CC BY
121
86
ВЕСНІК МДПУ імя І. П. ШАМЯКІНА
УДК 811.161.3
В. М. Саўчанка
ПРЫНЦЫПЫ ВЫЛУЧЭННЯ
І РАЗМЕЖАВАННЯ СКЛАДАНЫХ СШТАКСІЧНЫХ ЦЭЛЫХ У МІКРА- І МАКРАТЭКСЦЕ
У артыкуле ідзе гаворка пра ролю праспекцыйна-рэтраспекцыйнага значэння сродкаў міжфразавай сувязі для вылучэння і размежавання складаных сінтаксічных цэлых у мікра-і макратэксце. Акрамя таго, характарызуюцца іншыя спосабы размежавання складаных сінтаксічных цэлых.
Уводзіны
Складанае сінтаксічнае цэлае - гэта «полікамунікатыўная сінтаксічная адзінка, што арганізавана з двух ці больш самастойных сказаў (простых або складаных), аб’яднаных адпаведнымі сродкамі сувязі і па сэнсе» [1, 498]. Усведамленне прынцыпаў арганізацыі складаных сінтаксічных цэлых (ССЦ) у мікра- або макратэксце дазваляе, па-першае, пранікнуць у прагматыку члянення тэксту, па-другое, выявіць спецыфіку аўтарскага ідыястылю, па-трэцяе, вызначыць стылістычную функцыю разнастайных па структуры ССЦ. Аднак устанавіць межы ССЦ часта бывае даволі цяжка, бо значную ролю адыгрывае індывідуальнае ўспрыняцце тэксту, тым больш што структурна ідэальнае ССЦ з ярка выражанымі, паслядоўна пададзенымі зачынам, развіццём думкі і канцоўкай у творах мастацкай літаратуры сустракаецца не так ужо часта і звычайна абумоўлена спецыфікай ідыястылю пісьменніка. Асобныя правілы выдзялення ССЦ усё ж прапануюцца некаторымі даследчыкамі. Л. М. Лосева бачыць межы ССЦ «у паслабленні міжфразавай сувязі на іх стыку, а таксама ў семантычнай арганізацыі, лексічным напаўненні і сінтаксічнай структуры першых сказаў ССЦ» [2, 64]. Але ў маўленчай плыні зачын можа супадаць з развіццём думкі, часам канцоўка папярэдняга ССЦ можа выступаць зачынам наступнага, да таго ж яшчэ, «не ўсе сказы, якія складаюць тэкст, уваходзяць у ССЦ» [2, 69]. Таму ўзнікае пытанне аб тым, ці дастаткова для размежавання ССЦ аналізу сродкаў міжфразавай сувязі (МФС) і выяўлення сэнсавага адзінства. Падрабязны аналіз літаратурна-мастацкіх тэкстаў прыводзіць да цікавых высноў: у зачыне ССЦ насуперак тыповым уяўленням могуць функцыянаваць дэйктычныя словы (асабовыя і ўказальныя займеннікі; назоўнікі з абстрактным значэннем, а таксама са значэннем няпэўных займеннікаў; займеннікавыя прыслоўі) і няпоўныя сказы. Усе названыя сродкі характарызуюцца выразнай сінсемантычнасцю, а значыць, наўрад ці дастаткова для размежавання ССЦ толькі паслаблення МФС, тым больш што раскрыццё сэнсавага напаўнення ўжытых у зачыне дэйктычных слоў можа адбывацца не ў сумежных, кантактных ССЦ, а ў дыстантных.
Вынікі даследавання і іх абмеркаванне
Відавочна, вылучэнне ССЦ пэўным чынам звязана з сінсемантычнасцю або аўтасемантычнасцю сродкаў МФС, аднак, магчымасць функцыянавання ў зачыне ССЦ дазваляе некалькі змяніць тыповыя ўяўленні пра адносную залежнасць або самастойнасць канструкцый з пералічанымі сродкамі МФС.
