CC BY
55
ФІЛАЛАГІЧНЫЯ НАВУКІ
133
УДК 811.161.3
ЭКСПРЭСІЎНАЕ ВЫЛУЧЭННЕ ЧЛЕНАЎ СКАЗА Ў ТВОРАХ ДЗЩЯЧАЙ МАСТАЦКАЙ ЛІТАРАТУРЫ (на прыкладзе тэкстаў П. Місько)
М. У. Яўсеенка
магістрант кафедры беларускай мовы УА “МДУ імя А. А. Куляшова”. Навуковы кіраўнік: кандыдат філалагічных навук, дацэнт, загадчык кафедры беларускай і рускай моў УА “МДУ імя А. А. Куляшова” В. М. Саўчанка
Прадстаўлена характарыстыка экспрэсіўнага вылучэння членаў сказа ў дзіцячых творах 77. Місько. Дадзены азначэнні экспрэсіўнасці тэксту, адчлянення (сегментацыі), далучэння (парцэляцыі), якія падмацоўваюцца адпаведнымі прыкладамі з аповесці П. Місько “Прыгоды Бульбобаў".
Уводзіны
Даследаванне сінтаксічна-стылістычных асаблівасцей твораў мастацкай літаратуры мае вялікае значэнне для сучаснай беларускай лінгвістыкі. У рускім і ў беларускім мовазнаўстве існуе шэраг прац, прысвечаных стылістычнаму аналізу літаратурна-мастацкіх тэкстаў і іх кампанентаў (Н. I. Сяркова, Л. М. Лосева, А. I. Яфімаў, С. Г. Ільенка, М. В. Абабурка, Т. Я. Старасценка, Л. В. Жураўская, Л. I. Бурак, В. М. Саўчанка, С. Р. Рачэўскі, В. У. Азарка і інш.), аднак няма распрацовак стылістычных асаблівасцей тэкстаў дзіцячай літаратуры. Існуюць толькі асобныя метадычныя рэкамендацыі, якія ў асноўным датычаць правядзення ўрокаў па беларускім літаратурным чытанні ў пачатковай школе і па беларускай літаратуры ў сярэднім звяне агульнаадукадыйнай школы.
Актывізацыя цікавасці да праблемы экспрэсіўнасці тлумачыцца павышанай увагай, асабліва ў апошні час, да маўлення асобы. Як адзначае В. А. Маслава, “асноўнай функцыяй экспрэсіўнасці якраз і з’яўляецца ўзмацненне ўздзеяння на інтэлектуальную, эмацыянальную і валявую сферы асобы рэцыпіента. Экспрэсіўнасць змяняе эмацыянальны стан носьбіта мовы, уплываючы такім чынам на яго мэтанакіраваную дзейнасць” [1, 12].
Мэта даследавання - даць якасную сістэмную характарыстыку экспрэсіўнага вылучэння членаў сказа ў дзіцячых творах П. Місько.
Метады даследавання:
1) апісальны;
2) супастаўляльна-параўнальны;
3) аналіз тэарэтычнай літаратуры.
Заданы даследавання:
1) вызначыць ролю сегментацыі (адчлянення) пры арганізацыі мастацкіх тэкстаў П. Місько;
2) раскрыць асаблівасці ўжывання парцэляцыі (далучэння) у дзіцячых творах П. Місько;
3) выявіць інтэнсіўнасць выкарыстання экспрэсіўных канструкцый з вылучэннем членаў сказа;
4) параўнаць асаблівасці і інтэнсіўнасць ужывання экспрэсіўных канструкцый у дзіцячай літаратуры і творах для дарослых П. Місько.
Вынікі даследавання і іх абмеркаванне
Эмоцыі, воля, ацэнка, пажаданні - неад’емныя фактары пазнання рэчаіснасці. Нашы думкі выражаюцца, афармляюцца ў маўленні. Адзінкай маўлення выступав тэкст, які можа быць па-рознаму стылістычна афарбаваны ў залежнасці ад мэты і задачы выражэння думкі. Як сцвярджае Н. Э. Шандроха, экспрэсіўнасць тэксту - “тэта выражаны моўнымі
134
ВЕСНІК МДПУ імя I. П. ШАМЯКІНА
і маўленчымі сродкамі эмацыянальны стан гаворачай асобы, яе суб’ектыўныя адносіны да прадметаў і з’яў рэчаіснасці” [2,6]. Такім чынам, экспрэсіўнасць - тэта ўзмацненне, акцэнтаванне зместу тэксту з дапамогай розных моўных сродкаў і прыёмаў. Сярод экспрэсіўных канструкцый з вылучэннем членаў сказа лінгвісты называюць адчляненне (сегментацыю), далучэнне (парцэляцыю) і анакалуф.
