CC BY
39
УДК 8Т1 В. Д.ОХОНИЁЗОВ
ББК 83,3 (0) 3
РОВДОИ ИНТИШОРИ АДАБИЁТИ ФОРСИИ ТОЧИКЙ ДАР БАДАХШОН
Адабиёти форсии точикй дар худуди болооби Панчи минта;аи Бадахшон сабаб, замина ва роххои инкишофи худро дорад, ки онхоро бояд нахуст ба таври алохида омухта хулосахои илмй баровард. Мутмаинем, ки хулосахои аз чунин тахлил бадастомада барои чомеаи имруза ва фардои точикон ахамият хохад дошт. Ба як сухан, натичаи чунин тахлилхо бори дигар саба;и худшиносиеро ба онхое медихад, ки кухантарин мухофизони фарханги ачдодии точикон - ахолии гуногунзабони Бадахшонро аз решаи асосиашон дур шумурдан мехоханд. Дар ин ма;ола ният дорем чанд рохи эчод ва интишори адабиёти форсии точикй (голибан шакли назми он)-ро дар худуди Бадахшон, хоса дар миёни мардумони махаллизабони он, мавриди пажухиши кутох ;арор дихем, то равзанае барои идомаи пажухишхои хамсон кушода гардад.
Макоми забони форсии точикй дар Бадахшон. Мусаллам аст, ки аз ;адим забони форсии точикй барои сокинони мухталифзабони Бадахшон, аз чумла Бадахшони Точикистон на танхо чун воситаи муколама ва муоширати байнихамдигарй будааст, балки он забони фархангу дониши ахолии Бадахшон, ва болотар аз хама, забони эъти;оди ин мардум низ махсуб мешуд. Муха;;и;и масоили эъти;одй ва адабии мардумони Осиёи Марказй Андрей Бертелс бо такя бар андешахои мусташри;ини машхур чун Хенри Корбен ва Андрей Семёнов дар ин бора чунин фикри чолибро баён намудааст:
"Дастрас гардидани дастхатхои зиёд ба забони форсй хангоми экспедитсияи солхои 1959-1963 нишон медихад, ки ин забон дар давраи охирхои асри XIX ва ибтидои асри XX барои аксари сокинони Бадахшон фахмо будааст, дар холе ки котибони алохида онро хеле хуб медонистанд. Барои омузиши забони форсй дар Бадахшон, албатта, хамсоягии хал;иятхои Помир бо бошандагони точикзабон, муносибатхои танготанги гуруххои забонхо мусоидат мекард. Аммо дар ин росто, санади дигари мухим дар хизмат ;арор дошта буд. А.А. Семенов ва А. Корбен таваччухро ба он чалб намудаанд, ки дар тамоми "олами ислом" танхо дар миёни исмоилиёни Бадахшон забони форсй на;ши забони ибодати Худо, забони му;аддасро ичро намуда, хатто мухити забони арабиро, ки дар тамоми чо дар миёни мусалмонон ин на;шро ба ухда дошт, танг кард... Хамин тари;, омузиши забони форсй(дарй) барои исмоилиёни Бадахшон тааххуди динию мазхабй махсуб мешуд ва ичрои ин ухдадорй дар заминаи саъю кушиши хар яке аз онхо ва одатан бо гайрати хеле олй анчом мешуд" (6, 72).
Дар повара;и сахифаи мазкур муха;;и;и мазкур мефармояд: "Сарчашмахо Бадахшонро аз он мавзеъоте зикр мекунанд, ки аз онхо дар оянда забони дарй хестааст. Бо эхтимоли ;авй гуфтан мумкин аст, ки ин забон хануз дар асрхои VIII-IX-и ;арни мо (асри ХХ - В.О.) дар ин сарзамини пахн шуда буд" (6, 72).
Барои та;вияти андешаи боло таваччух ба тарих ва сайри як асари машхур бо номи "Умм-ул-китоб" дар ин сарзамин ба маврид аст (14)."Умм-ул-китоб" асарест, ки танхо дар хазинаи мардумони форсигуйи Осиёи Марказй, хоса ахолии Бадахшон, махфуз мондаст ва таърихи таълифи онро ба садаи хаштум ракам мезананд.Иддае аз мусташрикин забони аслии таълифашро арабй мегуянд, вале хулосахои охир ба асли форсй-точикии он ишора доранд. Чунончи, мухаккик Х,энри Корбен тарафдор ва муътакиди асли форсии он буда, кайд мекунад, ки ин асар ба забони форсии кадим махфуз мондаст ва эхтимол каринаи арабии он низ мавчуд буда(4, 83). Вале агар он арабй хам буд, танхо нусхаи форсй-точикии он дастрас аст. Бар замми ин, мухаккикини тарафдори асли арабии он дар хусуси накши забонаш чунин изхори акида кардаанд, ки давраи ибтидоии фалсафаи исмоилия рушди забони форсиро чун воситаи тафаккури фалсафй мавриди истифода карор дод ва чунин равандро аз "Умм-ул-китоб" сар карда, то нуктаи балантарини зебоияш, ки дар ашъори Носири Хусрав хувайдост, мушохида кардан метавон(13, 4).