Прааналізуем наступныя прыклады:
I. У гаманлівым людскім патоку ён памалу ішоў, куды ішлі ўсе, - па пероне, уздоўж вакзала, праз металічныя веснічкі на прывакзальную плошчу. Але на плошчы натоўп пасажыраў рассыпаўся ў розных кірунках - да аўтобуса, у памяшканне вакзала, на стаянку таксі, у багажню, - і ён замарудзіў хаду. Ён не ведаў, куды трэба далей - пехатой па вуліцы ці да прыпынку аўтобуса. Ён паставіў на гарачы, у масляных плямах асфальт свой няновы, з металічнымі навугольнікамі чамаданчык і агледзеўся. Мусіць, трэба было спытаць. У кішэні яго ляжала добра-такі пацёртая паперка з адрасам, але адрас ён ведаў на памяць і цяпер прыглядаўся, у каго б запытацца (В. Быкаў «Воўчая зграя»).
II. Рака трывожна шумела ў начным змроку. Пахла гнілымі водарасцямі, рыбай, паленым драўляным вугалем, які штогод выкідвалі ў Дзвіну з дружыннай кузні, што стаяла на самым беразе.
ФШАЛАГГЧНЫЯ НАВУКІ
87
Чалавек нячутна, як прывід, вынырнуў з вады. Трымаючыся левай рукой за бервяно (гэта быў разбураны вільгаццю і часам ствол калісьці магутнай ліпы), ён плыў, шырока і моцна падграбаючы правай рукою. За спінаю ў чалавека быў прывязаны шчыт і кароткае кап ’ё-суліца.
Чалавека вельмі непакоіў месяц, які вось-вось павінен быў выкаціцца з-за хмар на сінюю прагаліну начнога неба. Чалавек хацеў быць нябачным для ўсіх, акрамя Бога (Л. Дайнека «Меч князя Вячкі»).
Абодва ССЦ з’яўляюцца пачатковымі ў адпаведных творах, не звязаных паміж сабой ні зместам, ні аўтарам. Нават сродкі МФС у межах кожнага асобнага ССЦ выкарыстаны розныя: у В. Быкава - лексічны паўтор (ён, плошча, вакзал, адрас), злучнік але, пабочнае слова мусіць, няпоўны сказ (Мусіць, трэба было спытаць); у Л. Дайнекі - толькі лексічны паўтор (чалавек). Звычайна адноснай сінсемантычнасцю характарызуюцца назоўнікі, у той час як сінсемантычнасць займеннікаў і аўтасемантычнасць канкрэтных назоўнікаў не выклікае сумнення. Прыведзеныя прыклады ілюструюць аднолькавыя магчымасці ўжывання і канкрэтных назоўнікаў (чалавек), і асабовых займеннікаў (ён): абодва дэйктычныя словы, па-першае, маюць значэнне «хтосьці», «нехта», «невядома хто»; па-другое, вылучаюць дзеянні названай асобы як даволі важныя для наступнага паведамлення; па-трэцяе, маюць праспекцыйную накіраванасць. У кантактных ССЦ не адбываецца раскрыцця сэнсу дэйктычных слоў, што пацвярджае магчымасць іх функцыянавання ў зачынах наступных ССЦ.
Аналіз прыведзеных прыкладаў дае падставу сцвярджаць, што адным з важных прынцыпаў размежавання ССЦ з’яўляецца выяўленне праспекцыйна-рэтраспекцыйнай накіраванасці сродкаў МФС: праспекцыйная накіраванасць дэйктычных слоў сцвярджае іх адносную аўтасемантычнасць і дае ім магчымасць функцыянавання ў новых ССЦ; рэтраспекцыйная накіраванасць, наадварот, падразумявае сінсемантычнасць і суадноснасць з папярэднім/папярэднімі ССЦ. У адным творы могуць сустракацца сінсемантычныя сродкі МФС як праспекцыйнай, так і рэтраспекцыйнай накіраванасці, аднак аўтарскі ідыястыль у значнай меры характарызуе схільнасць да нейкага аднаго прынцыпу сінтаксічна-стылістычнай арганізацыі.