Сегментация (адчляненне) тлумачыцца як “экспрэсіўна-эмацыянальнае вылучэнне, адчляненне ад асноўнай часткі сказа нарматыўнай сінтаксічнай канструкцыі, якая застаецца цесна звязанай са сказам па сэнсу” [2,47]. Сегментацыя асобных членаў сказа “актуалізуе галоўную думку, групуючы вакол яе дадатковыя заўвагі, робячы іх другаснымі, звязанымі з асноўным паведамленнем, прымушае рэцыпіента да канцэнтрацыі асобнай думкі” [3, 200].
Для маўлення твораў П. Місько характэрна экспрэсіўнае вылучэнне членаў сказа. Прааналізаваўшы дзіцячыя мастацкія тэксты П. Місько, можна зрабіць выснову, што найбольш багатай на экспрэсіўныя гтрыёмы з’яўляецца аповесць “Прыгоды Бульбобаў”. Ужо ў самым пачатку тэксту сустракаем такі экспрэсіўны прыём, як адчляненне: I такое дзіва! Толя і Коля ішлі да таты на задніх лапах, і mama стаяў на задніх лапах... I яшчэ я прыгледзеу: на кожной руцэ ў іх много палъцау, і ўсе - доўгія [4, 10]; Уставай! Брацік твой зусім-зусім прачнуўся, у яго ўжо вочкі глядзяць. А ты... Эх ты, лежабок... [4, 6]; I светла! Як добра, калі светла, а не цёмна. Бачыш, куды ступаць, і не стукается носам [4, 6]; Белахвосцік ты... Дуралей малы... Свавольнік! Гэта ж трэба так нас ашукаць! [4, 13].
Аўтар выкарыстоўвае такі экспрэсіўны прыём з мэтай стварэння напружанасці выкладу. Пісьменнік такім чынам акрэслівае, вылучае тэму настугшых сказаў, стварае спецыфічную танальнасць выкладу, павышае эмацыянальную афарбоўку. Сегментацыя дазваляе пазбегнуць манатоннасці ў апісанні падзей твора.
Для мастацкіх тэкстаў П. Місько характэрна адчляненне ў асобную сінтагму любога члена сказа. Напрыклад, у аповесці “Прыгоды Бульбобаў” аўтар часта выкарыстоўвае адчляненне дзейніка ці выказніка:
Ма-а-а-ама-а... — Мне зрабілася легка і радасна. Дык вось яно хто — тое вялікае, цёплае, добрав! I смачное, пахучае! Гэта проста мая мама. Мама, мама! [4, 5]; Дык я запомніў прыкметы бабы: яна адзявае одну шырозную-шырозную штаніну на абедзве нагі адразу. Смех! Яна ж замінае бегацъ [4, 17]; А хвосцікі якія! Не на спіну закручаныя, не абаранкам, а нібы завязаны ззаду вузельчыкам [4, 47]; Які вялікі двор! Гэта ж колькі на ім можна паставіць такіх будак, як наша? Мо больш, чым белых валаскоў на хвасцеў Боба [4, 9]; - Каты, - сказала мама. -Гэта надоўга. Могуць цэлую ноч выць, хто кого перовые [4,48]; От жа дзіва... Ай-яй-яй! А сабакі ж, калі плачуць, то ляжаць ціхенька, паклаўшы морду на выцягнутыя лапы. Ну, скуголяць часам, калі зусімужо не вытрывацъ. Бывав, што нават выюць... А каб солёная вода цяклазвачэй? Не, такого, мабыць, не бывав. Мама пра гэта не казала [4, 57]; Мама... Мама Пальма асталася адна... [4, 70].
Сегментацыя дазваляе аўтару звярнуць увагу чытачоў менавіта на гэтыя дзеянні ці характарыстыкі герояў расповеду. Дзякуючы такому вылучэнню выказнікаў ствараецца атмасфера напружанасці, павышаецца ўзровень эмацыянальнасці і інтэнсіўнасць выкладу.
