CC BY
1EURASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, PHILOSOPHY AND CULTURE
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.2 | SJIF = 8.165 www.in-academy.uz
SOME ISSUES OF DOIRA INSTRUMENT PERFORMANCE Gulmanov Ibadulla Shukurullaevich
Assistant teacher Nukus branch of the State Conservatory of Uzbekistan https://doi.org/10.5281/zenodo.11400984
EURASIAN |0URNAL OF SOCIAL SCIENCES
PHILOSOPHY AND CULTURE
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Received: 23th May 2024 Accepted: 30th May 2024 Online: 31th May 2024
KEYWORDS Art, musical performance, percussion instruments, doira, sheet music, folk instrument orchestra,
culture, concert.
In this article, the history of the doira instrument, which has its place in the Karakalpak art today, its initial exercises used in performance, as well as the notation system, are to some extent discussed. mainly, it will be about how to use the instrument, how to prepare the holding technique and doira before the rehearsal, and about the role and importance of this instrument in the folk instrument orchestra of the Nukus branch of the Uzbekistan State Conservatory.
НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ РАБОТЫ ИНСТРУМЕНТА ДОИРА
Гульманов Ибадулла Шукуруллаевич
Помощник преподавателя Нукусский филиал Государственной консерватории Узбекистана https://doi.org/10.5281/zenodo.11400984
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Received: 23th May 2024 Accepted: 30th May 2024 Online: 31th May 2024 KEYWORDS
Искусство, музыкальное исполнительство, ударные инструменты, доира, ноты, оркестр народных инструментов, культура, концерт.
В данной статье в той или иной степени обсуждается история доира инструмента, который сегодня занимает свое место в каракалпакском искусстве, его первоначальные упражнения, используемые в исполнении, а также система обозначений, речь пойдет главным образом о том, как им пользоваться. инструменте, как подготовить технику проведения и доира перед репетицией, а также о роли и значении этого инструмента в оркестре народных инструментов Нукусского филиала Узбекской государственной консерватории.
DOIRA CHOLGU ASBOBI IJROCHILIGINING AYRIM MASALALARI Gulmanov Ibadulla Shukurullaevich
Assistent oqituvchi O'zbekiston davlat konservatoriyasi Nukus filiali https://doi.org/10.5281/zenodo.11400984
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Received: 23th May 2024 Accepted: 30th May 2024 Online: 31th May 2024
Ushbu maqolada bugungi kunda qoraqalpoq san'atida oZ o'rniga ega bo'lgan doira cholg'u asbobining kelib chiqish
EURASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, PHILOSOPHY AND CULTURE
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.2 | SJIF = 8.165 www.in-academy.uz
tarixi, uning ijrochilikda qo'llaniladigan dastlabki mashqlari, shuningdek, nota tizimi haqida ma'lum darajada so'z bo'lib, asosan, cholg'u asbobni qanday foydalanish haqida, ushlash texnikasi va doirani mashq boshlangunicha tayyorlash kerakligi hamda ushbu cholg'u asbobining O'zbekiston davlat konservatoriyasi Nukus filialidagi xalq cholg'ulari orkestrida tutgan o'rni va ahamiyati haqida so'z bo'ladi.
Ózbekstan Respublikasinda soñgi jillarda milliy mádeniyatimizdi jáne de rawajlandiriw, Jaña Ózbekstanniñ jaña tariyxin jaratiw, mádeniy miyraslarimizdi saqlaw hám izertlew, xaliq awizeki dóretpelerdi hám háweskerlik kórkem-ónerdi jáne de asiriw, Respublikamizdiñ mádeniyat hám kórkem-óner tarawin innovacion rawajlandiriwga qaratilgan kóplegen is-ilájlar isleniw barisinda Ózbekstan Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevtiñ 2022-2026-jillarga mólsherlengen Jaña Ózbekstanniñ rawajlaniw strategiyasiniñ "Insan qádirin uliglaw hám belsendi máhálle jili"nda ámelge asiriwga tiyisli mámleket dástúrine tiykarlanip, 20222023 oqiw jilinan baslap tálim dárgaylarinda oqiwshi hám studentlerdiñ muzikaliq bilim hám kónlikpelerin asiriw, olardiñ qálbinde milliy mádeniyatqa bolgan muhabbatin qáliplestiriw, talantli jaslardi aniqlaw hám qollap-quwatlawga qaratilgan joqaridagi shara-tádbirler ámelge asiriliwi belgilensin" dep jaslarimizga kóplegen imkaniyatlar esigin aship bermekte [1].