"Умм-ул-китоб", ки худ доир ба масъалахои баёни табиати инсон ва макоми у дар олам ва инчунин саволхои вобаста ба космология ва ибодат дар доираи талаб ва сурахои куръонй бахс мекунад, муассиртарин асар ба намояндагони дин, фалсафа ва адабиёти чугрофияи пахншавии он, яъне Бадахшони Точикистон, Бадахшони Афгонистон ва Покистони Шимолй махсуб
мешавад. Х,атто яке аз орифони суфимашраби ин сарзамин Мубораки Вахонй (1839-1903) Куллиёти "Саодати Умм-ул-китоб"-ро дар колаби назм эчод намуда буд, ки асли онро мазмуни "Умм-ул-китоб" фарохам овардааст. Мазмун ва мундаричаи "Умм-ул-китоб" дар осори зиёди муаллифонашон номаълум таъсири беандоза дошт ва мухимтарин арзиши он забонаш ба шумор меравад, ки форсии точикй буд.
Хдмин тари;, забони форсии точикй барои бошандагони гуногунзабони Бадахшон забони фархангу эъти;оди онхоро дошт. Ч,ои ифтихор аст, ки забони форсии точикй хатто барои ;авмхои аз чихати забон бегонатари минта;аи Осиёи Марказй низ чунин на;ши худро то ба хол ичро карда истодааст. Масалан, баъзе аз маросимхои мазхабй, аз чумла, ;асидахонй дар миёни исмоилиёни шимоли Покистон, хазорахои Афгонистон ва точикони Чин хануз хам ба хамин забон роич аст. Чунончи, муха;;и;и маросимхои точикони Чин Амир Саидула аз хусуси ма;ом ва манзалати Носири Хусрави Кубодиёнй дар миёни исмоилиёни ин кишвар изгори назар карда, менависад: "Мутуни мазхабии ба забони форсй эчодшуда, ки исмоилиёни низории Чин, мисли хаммаслакони осиёимарказии худ, хар бор ба онхо мурочиат мекунанд, бо исми Носири Хусрав ало;аманданд (7, 108).
Дар ин сухани муха;;и; ду масъала: "ба забони форсй эчод шудани мутуни мазхдбй" ва "ба исми Носири Хусрав ало;аманд" будани онхо хар ду хам аз мав;еи боризи тамаддуну забони форсй, дар эъти;оди динии точикони Чин гувохй медиханд.
Мав;еи боризи забони форсии точикй дар хаёти мардумони Бадахшон боис гардид, ки муаррификунандаи аксари кулли адабиёт ва фарханги ин сарзамин махз хамин забон бошад. Адабиёти форсии точикй, чун мухимтарин рукни ин тафаккур, магз андар магзи хаёти бадахшониён реша дошт ва то ба хол низ рисолати тарбияи ахло;й ва фарохам вардани андешаи зебоипарастиро ичро карда истодааст. Ин адабиёт роххои интишори худро дошт, ки омузиш ва тахдили минбаъда ва густурдатари онхо ба манфиати илму фарханги точик хохад буд.
Адабиёти форсии точикй дар Бадахшон. Дуруст аст, ки осори мукаммали сохибмуаллиф аз Бадахшон то асрхои XIV - XV дар дасти мо нест, вале намунахоеро метавон зикр кард, ки хар яке бозёфти забон ва адаби форсии точикй махсуб шудан метавонанд ва сарчашмахои асосии ин анъана ба шумор мераванд. Дар хусуси адабиёти мазмуни эътикодй дошта ва махсусан, холу осори Носири Хусрав харф зада, мухаккик Х,энри Корбен накши Бадахшонро "дар махфуз доштани" махз "адабиёти исмоилй ба забони форсй" ба таъкид гирифтааст (10, 523). Мухаккик тахти ибораи «адабиёти исмоилй» дар ин хулосааш махз адабиёти ба забони форсии точикй аз миёни сокинони Бадахшони Осиёи Марказй бадастомадаро дар назар доштааст.