Прыём сегментацыі цесна звязаны з адчляненнем назоўнага ўяўлення, што праяўляецца ва ўзнаўленні займенніка 3-й асобы пасля вылучанага назоўніка (радзей лексічнага або семантычнага паўтору). Так, у аповесці “Прыгоды Бульбобаў” дыялог сабачанят аўтар будуе менавіта з выкарыстаннем такой канструкцыі:
- Гэ-гэй! Гэта дождж! Ён - мокры! - здагадаўся Боб.
— Гэ-гэй! — закрычаў і я. — Мы не баімся нясманнага дажджу! [4, 18].
Выкарыстоўваючы такі эмацыянальна-экспрэсіўны прыём, аўтар у першую частку
выносіць тэму выказвання, а ў другой размяшчае звесткі пра яе. Назоўны тэмы паказвае ўзгаданы і намаляваны ва ўяўленні таго, хто гаворыць, прадмет, з’яву, факт, пра якія ў наступным сказе выказваецца пэўная думка, выражаецца пачуццё. Элементы выказвання, пазбаўленыя прэдыкатыўнасці, выконваюць наступныя функцыі:
1) даюць назву ўяўлення, як бы акрэсліваючы тэму наступнай гаворкі і не выражаючы пачуццяў;
2) прыцягваюць увагу чытача, абуджаюць яго цікаўнасць, прымушаюць фантазіраваць.
ФІЛАЛАГІЧНЫЯ НАВУКІ 135
Шырока выкарыстоўвае П. Місько адчляненне азначэнняў, пгго спрыяе падкрэсліванню адметнасцей той ці іншай асобы, падзеі; дапаўненняў, што дазваляе канкрэтызаваць расповед; акалічнасцей, што акдэнтуе ўвагу чытачоў на месцы, часе, спосабе, мэце дзеяння.
Так, напрыклад, у раздзеле “Знаёмства з Генкам” аўтар выкарыстоўвае адчляненне азначэнняў:
- Пародзістыя, пародзістыя! — у два запасы даказвалі Топя і Коля. — Яны шэрыя, як аучаркі! Мы іх у город забяром, выгоду ем дзвюх аўчарак! [4, 22];
Раздзел “Першы мамін урок” змяшчае сказы з адчлянёным дапаўненнем: А-га-а. Пра хвасты. Паутараю, без хваста ў сабачай гаворцы не абысціся. Не ўсе людзі гэта ведаюць і разумеюць. Ёсць некаторыя пароды сабак, якім адсякаюць хвасты яшчэ маленькім. Баксёрам, напрыклад [4, 21 ];
Пры напісанні раздзела “Прыгоды на рацэ” пісьменнік выкарыстаў канструкцыі з адчляненнем акалічнасці:
- На бераг! На бераг, ты куды?! — зноў закрычау Генка і паплыў насустрач нам. Даплыў, развярнуу Султана мордай да берага, і мы паплылі побач [4, 31];
Адчляненне таго ці іншага члена сказа спрыяе стварэнню асаблівай атмасферы твора, напружанасці выкладу. Такі прыём экспрэсіўнай актуалізацыі членаў сказа выкарыстаны П. Місько з мэтай надання твору своеасаблівай эмацыянальнай афарбоўкі, інтэнсіўнасці расповеду. Сегментацыя дазваляе пазбегнуць загрувашчвання тэксту знакамі прыпынку, што ў сваю чаргу спрыяе больш лёгкаму і лепшаму ўспрыманню напісанага чытачамі, а гэта асабліва важна для тэкстаў дзіцячай літаратуры.
У мастацкіх творах П. Місько даволі часта сустракаецца падзел сказа з пэўнай сэнсава-стылістычнай мэтай на некалькі асобна аформленых паведамленняў. Такія сінтаксічна-стылістычныя “канструкцыі, якія далучаюцца да асноўнага выказвання як самастойныя сказы, называюць парцэляванымі, а саму фігуру падобнага экспрэсіўнага адчлянення - парцэляцыяй (далучэннем)” [5, 190]. У якасці парцэляваных (выдзеленых са сказа) могуць ужывацца словы, словазлучэнні, спалучэнні слоў, а таксама сказы. Пры гэтым усе парцэляваныя канструкцыі можна размежаваць на некалькі груп паводле членаў сказа: 1)далучэнне азначэнняў; 2)далучэнне дапаўненняў; 3) далучэнне акалічнасцей.