Dáp ásbabiniñ atqariwshiligi ásirler dawaminda muzika mádeniyatimizdiñ bir bólegi bolip rawajlanip kelmekte. Dáp ásbabi uliwmaliq ásbap bolip, atqariwshiniñ jas ózgesheligin tañlamaydi. Soniñ sebebinen 11-15 jasli oqiwshilar usi ásbapta atqariwshiliq kónlikpesin payda etiw jáne oniñ teoriyaliq tiykarlarin iyelew múmkinshiligine iye. Házirgi waqitta, usi ásbap atqariwshiliginiñ rawajlaniwin tereñ biliw, oqiwshilardiñ dáp ásbap atqariwshiligi boyinsha teoriyaliq bilimlerin asiriw imkaniyatin beredi.
Xaliq muzika atqariwshiligi kórkem óneriniñ kóplegen sazlari siyaqli dáp sázendeliginde de XIX ásirdiñ ekinshi yarimina shekem usillardi notalastiriw jaqsi jolga qoyilmagan edi. Áyyemnen dápshilerge usillardi ustaz - sázendeler tárepinen awizeki, yagniy ustaz-shákirt kórinisinde ámeliy kórsetiw joli menen úyretip kelingen. Qagis hám naqrlardi dáslepki ret qagazga túsiriw bolsa, ótken zamanda jasap, dóretiwshilik etken Al-Farabiy (IX-X ásir), Sayfuddin Al-Urmaviy (XII-XIII ásir) siyaqli ulli oyshillardiñ muzikaliq qollanbalarinda aytilgan. XIX hám XX ásir baslarinda Komil Xorazmiy hám klassikaliq muzika usilindagi toplamlarin Fitrat óz dóretpelerinde nota sizigisiz bayanlagan.
Dáp qagis hám usillarin notalastiriw usiliniñ ózine tán, quramali jolin XIX ásirdiñ 80-jillarinda belgili dárejede áskeriy kapelmeyster A. Eyxgorn, XX ásirdiñ 20-30-jillarinda bolsa belgili rus muzikataniwshi etnograflari V. M. Belyayev, V. A. Uspenskiy, N. N. Mironovlar baslap bergen. Olar dáp ásbabi usillarin, tiykarinan urma saz ásbaplar ushin ámeliyatta qabil etilgen bir siziqli nota jaziwi usilinda kórsetip bergen. Dáp atqariwshiliginda úsh atqariw qurali bar: hár túrli tembrler, usil hám hár túrli dinamikaliq formalar. Bulardiñ barligi dáp atqariwshiliq kórkem ónerinde óz-ara bekkem baylanisqan. Dáptiñ qagis hám usillari sazendeniñ eki qol barmaqlariniñ birdey háreketleri tásirinde payda bolatugin kúshli hám kúshsiz qagis sesleri sebepli payda boladi. Soniñ ushin da, dáp atqariwshiliq kórkem óneriniñ
KEYWORDS
San'at, cholg'ú ijrochiligi, urma cholg'u asboblari, doira, nota, xalq cholg'ulari orkestri, madaniyat, konsert.
EURASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, PHILOSOPHY AND CULTURE
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.2 | SJIF = 8.165 www.in-academy.uz
bay hám hár túrli atqariwshiliq múmkinshiliklerin bir siziqli nota jaziw usili toliq bayanlay almaydi. Sebebi, bir siziqli usilda dáp qagislarin, tiykargi dawis deregi (bak, bum) qagislarin kórsetiwi múmkin. 1952-jili A. I. Petrosyans qálemine tiyisli "Doyra darsligi" baspadan shigarildi. Bul oqiw qollanbada avtor dáp nota jaziwi usilin ele de keñeytti. Bul nota jaziw usili zamanagóy dáp shertiw jollariniñ barliq múmkinshiliklerin qamtip aldi. Bul jaziw sistemasi dáp atqariwshiliq ámeliyatinda hár tárepleme qolayliqlar jaratti hám bul usil óziniñ jetiliskenligi menen házirgi kúnde dáp ushin tiykargi nota jaziw waziypasin atqarmaqta.