Мусаллам аст, ки накши Носири Хусрав (1004 - 1088) дар инкишофи адабиёт ба забони форсй дар сарзамини Бадахшон собика надорад, аммо санахои хаётй ва вокеахои марбут ба эчоди осоре чанд бозгуйи макони маърифат ва эчод махсуб шудани мулки Бадахшон пеш аз он давр мебошанд. Чунончи, талбида шудани худи Носири Хусрав аз тарафи амири онвактаи Бадахшон Алй ибни Асад ва ёди Носир аз у хамчун аз «мири муъминони чахон» ва низ бо дархости ин Амир эчоди яке аз гаронмоятарин осори фалсафй-мазхабй - «Ч,омеъ ул-хикматайн» хамчун чавоб ба «^асида»-и машхури Хоча Абулхайсам Ахмад бини Х,асан Ч,урчонй, яке аз удабои асри Х, гувохи ин гуфтахост (8, 567; 3, 118; 9, 31-37). Ногуфта намонад, ки "^асида"-и мутазаккира аз 82 байти саволй дар доираи масоили мухталифи динию фалсафй иборат буда (11, 106), боиси арзи вучуд кардани ду асари пуркимат дар адабиёт ва фалсафа ба забони форсии точикй гардид, ки яке "Ч,омеъ ул-хикматайн", ки аз он зикр рафт ва дигаре "Шархи касидаи форсй"-и Мухаммад ибни Сурхи Нишобурй мебошанд (5, 202-207).
Аз "Умм-ул-китоб" ба унвони нахустин осори ба забони точикй эчодшуда ва аз сарзамини Бадахшон бадастомада зикр гардид ва хамчунон тахти таъсири он осори дигаре, ба мисли "Умм-ул-хитоб", арзи вучуд намуд. Асари мазкур низ ба адабиёти мазмуни ботинй тааллук дошта, чун як рисолаи ирфонй бо ишороту ибороти суфиёна ба тарики наср ва бо истифодаи намунахои назмй эчод шудааст. Асар аз 16 боб иборат буда, сохтори бадани инсонро ба тарики орифона ба тасвир гирифтааст, аниктараш, дар он бо чунин усул масъалаи тавхид муаррифй мешавад. Яъне, масъалаи тавхид тавассути шархи сохтори бадани одам ва исботи хилкати одаму олам дар он тасвир гардидааст. Дар дохили асар иктибосхову такяхо бар гуфтори удабо ва файласуфоне чун Хрконй, Шайх Начмиддини Кубро, Абуллох Ансорй, Шайх Абусаид, Аттор, Иброхими Адхам, Абуязид Баистомй, Шайх Шихобиддин, Авхаддин Кирмонй мавчуданд ва мураттибони "Фехристи алифбоии дастнависхои Вилояти мухтори Кухистони Бадахшон, ки аз тарафи Экспедитсияи солхои 1959-1963 чамъоварй гардидаанд" дар хулосаи тахлили боло чунин андешаро иброз намудаанд: "Ин доираи муаллифон далолат ба он мекунад, ки рисолаи "Умм-ул-
хитоб", бо андешаи голиб, дар нимаи дуюми асри XIII таълиф шудааст, ё хадди аккал пас аз ин давра" (1, 25).Мураттибони "Фехрист" дуруст ба кайд гирифтаанд ва тахлили мучмали баъзе аз осори аз ин сарзамин бадастомада нишон медихад,ки рисолаи мутазаккира боиси пайдоиши шумораи зиёди осори дигар дар самти эътикодот ва маърифати оламу одам аз тарафи фархехтагони ин диёр гардидаастДисмати калони ин осор ба номи Носири Хусрави ^убодиёнй марбут дониста мешуд ва ин, албатта, сабабхои худро доро буд.Дар мавриди асари мутазаккира бошад, хаминро таъкид намудан лозим аст, ки он яке аз он осори гаронмояе махсуб мешавад, ки дар масъалаи мутобикат ё каробати оламу одам, макрокос ва микрокос эчод гардидаанд(6,133-135).
Рисолаи дигар дар ин самт бо унвони "Усули адаб" дастрас шуда, ки масоили мухталифи рисолаи машхури "Офокнома"-ро дар мутобикат ба одоби исмоилия ва шинохти Имоми Вакт баён мекунад (6, 134-135). Чунин тарзи гузориши масъала хоси донишмандони исмоилии Осиёи Марказй мебошад ва шубхае нест, агар он ба калами яке аз донишмандони ин сарзамин эчод шуда бошад. Эхтимоли навишта шудани ин асарро донишманд А.Е.Бертелс пас аз асри XIV каламдод карда, онро барои дарки чахонбинии чамоати исмоилияи Бадахшон дар асрхои охир мухим мешуморад (6, 133-135).