Так, у самым пачатку аповесці “Прыгоды Бульбобаў” пісьменнік выкарыстоўвае парцэляваныя канструкцыі: Проста адчуваў, як мне добранька, калі спіш каля чагосьці цёплага, мяккага, варухлівага, вялікага. 1 пахучага [4, 4]; Ма-а-а-ама-а... - Мне зрабілася лёгка і радасна. Дык вось яно хто — тое вялікае, цёплае, доброе! I смачнае, пахучие! Гэта проста мая мама. Мама, мама! [4, 5]. Я яшчэ раз паглядзеў на зямлю, покрытую травою. Hi якая яна не зялёная. Шэрая! [4,28]; За ёю беглі, мітусліва перабіралі тоненькімі ножкамі яе дзеці. Кругленькія, пушыстыя і, мабыць, мякенькія [4, 36].
У працытаваных прыкладах аўтар дадае да асноўнага выказвання дадатковую інфармацыю, папаўняе раней узгаданае з дапамогай экспрэсіўных азначэнняў. Такое вылучэнне П. Місько выкарыстоўвае для ўзмацнення, падкрэслівання канкрэтных якасцей апісваемага прадмета, для таго, каб накіраваць і акцэнтаваць на іх увагу маленькіх чытачоў.
П. Місько таксама выкарыстоўвае парцэляваныя далаўненні, прычым часта з пабочнымі словамі:
Генку, уякога ёсць сабака Султан, прывялі назаўтра Толя і Коля. Праўда, без Султана [3,22]; Баба падала яму другую конауку, але ён не піу яе, выцерся / панёс асцярожна малако ў дом. Мабыць, Толю [3, 51].
Парцэляцыя прадугледжвае дабаўленне дадатковых звестак і тлумачэнняў, якія ўзнікаюць у свядомасці гаворачага ўжо пасля таго, як выказана асноўная думка. Гэта стварае ўражанне непасрэднасці маўлення, калі фраза складваецца як бы “на хаду”, без папярэдняга абдумвання.
Шырока выкарыстоўваецца аўтарам і далучэнне акалічнасцяў: Мне таксама солодка драмалася, алея стараўся глядзецъ. Хоць адным вокам [4, 17];
- Ціха, кажу! Гэта - па-першае. А па-другое: і раненька, і ўдзень, і ўвечары іх трэба вадзіць на прогулку. А то і часцей. Улічыце, ні мне, ні маме няма калі гэтым займацца [4, 57];
- Вунь яны дзе! У гародзе! — крыкнуў ён і хуценька палез на плот [4, 66]; Толя прасунуў у будку ружовую лапу і пагладзіў мяне па галаве. Прыемна, нібы мама палізала. I не страшна! [4, 8].
136
ВЕСНІК МДПУ імя I. П. ШАМЯКІНА
Далучаючы акалічнасці, аўтар акцэнтуе ўвагу чытачоў на часе, месцы, спосабе, мэце, прычыне дзеяння, звязвае ўзгаданую інфармацыю з тым, пра што ішла папярэдняя гаворка. Такія канструкцыі вызначаюцца інфармацыйнасцю, эмацыянальнасцю, экспрэсіўнасцю, стылістычнай выразнасцю. Напрыклад, у раздзеле “Былі сляпыя, сталі відушчыя”, апісваючы адчуванні сабачанят у першыя хвіліны “відушчага” жыцця, П. Місько выкарыстоўвае менавіта такі від парцэляцыі: Добра ў натай будцы каля мамы. Утульна, мякка, цёпла. I светла! Як добра, калі светла, а не цёмна. Бачыш, куды ступацъ, і не стукается носам [4, 6].
3 прыведзенага прыкладу відаць, што такім чынам аўтар вылучыў асаблівыя і значныя характарыстыкі жылля сабачанят, і ў той жа час падкрэсліў, як добра, “калі светла”, і як цяжка жыць, “калі цёмна”. Пісьменнік прымушае чытачоў задумацца на тэму “Сляпыя і відушчыя”. На прыкладзе сляпых да некаторага часу сабачанят П. Місько паказаў цяжкасці і бездапаможнасць у жыцці сляпых людзей, раскрыў прымітыўныя, але значныя адрозненні жыцця “сляпых і відушчых”.