Soñgi jillarda Y. Haqqulovtiñ dáp shertiwdi úyreniw ushin baspadan shigarilgan «Doyra uchun pyesalar», O.Kamolxójaev, A. Liviyevtiñ «Doyra darsligi», T. Ashrafxo'jayev, A.Ismatullayevtiñ «Doyra sinfi bo'yicha xrestomatiya» siyaqli oqiw qollanbalari áne usi nota jaziwina tiykarlangan bolip, atqariwshiliqta keñ qollanilmaqta. A.I.Petrosyans qollagan dáp ushin nota jaziwi quraminda hár túrli qagislar tiykarinda qáliplesken dáp usillarin notalastiriwda oñ qol hám shep qol ushin arnawli bir jup eki jolli nota siziginan paydalanadi. Nota belgileriniñ soziliwina ámel etken halda, hár qiyli qagis dawislari oñ qol ushin da, shep qol ushin da bul siziqlarda birdey belgiler menen kórsetiledi. Hár túrli usillardi jaziwda bes siziqli nota jolinan da paydalaniw múmkin, bunda ortadagi úshinshi siziq isletilmeydi. Bunday jagdaylarda oñ qol ushin tómengi 1 hám 2-siziqlar, shep qol ushin joqargi 4 hám 5-siziqlar isletiledi [2:10]. Biraq Shigis xaliqlariniñ nama hám qosiqlarina koncertmeyster boliw processinde shep qol ushin arnalgan úlken hám kishi bumlardan orinli paydalaniw sázendeniñ sheberligine baylanisli.
Oqiwshilardiñ dápte atqariwshiliq sheberligin bir qálipte jaqsi rawajlandiriw ushin oqitiwshi olardiñ múmkinshiliklerine qaray, kerekli tapsirmalar berip bariwi kerek. Bul tapsirmalardiñ orinlaniwin oqitiwshi hár bir sabaq shinigiwlari dawaminda qadagalap turiwi maqsetke muwapiq.
Oqiwshilardiñ atqariwshiliq qábileti dárejeleri hár túrli bolganligi sebepli, olardiñ hár birine ayriqsha joba dúzilgeni maqul. Baslangish klass ushin jeke joba pútin, yarim, shereklik nota hám pauzalardan, ápiwayi ólshemlerde jaratilgan shinigiwlardan hám ápiwayi etyudlardan dúziliwi maqul. Joqari klasslarga ótken sayin, oqiwshilardiñ qábiletine qaray, aste-aqirin quramali ólshemlerge tán shinigiwlar, etyudlar usinis etiledi. Bul dóretpeler kóbirek yarim sherek, on altiliq, otiz ekilik notalar soziliwi hám pauzalardan quralgan boliwi kerek. Sebebi, ápiwayidan quramaliga umtiliw dáp atqariwshiligin toliq ózlestiriwge keñ múmkinshilik jaratip beredi.
Oqiwshi hár bir sabaqqa kirisiwden aldin 30-40 minut waqit dawaminda ortasha qizdirilgan dápte hár túrli etyudlar hám usillardi erkin halda aste-aqirin orinlap, qollarin iykemlestiriwi kerek. Soñ dápti jaqsilap qizdirip, tiykargi sabaqti baslawi múmkin. Soni este tutiw tiyis, qollar jaqsi háreketke kelmegen halda qizdirilgan dápti shertiw barmaqlardiñ awiriwina alip keledi.