Метавон гуфт, ки суннати "Чарогравшанкунй", ки мухимтарин маросими маърифатии пайравони тарикаи исмоилияи Бадахшон аст, фишурдаи хамаи ин осорро дар худ тачассум намудааст ва мушохидахо нишон медиханд, ки интихоб ва иншои аксари осори маърифатй, ирфонй ва эътикодй минбаъд махз дар доираи мазмун, мундарича ва чахорчуби талабшудаи хамин суннат амалй мегардид. Мадхия ё касидасарой, ки кисмати ин маросим махсуб мегардад, саршор аз сурудахои шуарои форсу точик, аз чумла Носири Хусрав, Саноии Газнавй, Аттори Нишобурй, Саъдии Шерозй, Шамсиддини Табрезй, Ч,алолуддини Балхй, Ахмади Ч,омй, Неъматуллохи Валй, Х,офизи Шерозй, Сайидои Насафй, мебошад. Дар бисёре аз маворид, ашъоре низ ба ин шоирон нисбат дода мешавад, ки бештари онро муаллифони махаллй эчод кардаанд. Аз чумла, ба Носири Хусрав ва Шамси Табрезй осори зиёд мутталик дониста мешавад, ки дар миёни ашъори худи онхо ба назар намерасад. Бар замми ашъори ин шуаро, манзумахое дар миёни пайравони мазхаби исмоилияи форсизабон машхуранд, ки аз номи имомон ё доиён гуфта шудаанд, амсоли муночоти Хдсани Саббох ба даргохи Худованди мутаъол, манзумахои Имом Абдусалом ва Имом Шох Низории сонй ва гайра. Ин манзумахо аз насл ба насл хифз шуда, то кунун сароида мешаванд ва сарчашма барои эчоди касоиди нав гардиданд. Репертуари мадхиясароёнро ашъори мазхабии шоирони махаллй хеле рангоранг ва ганй гардондаанд. Аз чумла, намунаи осори Гаёсиддин, Зиёии Бадахшй, Мулло Кучак, Шахдй, Шох Шучой, Форигй, Шохфутур, Мулло Лочин ва дигарон бардавом мавриди истифодаи мадехасароён карор мегиранд. Хдмин тарик, маросими мадехахонй яке аз аркони мухими суннати "Чарогравшанкунй" буда, он чун воситаи ташаккул ва тахкими ахлоку маърифати хар фард, аз як тараф, ва хамчун манбаи илхому талаби эчоди бадей, аз тарфи дигар, ки дар колаби забони форсии точикй эчод ва истеъмо мешуд, хизмати босазоеро анчом додааст.
Ровдои интишори адабиёти форсии точикй дар Бадахшон: Адабиёти форсии точикй, ки дар миёни ахолии минтакаи Бадахшон интишор дошта буд ва низ мавриди интишору эчод аст, аз назари таърих ба нахустин даврахои ташаккули худ иртибот дорад ва аз назари арзиш, пурмоятарин воситаи баёни андеша ва тахкими эътикоди бошандагони ин сарзамин махсуб мегардад. Ин адабиёт баёнгари тамоми андешаву афкор, эхсосу хаячон ва ормону эътикоди мардум буда, он чузъи як фарханги том махсуб мешуд, ки дорои чунин хосиятхо буд:
- андешахои эътикодй, забоншиносй ичтимой ва фалсафй дар ин фарханг дар омезиш бо хам шакл пазируфтаанд. Масалан, кисмати асосии ашъори шоирони ин сарзамин кариб тамоми масъалахои хаётиро дар доираи талаботи аркони ахлоки мазхаб тараннум менамояд. Ё илми таърихнигорй бо дарназардошти таваччух ба бекадрй ё кадрдонй аз арзишхои ахлокй ва ичтимой иншо мегардид ва илми нучум бошад, дар асоси андешахои кайхон ва инсоншиносй таквият меёфт;
- навъхо ва шаклхои он кариб хамон як андеша ва муносибатро, вале бо воситахои хоси худ, бо санъатхои худ инъикос ва тараннум менамуданд. Чунин тарзи зухур ва тасвири як мусаввара ва ё як андешаи ахлокию фалсафй имкон медод, то он аз як навъи фарханг ба дигар навъи фарханг, худ такмил ёбад ва боиси мустахкам чой гирифтан дар шуур ва рафтори ахли ичтимоъ низ гардад;
- ашъори дорои мазмун ва мундаричаи эътикодй танхо дар масъалахои диниву мазхабй суруда нашуда, он пеш аз хама муносибати сохибонашро ба масъалахои сиёсй, ичтимой ва ахлокй низ
инъикос мекард. Бештар аз ин, аркони фархангии ин мазмунро дошта як навъ шинохти сохибфархангон аз масоили Офоку Анфус, Инсону Табиат ва офаридаву Офаридгор буд;
- назмии хавзахои фархангии Бадахшон бо санъати ичрои он, хоса мадхиясарой, ки одатан дар маросимхои хос ичро мегардид, иртиботи кавй дошт. Онхо дар хамчоягй як навъи санъатеро ба вучуд оварданд, ки дар тарбияи ахлокии чомеа сахме беандоза доштанд;
- намунахои фарханги ин минтака камтар хадафи инфиродй ва хусусй дошт, асосан хадаф ва андешаи умумро ифода ва таргиб мекарданд. Масалан, ашъори мадхии ахли хунар танхо дар васф ва манкабати Пайгомабри Худо ва ахли байти у гуфта мешуд, на дар тавсифу таърифи шохон, амирон ва хокимони давр.