Немалаважную ролю пры размежаванні ССЦ адыгрывае аналіз накіраванасці сродкаў МФС у рэпліках, дыялагічных адзінствах (ДА), цытатах, мадальных канструкцыях. Вывад аб уключэнні названых адрэзкаў тэксту ў сумежныя ССЦ не можа быць адназначным, пацвярджэннем чаго можа служыць наступны прыклад:
I. Вячка стаяў пасярэдзіне апачывальні, глыбока задумаўшыся. Старая Тадора, папраўляючы падушку пад галавой Соф’і, краем вока пазірала на яго.
Ён быў высокі, дзесяць вяршкоў росту, гнуткі ў поясе, светла-русы, з кароткай барадой, якая злёгку кучаравілася. Касці быў не шырокай, але моцнай, пругкай, створанай для цяжкага мяча і паходнага сядла. Быў апрануты ў прасторную зялёную кашулю з адамашку. Залатая грыўня, знак княжацкагароду, блішчала на смуглай шыі.
II. «Целам - чалавек, душой - анёл,» - думала пра свайго маладога князя старая рабыня. Яна шчыра паважала яго, нават па-свойму любіла, але было ў гэтай любові нешта ад той, якой разумны пакорлівы сабака любіць свайго гаспадара.
- Не трывожся, князь, - яшчэ раз пакланіўшыся, сказала карміцелька. - Зеллем і малітвамі выганім хваробу з тваёй дачкі. А ты ідзі, ідзі ў сваю святліцу беладубовую.
III. Але тут прачнулася, заплакала князёўна Соф ’я. Карміцелька ўзяла яе на рукі, прытуліла да сябе, пачала ціха напяваць песню, якая гучала і гучыць у чорных хатах смердаў над ракой Палатой, над Дзвіною і Друццю:
Люлі-люлі, баю-бай,
Засні, мая зорка.
Калі ж дзетка не засне,
Буду плакаць горка.
Люлі-люлі, трэба спаць. Засынайце, вочкі.
Будуць дзетку калыхаць Рэчкі-ручаёчкі.
88
ВЕСНІК МДПУ імя І. П. ШАМЯКІНА
Люлі-люлі, трэба спаць.
Вее вецер золкі.
Будуць дзетку калыхаць
Матылькі і пчолкі.
Князёўна сцішылася, але неўзабаве зноў заплакала.
- Карміцелька, пакліч зялейніцу домну, - загадаў Вячка.
IV. Старая Тадора хуценька выйшла з апачывальні, паклаўшы Соф’ю ў калыску. Князь нахіліўся над дачкою, доўга і ўважліва глядзеў у змучаны хваробай тварык. Цёмныя пушыстыя вейкі малой слаба ўздрыгвалі, трапяталіся. Як падобна яна была на сваю маці, княгіню-нябожчыцу Звеніславу! Тыя ж вочы, блакітныя і гордыя, той жа нос з лёгкай гарбінкай, толькі зусім маленькі -яшчэ не вырас (Л. Дайнека «Меч князя Вячкі»).
Прыведзены фрагмент уключае чатыры ССЦ: І - апісанне Вячкі; ІІ - адносіны старой Тадоры да свайго гаспадара; ІІІ - супакойванне князёўны Соф’і; !V - апісанне Соф’і. У фрагмент уключаны дзве рэплікі і цытата. (Па сутнасці, асобная рэпліка - гэта яшчэ не дыялагічнае адзінства, аднак падыход да ўключэння рэплік у асобныя ССЦ аналагічны вырашэнню праблемы адпаведнасці ССЦ і ДА). Функцыі дзвюх рэплік неаднолькавыя: першая выконвае хутчэй стылістычную, экспрэсіўную ролю, чым тэкстаўтваральную, і ўмоўнае пазбаўленне ад яе не прыводзіць да страты сэнсавай сувязі паміж сумежнымі элементамі. Другая рэпліка якраз накіроўвае ход наступных падзей твора: Тадора выйшла, таму што Вячка загадаў ёй паклікаць зялейніцу Домну; Вячка пачаў разглядаць дачку і даў волю ўласным пачуццям, таму што Тадора выйшла.