У мастацкіх тэкстах для дзяцей П. Місько часта выкарыстоўвае экспрэсіўныя канструкцыі з вылучэннем (далучэннем) словазлучэнняў ці няпоўных сказаў. Напрыклад: “Выхоўваць іх троба, выхоўваць, — паўтарыў Генка. - Строгі рэжым..." [4, 24]; Я схапіў косточку, і ў мяне адразу набегла поўны рот сліны. Дык вось яно, тое, чым так смачна пахла ў чалавечым даме! Мясом пеўня... [4, 55].
Так, у раздзелах “На выстаўцы сабак” і “I ўсё-такі жыць добра” аповесці “Прыгоды Бульбобаў” пісьменнік наступным чынам выкарыстаў прыём парцэляцыі пры апісанні падзей:
Нават цётка Каця больш на нас не крычала -у нас былаўжо скрынка з пяском, імы зразу навучыліся ёю карыстацца. А вось на дзядзьну Міхася сварылася. Што ён здзяцінеў з гэтымі сабачанятамі і з выстаўкамі... [4, 86]; Давалі каштаваць ягады і мне - сілком запіхвалі ў рот. Нічога, як раскусіш, есці можно. Але цукеркі смачнейшыя [4, 89].
Далучэнне слова ці групы слоў да ўжо выказанага зместу з’яўляецца своеасаблівым экспрэсіўным прыёмам іх падкрэслівання (выдзялення). Дадзены прыём выкарыстоўваецца аўтарам для стварэння атмасферы непасрэднасці маўлення, яго набліжэння да размоўнага, што спрыяе найбольш лёгкаму разумению зместу тэксту. Асаблівасць парцэляваных канструкцый - непасрэднасць выкладу, спрошчанасць выказванняў. Менавіта таму П. Місько даволі часта звяртаецца да парцэляцыі пры напісанні твораў для дзяцей.
Творы для дарослых таксама не пазбаўлены яскравых прыкладаў выкарыстання экспрэсіўных канструкцый. Напрыклад, у “Надзвычайным здарэнні” П. Місько шырока выкарыстоўвае адчляненне (сегментацию):
- Не ў ишапцып... Каб у “шапцы”, то лупінка з яйка на голове была б, а гэта -на другім канцы. Ён у "гаршку" нарадзіўся! Яшчэ на "гаршку", а ўжо асілак! [6,21]; От жа пытанне дык пытанне... Яно займала Ігара цэлы дзень [6, 137];
Такім чынам, для мастацкіх тэкстаў П. Місько, разлічаных на дарослую аўдыторыю, характэрна адчляненне ў асобную сінтагму любога члена сказа. Такі сінтаксічна-стылістычны прыём выкарыстоўваецца аўтарам з мэтай надання твору своеасаблівай эмацыянальнай афарбоўкі, рыс вуснага маўлення, стварэння напружанасці выкладу.
Шырока выкарыстоўваюцца аўтарам і парцэляваныя (далучальныя) канструкцыі ў якасці своеасаблівага прыёму экспрэсіўнага падкрэслівання слова ці групы слоў. Аўтарам ствараецца непасрэднасць, лёгкасць і ў той жа час выразнасць маўлення:
- Хэ, прывыкнуць ён не можа... - кажа адзін. - А што тут прывыкаць? У городзе, яку вёсцы. Дальбог! [6, 17];
- Ну, а цешча цесця поедом есць: “Чый гэта волас я на куфайцы тваёй знайшла? Чорны, нафарбаваны, доўгі... 3 шыньёна, мабыць. Прызнавайся, стары валацуга!" [6,9];
"Не худая, - кажу, - жывёла. Гэта ў яе залажэнне такое. Парпорцыя... [6, 15]”; Ён жа стары ўжо! Ілысы! [6, 42].