Хамин тари;, адабиёти дар ;аламрави Бадахшон мавриди истифода, истеъмоъ, кайфияти хол ва аз хама беш, мариди тарбияи чомеа ;ароргирифта, чузъи омехтаи анвои гуногуни як фарханги томи миллй аст, ки он анвоъро чудо-чудо тахлилу дарк кардан мушкил аст ва хатто мумкин нест. Ин адабиёт бахше аз ;исматхои фарханги точикй-форсй аст, ки он дар заминаи тафаккури таърихй ва миллй, дар омезиш бо аркони эътикодй арзи вучуд намуда, ташаккул ёфтааст. Он дар навъ ва шаклхои гуногун равнак ёфта, садсолахо рисолати тарбиятгарии худро идома медод. Адабиёт ва махсусан шакли назми он роххои интишор ва пахншавии худро дар миёни сокинони ин сарзамин дошт, ки донистани онхо раванди ташаккули адабиёти форсии точикиро дар манототи;и мухталифи Осиёи Марказй муайян мекунад.
Васеътарин рохи интишори адабиёти форсии точикй дар миёни сокинони гуногунзабони Бадхшон (ва умуман, миллатхои дигари Осиёи Марказй) аз тари;и фаъолияти ахли савод буд, ки онхо дар маросиму маъракахо, дар баромаду мавъизахо дар ;ироату овозхонихо аз ашъори шуарои машхури адабиёти форсии точикй, амсоли Абусаиди Абулхайр, Бобо Тохир, Носири Хусрав, Саноии Fазнавй, Аттори Нишобурй, Шамси Табрезй, Ч,алолуддини Балхй, Ахмади Ч,омй, Саъдии Шерозй, Хофизи Шерозй ва дигарон фаровон истифода мекарданд. Ин гуна ашъор, ки асосан ба тафаккур ва тасаввури эъти;одй ва маърифати дарки дунёву охирати мардум рост меомад, писанди омма мешуд ва бархе аз он бо ;аринахои дигар дар миёни хал; интишори васеъ пайдо мекард.
Рохи дигари интишори назми форсии точикй дар миёни мардум эчоди чунин ашъор аз чониби худи шоирони махаллй буд, ки дар маросимхою маъракахо суруда ва хонда мешуд. Шуарои махаллй Fаёсиддин, Зиёи Бадахшй, Мирзо Кучак, Шахдй, Шох Шучой, Форигй, Шохфутур, Мулло Лочин ва чанд нафари дигар бештар осори мазхабию тарбиявй - ахло;иро сурудаанд, мувофи;и зав; ва талаботи маъракаву маросимхо роич будаанд. Тахлили ин ;абил ашъори шоирони Бадахшон нишон медихад, ки онхо асосан тахти талаботи маросимхои маърифатй сохибмазхабон ашъор офаридаанд.
Рохи сеюми эчод ва интишори ашъор аз номи шоирони машхури классикй ба амал бароварда мешуд. Аксари ин ашъор ба зав;у андешаи мардуми бумй рост меомад ва дар маросимхои мухталиф аз тарафи мадехахонон ё овозхонони тую сур ба самъи шунавандагон расонида мешуд. Ин гуна ашъор одатан дар ду самт сурда мешуд, ки яке ба масоили ахло;й ва дигаре ба суннатхои мазхабй марбут буданд. Ин намуди ашъор аксаран аз номи шоироне чун Носири Хусрав, Саъдии Шерозй, Шамсиддини Табрезй, Ч,алолуддини Балхй, Хофизи Шерозй эчод ва интишор мегардид. Сабаби интишори чунин ашъор, пеш аз хама пайдо гардидани холигй дар майдони зав;и бадей ва талаботи ахло;ии чомеа буд. Шахсони алохидаи сохибсали;а чун ин халоро хис намуданд, ашъори муносиб ба ин ё он холро суруданд ва бо исми шоире аз шуарои машхур пахн кардаанд. Костагии ахло;и чомеа сабаби дигари пайдоиши чунин ашъор мегардид, зеро сарояндагони ин навъ ашъор мехостанд тавассути пешниходи мавзуъхои ахло;й пеши рохи ин бухрони маънавиро боздоранд. Дар натича, ашъоре арзи хастй намуд, ки онхо илхо;й буда, дар нусхахои ;аламии давовини шоирони мутазаккира ёфт намешаванд.