Функцыя цытаты аналагічная функцыі першай рэплікі: песня прыводзіцца больш для стылістычнай выразнасці, для ўзмацнення рэалістычнасці апісаных падзей, а не як сродак сувязі асобных ССЦ. Тым больш, што ў далейшай маўленчай плыні адсутнічае хоць нейкая сувязь з песняй, з выкарыстанымі ў ёй словамі. Такая неаднастайнасць аналізу аднолькавых канструкцый наводзіць на думку аб іх непаслядоўнай сувязі з ССЦ: рэплікі, цытаты, ДА, якія ўтрымліваюць сродкі МФС паміж кантактнымі ці дыстантнымі ССЦ, выконваюць пераважна тэкстаўтваральную функцыю і будуць або ўключацца ў сумежныя ССЦ, або ўтвараць асобныя ССЦ; аналагічныя адзінкі тэксту, але без выразных сродкаў МФС паміж кантактнымі або дыстантнымі ССЦ маюць выразную стылістычную афарбоўку, з’яўляюцца важным экспрэсіўным элементам, аднак нібы «выпадаюць» са структуры тэксту, не ўключаюцца ў сумежныя ССЦ.
Недапушчальны аднабаковы падыход і да выяўлення функцый мадальных канструкцый, элементаў разважання. Трэба заўважыць, што мастацкі тэкст скрозь прасякнуты мадальнасцю, і сродкі яе выражэння розныя (асобныя словы, словазлучэнні, сказы, сказавыя адзінствы). У нашым выпадку гаворка ідзе пра сказы і сказавыя адзінствы, паколькі, акрамя мадальнасці, яны валодаюць адноснай сэнсавай завершанасцю і, адпаведна, могуць займаць месца ў структуры ССЦ, пацвярджэннем чаго з’яўляюцца быць наступныя прыклады:
I. Пакуль ён знямогла трухаў у сваіх абмерзлых валёнках, на возеры яшчэ стралялі, чуліся крыкі, і ён не ведаў, што зробіць, калі прыбяжыць туды. Але ўсё роўна ён бег. У яго была спраўная вінтоўка і сотня патронаў у сумцы, было дзве «лімонкі» ў кішэнях, абы толькі Колабаў быў жывы. Толькі б застаць жывога! Праўда, неяк падазрона не было чуваць яго аўтамата: страляў кулямёт, вінтоўкі, аўтамат жа ўпарта маўчаў. Гэта кепскім прадчуваннем душыла Леўчука, і ўсё роўна ён бег, мусіць, насустрач сваёй пагібелі, бо шанцы адбіць Колабава былі ў яго мізэрныя.
А можа, ён паспее да яго раней, чым прыбягуць немцы?
Гэтая думка прымусіла яго бегчы шпарчэй і надала трохі сілы, тым болей што страляніна сціхла, разы два ён пачуў крыкі дзесьці ля вёскі і падумаў, што, можа, гэта немцы спускаюцца з гары да возера, калі бяны толькі яшчэ спускаліся, дык ён, мусіць, паспеў бы...
Ляўчук, аднак, памыліўся - яны не спускаліся, яны ўжо падымаліся да возера, дзе заместа ваўкоўучынілі ваўчыную расправу (В. Быкаў «Воўчая зграя»).
II. Ляўчук сядзеў, не ў стане адразу ўсвядоміць сэнс гэтай падзеі, хоць ён і разумеў, што дачакаўся. Так, ён дачакаўся столькі гадоў чаканага свайго спаткання. ЁН - там! Краем вока Ляўчук заўважыў чвэрць гадзіны назад, як нейкая пара прайшла ў пад’езд,
ФШАЛАГГЧНЫЯ НАВУКІ
89
але ён убачыў толькі спіну мужчыны, невысокага, вастраплечага, з худымі локцямі, што тырчалі з кароткіх рукавоў тэніскі, і не надаў таму ўвагі. У ягоным уяўленні Платонаў быў іншы, і ён сядзеў яшчэ, усё прыглядаючыся да кожнага з рэдкіх тут, выпадковых прахожых. Ды, мусіць, настаў час уставаць. Жыццё рэдка песціць чалавека спраўджаннем ягоных мараў, жыццё мае звычку рабіць па-свойму. Але і чалавек любіць, каб было па ягоным, вось і ўзнікаюць тады нелады, якія часам кепска канчаюцца (В. Быкаў «Воўчая зграя»).
