünda aks etdirir.
Fanlararasi tahsil va pedaqoji strategiyalar. XXI asrin dünyasi ügün hazirlanan kadrlarin oxumaq va islamak saraiti dövlat tahsil müassisalarinin yarandigi dövründan gox farqlidir. Sanaye dünyasinin birölgülü mentalligi kooperativ yaxud amakdasliq yanasmaga asaslanan mentalliga gevrilmisdir. Bu da imkan yaratdi ki, interdisiplinar sahanin üstünlüklarindan yararlanan saxslarda müxtalif tadris kurslan vasitasila müvafiq bacanqlann va yanasmalan formalassina ravac vermisdir. Pesa sahasinda ugur qazanmaq ügün indiki universitet mazunlari garak adica fann mazmununu manimsamakla kifayatlanmasin, öz tafakkür, düsünca saviyyasini daim artirsin.
Müallimlar getdikca daha yaxsi basa düsürlar ki, talabalar onlara verilan qeyri-müayyan, real hayat alami ila bagli olmayan biliklarin "yersiz" oldugunu basa düsür va onlan asanliqla unudurlar. Ogar oxumaq maqsadi talabani hayata hazirlamaq, onlan ahamiyyatli inkisaf sahalarina qosmaqdirsa, onda basa düsmak olur ki, talabalar niya biliklarin dinlayib danismaq metodikasindan uzaqlasamaga galisirlar. Hayatin real hadisalari, vaziyyatlari, nizamlanmis tasnifatla§ndinlmi§ fanlar daxilinda öyradilan zaman heg da öz hallina galib gixmir. XXI asrin real hayatina talabalari daha yaxsi hazirlamaq, nazariyya va fann mazmununu hayat tacrübasi ila uzlasdirmaq ügün universitetlat ali tahsil pillasi ügün müxtalif fanlararasi yanasmalan hazirlamalidirlar.
Biliklar tacrid olunmus sakilda qabul olunmadigi ügün interdisiplinar inteqrasiya üzarinda qurulan tahsil yeni tafakkür tarzinin yaradilmasi isinda vacib alat olaraq ardicil sakilda sahalara bölünmüs biliklari birlasdirmaya kömaklik edir.
§agirdlar fanlararasi alaqalar üzarinda qurulan proqramlar vasitasila görürlar ki, öz müallimlari fasilasiz tahsili neca modellasdirir, fardi tacrübasina asasalanir va öz isina samara gatirirlar. §übhasiz, talabalar öz maraqlan ila talimi birlasdiurmak ügün daha gox yollan taniyirlar. Burada talim tacrübasi, real dünyanin problemlari ila birlassa, biliklari kompleks saklinda tatbiq olunmasi ügün tam sarait yaradilir. Fanlararasi alaqalari nazara alan talimin üstünlüklarindan istifada olunduqca tadris plani hüdudlarinda tanqidi tafakkür, kreativlik, amkdasliq bacanqlan va ünsiyyat vardislari formalasir. Naticada, sagirdlar hatta öyranilan fanlarin hüdudlarindan kanarada bela qarar qabul etmak va biliklari sintez etmak bacangi qazanirlar. Onlarda uygunlasdirmaq, qiymatlandirmak, vacib malumati ötürmak, dünyanin qlobal alaqalari va asililiqlan daha yaxsi anlamaq va müxtalif mövqelari, perspektivlari va dayarlari qiymatlandirmak bacangi formalasir. Bu baximdan fanlararasi tahsilin taskili hamkarlarla pedoqoji fikir mübadilasi üsulu, ekspertlar, amakdaslar va talablarin gözü ila öz fannini qiymatlandirmak imkanidir.
Bazi interdisiplinar alaqalar asasinda dars deyan müallimlar bela bir masalani müzakira edirlar: sagirdlarin manimsama faizini qaldirmaq ügün fanlararasi alaqalariu nazara alan metodika asasinda qrup talimi haqiqatanmi an yaxsi üsuldur? Nazara almaq lazimdir ki, bir gox hallarda talimda fanlararasi problematikani darindan bilmadan xirdaliqlara varir va düzgün metodik istiqamatini itirirlar. Qrup saklinda "komanda" halinda apanlan talim gox vaxt ona göra maqsadina nail ola bilmir ki, hamin komandanin ayn-ayn üzvlari fanlararasi yanasmani metodoloji va metodik problemlarini dark eda bilmirlar. Qrup taliminin zaifliyi ham da ondan irali galir ki, birga i§in apanlmasina vaxtin gatismamasi, qrup dinamikasina hazirligin olmamasi, vazifa bölgüsünda uygunsuzluq, "fanlarrasi" münaqisali zonalar, rol münaqisalari, maliyya resurslannin azligi göstarilmalidir [9]. Bütün bu gati§mazliqlara baxmayaraq, interdisiplinar qrup (komanda) hazirligi indi da müasir ali maktablar va kolleclarda aparici talim strategiyasi olaraq qalir.