Рохи чахоруми интишори ашъор ба забони форсии точикй дар сарзамини Бадахшон ин та;лиди бевоситаи шуарои касбй ва хунармандони дигар ба машхуртарин ашъори классикй ва албатта, ашъори пахншудаи шоирони махаллй буд. Масалан, дар пайравии баъзе аз ашъор ва абёти Носири Хусрав ва Шамсиддини Табрезй, Саъдию Хофиз, Fиёсиддину Шохзиёй ва Мирзо Кучаку Шохфутур силсилаи ашъоре ба вучуд омад, ки дар маросиму маъракахои мухталифи хаётй суруда мешуданд.
Ду самти дигари пайравй дар эчоди шоирони Бадахшон ба мушохида гирифта шудааст, ки низ барои пахн гаштан ва мустахкам намудани мав;еи шеъри форсии точикй дар сарзамини Бадахшон на;ши калидй доранд. Аввалан, эчоди шеър дар пайравии назми шифохии форсии
тоники ва дуюм, сурудани ашъор тахти таъсири сурудхои мардуми, ки ба забонхои махалли эчод гардида буданд.
Хамин тарик, кабул, парвариш, истиъмоъ, эхтиром ва эчоди ашъори форсии точики барои бадахшониёне, ки ба гурухи забонхои шарки эронИ (гурухи забонхои помири) харф мезананд, бахши фарханг ва эътикоди онхо махсуб мешавад ва он ба шарофати забони ноби форсии дарии точики ба чунин маком расидааст.
ПАЙНАВИШТ:
1. Бертельс, А. Алфавитный каталог рукописей, обнаруженных в Горно-Бадахшанской Автономной Области экспедицией 1959-1963 гг./А.Бертельс, М.Бакоев.- Душанбе, 1962.- 120 с.
2. Вахони, Муборак. Толиб ул-матлуб.Мураттиб, муаллифи пешгуфтор ва лугот Гулхасани Мирхасан / М.Вахони. - Душанбе, 2014. - С. 17-18.
3. Диноршоев,М. Носири Хусрав и его наследие /М.Диноршоев // Носири Хусрав: дируз, имруз, фардо. - Хучанд, 2005. - С. 111-125.
4. Корбен, Анри. История исламской философии/А. Корбен.-М.: Прогресс-Традиция,2010.-360с.
5. ^аландаров, X,. ^асидаи форсии Хоча Абулхайсам ва шарххои он / Х. Каландаров // Паёми Донишгохи миллии Точикистон, силсилаи филология,-2014.- №4/2 (133).- С. 202-207.
6. Пять философских трактатов на тему Афак и Анфус (о соотношениях между человеком и вселеной). Афак -нама, Мират ал-мухаккикин, Зубдат ал-хакоик, Умм ал-хитаб, Усули адаб. Критический текст, указатели и введение в изучение памятника А.Е.Бертельса, под редакции и с предисловием Б.Г.Гафурова и А.М.Мирзоева!М/,1970. - С. 5-135.
7. Саидула, Амир. Исмилиты Низариты Китая в Новое время /Амир Саидула // Новейшая история исмаилитов. - М.: Наталис, 2013. - С. 103 -122.
8. Хусрав, Носир. Девони ашъор, / Носири Хусрав. - Душанбе, 2009. - 567 с. - 1-ч
9. Хусрав, Носир. Ч,омеъ-ул-хикматайн /Носири Хусрав. - Душанбе, 2011. - 2012 с.
10.Corben, Hanry. Nasir-i Khusrau and Iranian Isma'ilism / Hanry Corben / The Cambridge History of IRAN. - Volume 4, The Period from the Arab Invasion to the Saljuqs, 1975. -523 р.
11.Daftari, Farhad. Ismaili Literature / Farhad Daftari. - London, 2004. -106 р.
12.Daftari, Farhad. Historical Dictionary of the Ismailis/ Farhad Daftari. - UK, 2012. - 171 р.