Падкрэсленыя элементы абодвух ССЦ не проста надаюць выказванню разважальнае адценне і гэтым нібы адрозніваюцца ад папярэдніх апісальных ССЦ, але і выконваюць адметныя тэкстаўтваральныя функцыі:
- у першым выпадку разважанне аформлена ў пытальны сказ і вынесена ў асобны абзац, у другім - сукупнасць апавядальных сказаў замыкае абзац;
- пытальны сказ у першым прыкладзе знаходзіцца на стыку ССЦ - з’яўляецца адначасова канцоўкай папярэдняга і зачынам наступнага ССЦ, на сувязь паміж сумежнымі мікратэкстамі паказвае адзінства зместу і сродкаў МФС (ён бег - можа, паспее раней, чым прыбягуць немцы -думка прымусіла яго бегчы шпарчэй); разважанне ў другім прыкладзе мае абагульняльны характар, уласцівы не толькі апісанай сітуацыі. Натуральна, што і сэнсавая сувязь з папярэднім выказваннем паслаблена, а ў наступным ССЦ няма ніякіх яўных спасылак на інфармацыю вылучаных сказаў;
- умоўнае пазбаўленне ад падкрэсленага элемента ў першым выпадку прыводзіць да парушэння зместу сэнсавых адзінстваў і структуры мікратэксту; у другім выпадку такое ж пазбаўленне не ўплывае на суцэльнае ўспрыняцце тэксту, аднак некалькі траціцца абагульняльнасць выкладу, такая неабходная для мастацкага твора.
Вывады
Сістэмныя назіранні над літаратурна-мастацкімі творамі розных пісьменнікаў прыводзяць да некаторых высноў, карысных для стылістычнага і структурнага аналізу тэксту, для выяўлення спецыфікі пісьменніцкага ідыястылю:
1) пры размежаванні ССЦ неабходна ўлічваць не толькі сінсемантычнасць/аўтасемантычнасць асобных сінтаксічных адзінак, не толькі адзінства зместу, але і праспекцыйна-рэтраспекцыйную накіраванасць сродкаў МФС;
2) адны і тыя ж сродкі МФС могуць мець розную стылістычную афарбаванасць, рознае адценне экспрэсіўнасці, розны ўзровень імпліцытнасці;
3) асобую ўвагу пры размежаванні ССЦ трэба надаваць цытатам, дыялагічным адзінствам, мадальным канструкцыям: выконваючы адметныя стылістычныя і тэкстаўтваральныя функцыі, названыя адрэзкі маўлення могуць або ўключацца ў сумежныя ССЦ (удзельнічаць у іх структурнай арганізацыі), або выбівацца з агульнай маўленчай плыні, тым самым узмацняючы сваю ролю для стылістычнай выразнасці тэксту;
4) прынцыпы арганізацыі тэксту спецыфічныя для кожнага пісьменніка: незалежна ад разнастайнасці выкарыстаных сродкаў МФС, іх праспекцыйна-рэтраспекцыйнай накіраванасці аўтар мае схільнасць да выкарыстання пэўных мадэляў тэксту, да ўласнага асэнсавання стылістычных сродкаў выразнасці.
Літаратура
1. Бурак, Л. Г. Складанае сінтаксічнае цэлае / Л. Г. Бурак // Беларуская мова : энцыкл. / пад агул. рэд. А. Я. Міхневіча. - Мінск : БелЭн, 1994. - С. 498-499.
2. Лосева, Л. М. Как строится текст / Л. М. Лосева. - М. : Просвещение, 1980. - 94 с.
Summary
The article is about prospective and retrospective means of introphrasel connection for finding and differing of complicated syntactic unit in micro and macro text. Becides there is the characterization of other means of differing of complicated syntactic unit.
Паступіў у рэдакцыю 16.12.10.