Mübahisa obyekti olan anlayisin normativ oldugunu iddia etmak o qadar da düzgün olmazdi. Bela hallarda yalniz demak olar ki, mübahisalilik buraya bir va yaxud bir nega qanaatlarin nazara alinmasinin müqaddam sartidir. Eyni 8
zamanda bu kifayat etmir. Ona gora ki, bazi normalan xususi meyarlari tayin etmak yolu ila tapmaq olur. Digar tarafdan burada asas kimi bu fikirlari da goturmak olmaz ki, anlayiç tarixi va madani dayiçkanliya maruz qalir. Yaxud bu anlayiç bir o qadar duzgun tatbiq olunmayib. Bu cur empirik va tasadufi iddialar adica mubahisalilik sahasi ila baglidir. Belalikla, mubahisali olan anlayiçlar oz tabiatina muayyan manada zidd olan hadisaya, yani yenilikçiya, innovativ tadqiqat perspektivlarina yol açir.
Problemin aktualligi. Elmda inteqrasiya, konvergensiya va sintez kimi fundamental konseptlarin interdisiplinar inteqrasiyanin fanlararasi formal integrativ alaqalarindan epistemoloji (didaktik) va pedaqoji (kurrikulum, dialoji tadris-talim strategiyasi) farqlarinin tahlili tadris prosesinin takmillaçdirilmasi içinda olduqca ahamiyyatlidir.
Problemin yeniliyi. Maqalada subuta yetirilib ki, mubahisali olan anlayiçlar oz tabiatina muayyan manada zidd olan hadisaya, yani yenilikçiya, innovativ tadqiqat perspektivlarina yol açir.
Problemin praktik ahamiyyati. Nazara almaq lazimdir ki, muallimlar bir çox hallarda talimda fanlararasi problematikani darindan bilmadan xirdaliqlara varir va duzgun metodik istiqamatini itirirlar. Problem barada duzgun tasavvur formalaçdiqca metodikalar da takmillaçir.
ODOBÎYYAT SIYAHISI:
1. Репина Л. П. Опыт междисциплинарного взаимодействия и задачи интеллектуальной истории // Диалог со временем. 2005. Вып. 15. С. 5-14
2. Тихонов В. В. Междисциплинарный подход в историографическом исследовании: современный российский опыт // «Стены и мосты»: Междисциплинарные подходы в исторических исследованиях. М.: Изд-во «Совпадение», 2012. С. 251-258.
3. МеджидоваН.Г. Актуальные проблемы современной философской антропологии //Балканское научное обозрение. 2018. № 1. С. 1214.
4. Казанцева А.А., Казанцева Е.М. Гуманитарная парадигма: к вопросу о сущности понятия //Азимут научных исследований: педагогика и психология. 2018. Т. 7. № 3 (24). С. 115-117.
5. Степанов Ю.С., Проскурин С.Г. Смена «культурных парадигм» и ее внутренние механизмы // Философия языка: в границах и вне границ. — Харьков, 1993. — С. 13-36.
6. Кун Т. Структура научных революций: пер. с англ. — М.: Прогресс, 1977. — 288 с.
7. Чекин И.А. Основные функции информационного подхода в новой парадигме образования взрослых // Балтийский гуманитарный журнал. 2018. Т. 7. № 1 (22). С. 317-320.
8. Дзекун Ю.О. Вища освiта як шлях до розвитку творчого потенщалу майбутнього фахiвця // Jurnalul Umanitar Modern. 2018. № 1. С. 14-17.
9. Яковлев А.А., Яковлев А.В. Проблема синтеза знания в экономической теории //Азимут научных исследований: экономика и управление. 2018. Т. 7. № 1 (22). С. 287-291.
10. Жукова О.А. Дидактична система формування сощальноï компетентностi: суттсть, структура, особливостi реальзацИ' // Revistâ ¡tiinftficâ progresivâ. 2018. № 1. С. 38-41.
11. Klinkov G.T. The specificity of manifestation of pedagogical communication as a special construct //Научен вектор на Балканите. 2018. № 1. С. 51-52.
12. Szostak, R. (2007). Modernism, postmodernism, and interdisciplin-arity. Issues in Integrative Studies, 25, 32-83; P. 34.
13. Мокий М.С., Мокий В.С. Трансдисциплинарность в высшем образовании: экспертные оценки, проблемы и практические решения // Современные проблемы науки и образования. — 2014. — № 5.; URL: http://www.science-education.ru/ru/article/view?id=14526 (дата обращения: 19.06.2019).
The article was received by the editors 05.06.2020
The article was accepted for publication 27.08.2020
Humanitarian Balkan Research. 2020. Т. 4. № 3(9)