13.Nasr, S.H, Aminrazavi M. Ismaili Thoughts in The Classical Age, Islamic Publication / S.H. Nasr and M.Aminrazavi / An Anthology of Philosophy in Persia. Vol. II. - London, 2008. - Р.4-16.
14.Ummu'l - Kitab. Eddited by W.Ivanov. - Berlin & Leipzig, 1938.
REFERENCES:
1. Bertels, A. Alphabetical Catalog found out by the Expedtion in Ghorno Badakhshan Autonomous Region organized in 1959-1963 / A. Bertels, M. Bakoev. - Dushanbe, 1962. - 120 р.
2. Vakhani, Mubarak. Tolib ul-Matlub, the Introduction and Vocabularies made by Gulhasan Mirhasan / M.Vakhani. - Dushanbe, 2014. - P. 17-18.
3. Dinorshoev M. Nasir Khusrou and his heritage /M. Dinorshoev// Nasir Khusrou: yesterday, today, tomorrow. - Khujand, 2005. - P. 118;
4. Kalandarov H. A Farsi Kasida of Abulhaytham and its explenations / H. Kalandarov / Newsletter of the National University of Tajikistan, philological volume,- 2014.- №4/2 (133). - P. 202-207.
5. Five philosophical tractates on Afak and Anfoos (on relation between Men and Universal). Afakname, Mirat al-Muhakkikin, Thebdat ul-Hakaik, Umm al-Khitab, Usuli Adab. Critical text, directional signs and introduction into the memorials written by Bertels A.E, edited by Ghafurov B. and Mirzoev A. - M., 1970. - P. 5-135.
6. Saidula, Amir. Isamaili Nizari in China during the Modern Time / A. Saidula / Modern History of the Ismaili. - М.: Natalis, 2013. - P. 103 -122.
7. Khusrou Nasir. Collection of the Poems, v. 1 / N. Khusrou. - Dushanbe, 2009. - P. 567;
8. Khusrou, Nasir. Jome' ul-hikmatain / N. Khusrou. - Dushanbe, 2011. - P. 212.
9. Corben, Hanry. The History of Islamic Philosophy /H. Corben.-М., Progress-Tradition, 2010.-P.360.
10.Corben, Hanry. Nasir-i Khusrau and Iranian Isma'ilism / H.Corben / The Cambridge History of IRAN. - Volume 4, The Period from the Arab Invasion to the Saljuqs, 1975. - Р. 523.
11.Daftari, Farhad. Ismaili Literature / F.Daftari. - London, 2004. - P. 106.
12.Daftari, Farhad. Historical Dictionary of the Ismailis/ F.Daftari. - UK, 2012. - Р. 171.
13.Nasr, S.H, Aminrazavi M. Ismaili Thoughts in The Classical Age, Islamic Publication / S.H. Nasr and M.Aminrazavi / An Anthology of Philosophy in Persia. Vol. II. - London, 2008. - Р.4-16.
14.Ummu'l - Kitab. Eddited by W.Ivanov. - Berlin & Leipzig, 1938.
Роххои интишори адабиёти форсии тоцикй дар Бадахшон
Вожахои калиди: Бадахшон, адабиёти форсии тоцикй, фаруанги миллй, забони тоцикй, забони эътицод, роууои пауншавии адабиёт, ашъори тоцикй, ашъори тацлидй, ашъори ба номи шоирони дагар эцодшуда, шоирони мауаллй, назми халцй.
Мацола ба баррасии масъалаи роууои густариши адабиёти форсии тоцикй дар Бадахшон бахшида шудааст. Цайд мегардад, ки Вилояти Мухтори Кууистони Бадахшон, ки калонтарин уудуди Цумуурии Тоцикистон маусуб мешавад, аз лиуози масоили фаруангй ва адабй цадимтарин анъанауои миллати тоцикро мауфуз доштааст. Аз цумла, дар ин минтаца зиёда аз уафт забони шарци эронй, ки пешзабонуои забони форсии дарии тоцикй шинохта шудаанд, то уол дар уукми истифода мебошанд. Аммо тамоми фаруанг, анъана, адабиёт ва масоили эътицодии мардумони ин сарзамин ба забони форсии тоцикй шакл гирфта, нацши ин забон дар уаёти ицтимой, ицтисодй ва маънавии маскунони ин диёр бесобица аст. Дар мацола мауз нацши боризи забони форсии тоцикй дар пайдоиш ва ташаккули адабиёти дар ин сарзамин роиц, ки цузъи адабиёти миллии тоцикй аст, нишон дода шуда, роууои пауншавии ин адабиёт муайян гардидаанд. Аз тарафи муаллифи мацола нахустин маротиба роууои зерини интишори адабиёти форсии тоцикй дар миёни маскунони гуногунзабони минтацаи Бадахшон мушаххас гардиданд:1) уифз, цироат, ицро ва китобати ашъори бузургтарин намояндагони адабиёти классикии форсу тоцик; 2) эцоди ашъори нав дар пайравии шуарои классик; 3) эцоди ашъор аз номи намояндагони адабиёти классикй; 4) эцод ва паун гардидани ашъор аз тарафи шоирони мауаллй; 5) тацлиди эцоди ашъор ба шеъруои фолклории тоцикй ва мауаллй.