Такі сінтаксічна-стылістычны прыём экспрэсіўнага вылучэння членаў сказа, як анакалуф, у прааналізаваных намі мастацкіх тэкстах і для дзяцей, і для дарослых
ФІЛАЛАГІЧНЫЯ НАВУКІ 137
не выяўлены. Тэта можа бьшь звязана, па-першае, з узростам кола чытачоў, на якіх разлічаны творы (малодшы і сярэдні школьны ўзрост); па-другое, з цяжкасцю ўспрыняцця неадназначнасці названых канструкцый; па-трэцяе, такі прыём пабудаваны на адступленні ад літаразурнай нормы, а значыць імпліцытнасць яго выкарыстання наўрад ці будзе зразумела маленькаму чытачу.
Вывады
На падставе прааналізаванага матэрыялу можна зрабіць насіупныя высновы:
1) сегментацыя (адчляненне) членаў сказа выкарыстоўваецца аўтарам з мэтай акрэсліць тэму наступнай гаворкі, звярнуць увагу чытачоў на канкрэтныя дзеянні ці характарыстыкі герояў расповеду, абудзіць цікаўнасць і прымусіць маленькіх чытачоў фантазіраваць. Дзякуючы выкарыстанню такой канструкцыі ствараецца атмасфера напружанасці, павышаецца ўзровень эмацыянальнасці і інтэнсіўнасці выкладу, канкрэтызуецца змест расповеду;
2) вылучэнне членаў сказа пры дапамозе парцэляваных канструкцый дазваляе пазбегпуць стварэння складаных сказаў, якія могуць выклікаць цяжкасці ва ўспрыманні зместу твора маленькімі чытачамі, а таксама загрувашчвання тэксту дадатковымі знакамі прыпынку;
3) пры напісанні твораў для дзяцей П. Місько выкарыстаны амаль усе экспрэсіўныя канструкцыі з актуалізацыяй (вылучэннем) членаў сказа. Адчляненне (сегментацыя), далучэнне (парцэляцыя) дазволілі аўтару пераплесці, перакрыжаваць рысы мастацкага і размоўнага стыляў, наблізіць тэкст твора да простата сяброўскага расповеду. П. Місько зрабіў тэта вельмі акуратна, асцярожна і ў той жа час ярка, эмацыянальна і павучальна. Выкарыстоўваючы такія канструкцыі, пісьменнік не толькі распавядае, але і дае парады, прычым не ад аўтара, а ад саміх герояў;
4) у адрозненне ад твораў для дарослых, мастацкія тэксты для дзяцей пазбаўлены вялікіх, развітых экспрэсіўных канструкцый. Гэта звязана з узроставымі асаблівасцямі, з цяжкасцю ўспрымання вялікага аб’ёму дадатковай інфармацыі. Аднак мастацкія тэксты для дзяцей П. Місько могуць служыць своеасаблівым прыкладам рознабаковага выкарыстання экспрэсіўнага вылучэння членаў сказа ў дзіцячай літаратуры.
Літаратура
1. Маслова, В. А. Лингвистический анализ экспрессивности художественного текста / В. А. Маслова. -Мінск : Вьпп. шк., 1997. - 180 с.
2. Шандроха, Н. Э. Экспрэсіўны сінтаксіс : вучэб.-метад. дапам. / Н. Э. Шандроха. - Гродна : ГрДУ, 2002.-62 с.
3. Абабурка, М. В. Сучасны літаратурна-мастацкі расповед : манаграфія / М. В. Абабурка, В. М. Саўчанка. — Магілёў : УА “МДУ імя А. А. Куляшова”, 2011. — 260 с.
4. Місько, П. А. Прыгоды Бульбобаў : аповесці: для сярэд. шк. узросту / П. А. Місько. - Мінск: Мает, літ., 2007. — 167 с.
5. Цікоцкі, М. Я. Стылістыка беларускай мовы : вучэб. дапам. для фак. журналістыкі / М. Я. Цікоцкі. - 2-е выд., перапрац. і дап. - Мінск : Універсітэцкае, 1995. - 294 с.
6. Місько, П. А. Лекцыя з падвывам : апавяданні, гумарэскі, фельетоны / П. А. Місько. — Мінск: Мает, літ., 1988. - 254 с.
Summary
This article presents a qualitative, systematic characterization of the expressive selection of the sentence members in literature for children by P. Misko. Definition of expressiveness of the text, segmentation, linking that are supported by relevant examples from the novel P. Misko «The Adventures of Bulbobov» are given in the article.
Паступіў у рэдакцыю 05.06.12.