Пути распространения персидско-таджикской литературы в Бадахшане
Ключевые слова: Бадахшан, персидско-таджикская литература, национальная культура, таджикский язык, сакральный язык, пути распространения литературы, таджикская поэзия, подражание в творчестве, сочинение от имени других поэтов, местные поэты, народная поэзия Бадахшан, как часть общей территории Средней Азии, а Горно-Бадахшанская Автономная Область, занимающая довольно большую территорию Республики Таджикистан как её неотъемлемой части, продолжает сохранять самые древние традиции, культуру и литературные традиции таджикского народа. В частности, на территории этого региона на сегодняшний день бытуют около семи восточно-иранских групп языков, воспринимающиеся как праязыки современного пресидско-таджикского языка. Однако вся культура, традиция, литература, а также вопросы верования населения региона формировались на персидско-таджикском языке и этот язык имеет несравненную роль в социальной, экономической и культурной жизни бадахшанцев. В данной статье рассматривается роль персидско-таджикского языка в появлении, становлении и распространении литературы на территории Бадахшана как часть таджикской национальной литературы. Автором статьи впервые сделана попытка определить пути появления, распространения и укрепления статуса персидско-таджикской литературы, которые сводятся к следующим: 1) выучивание наизусть, декламация, исполнение и переписание трудов великих представителей классической литературы; 2) сочинение стихотворений и поэм в подражание поэтов- классиков; 3) сочинение стихотворных форм и поэм от имени знаменитых поэтов- классиков. 4) сочинение и распространение поэзии со стороны местных поэтов; 5) подражание фольклорным жанрам, как на таджикском так и на местных языков со стороны местных исполнителей.
Ways of Seminarian of the Persian-Tajik Literature in Badakhshan
Keywords: Badakhshan, Persian-Tajik Literature, national culture, the Tajik language, sacrament Arian language, ways of literature dissemination, Tajik poetry, imitation in creation, composition on behalf of other poets, local poets, folk poetry.
Badakhshon that is a part of the whole territory of Central Asia and Kuhistony Badakhshon Autonomous Viloyat, which occupies a large territory of the Republic of Tajikistan as its inalienable part, continues to preserve the most ancient traditions, culture and literary traditions of Tajiks. In particular, there are seven languages on the territory of Badakhshon belonging to the Eastern-Iranian group which are perceived as great languages of modern Farsi-Dari-Tajik. These languages are considered as the protolanguages of the Farsi-Dari-Tajik language. However, all cultural, traditional and literary heritage, folk beliefs of the
population exist in Persian-Tajik and continues to be produced in this language. The Persian-Tajik language plays an incomparable role in social, economic and cultural life of the Badakhshoni people. In this article the role of the Persian-Tajik language is examined in rise, formation and diffusion of the Persian-Tajik literature among the multilingual communities of Badhakhshon as a part of Tajik national literature. For the first time the author of the article has done an attempt to research the ways of upspringing, expansion and propagation, status of consolidation of the Persian-Tajik literature in the region, which results in the following: 1) learning by heart, declamation, execution and rewriting the works of greatest representatives of the classical literature; 2) composition ofpoems being imitations of the famous poets; 3) composition of versified form and poems and on behalf offamous poets of the Persian-Tajik literature; 4) creation and distribution of lyrics/poetry by local poets themselves; 5) imitation to folks genres both in Tajik and in local languages on the part of local talents.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Охониёзов Варца Дустович, доктори илмуои филологи, сарходими илмии Пажууишгоуи илмуои инсонии Академияи улуми Цум^урии Тоцикистон (Цум^урии Тоцикистон, ш.Душанбе), E-mail: shuwoz@mail.ru Сведения об авторе:
Охониёзов Варка Дустович, доктор филологических наук, главный научный сотрудник Института гуманитарных наук Академии наук Республики Таджикистан (Республика Таджикистан, гДушанбе), E-mail: shuwoz@mail.ru About the authors:
Okhoniyozov Varka Dustovich, Dr. of Philology leading scientific of Ficerof the Institute of Humanities,under the Tajik Academy of the Science Tajikistan Republic, Dushanbe E-mail: shuwoz@mail.ru