Oqitiwshi óz shákirtine duris hám aniq sabaq beriw processinde hám olardi ásbapta tiniq, tegis, jañlagan dawis shigariwga úyretiwde tómendegilerge itibar beriwi talap etiledi:
a) eki qol hám barmaqlar qagislari birdey kúsh penen uriliwi;
b) ansambl bolip atqariwga úyretiw; toparda hár bir dápshi usilga qashirim beriwge umtiladi. Bul bolsa saz ásbap sheberligin asirip, erkinlikke iytermeleydi;
EURASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, PHILOSOPHY AND CULTURE
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.2 | SJIF = 8.165 www.in-academy.uz
d) qisqi, jazgi imtixanlarda, koncertlerde ozbek kompozitorlarinin dap ham fortepiano ushin maslastirilgan doretpelerinen atqariw oqiwshilardin muzikaliq qabileti, atqariwshiliq darejesin rawajlandiradi.[3:6] Bunda O.Komilov, T. Inog'omov, G'. Azimov, Q. Dadayev siyaqli ustaz dapshiler notalastirgan dap usillari toplamlarin uyretiwge shaqiriw zarur.
Juwmaqlap aytqanda, bugingi kunde qaraqalpaq muzika korkem onerinde dap saz asbabi ham oni atqariw usillari jeke ham orkestr quramindagi toparlarda sheber rawajlanbaqta. Atqariw ushin qaraqalpaq namalari dap asbabi ushin bir neshe kompozitorlar tarepinen qayta islenip, ameliyatta qollanbaqta, bul bolsa oz nawbetinde jaslardin korkem onerge bolgan qizigiwshiligin ham iqlasin arttiradi.
References:
1. «Madaniyat va san'at soxasini yanada rivojlantirishga doir qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida»gi O'zbekiston respublikasi prezidentining 2022 yil 2 fevraldagi № ПК-112 sonli qarori.
2. Икромов И. Дойра дарслиги. Еафур Гулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, Тошкент-1997, 78-bet.
3. Ikromov I., Lutfullayev A. «Musiqa» nashriyoti. Toshkent 2012-yil, 10-bet.
4. Пирназаров С.М. «Карацалпац театрынын, профессионаллыцца етиуинде дэслепки адымлар (1930-1939)» Илмий мацола. «Илим х,эм жэмийет» илмий мацолалар туплами. 2023 й., 62-64-бетлар.
5. Мамутов П. Корацалпоц давлат цугирчоц театрининг ташкил цилиниши. Театрдаги ижодий жараёнлар ва изланишлар //Journal of Culture and Art. - 2023. - Т. 1. -№. 2. - С. 1-6.
6. Уразбаев Д, Пирназаров С. THE FIRST APPEARANCE OF POP PERFORMANCES AND ITS DEVELOPMENT OF WORLDWIDE DEVELOPMENT. Science and Education in Karakalpakstan. 2022 years. 95-96.
7. СМ Пирназаров, СБ Аяпов JIRAWSHILIQ KORKEM ONERI-BIR AKTYOR TEATRI MISALINDA. ПЕРЕКРЁСТОК КУЛЬТУРЫ, 2022.
8. K.Muxammeddinov. "jirovchilik hunarining rivojida jumabay jirov bozorivning o'ziga xos hissasi haqida" ilimiy maqola "ilm fan qanoti" ilimiy maqolalar toplami. 2023 yil. 327-330 betler.
9. Алланбаев Р. О. ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ РАЗВИТИЯ ВОКАЛЬНЫХ СПОСОБНОСТЕЙ //INTERNATIONAL SCIENTIFIC REVIEW OF THE PROBLEMS OF PHILOSOPHY, SOCIOLOGY, HISTORY AND POLITICAL SCIENCE. - 2018. - С. 12-15.
10. Saidkhonov, Abdullo. "The Introduction and Popularization of the Era of Romanticism." Central Asian Journal of Theoretical and Applied Science 4.6 (2023): 142-147.
11. ЖУМАБАЕВ А. ИСПОЛНИТЕЛЬСКИЕ СРЕДСТВА ПРИ ИГРЕ НА ДУХОВЫХ ИНСТРУМЕНТАХ (МЕТОДИКА ОБУЧЕНИЯ ИГРЕ НА ТРОМБОНЕ) //Journal of Culture and Art. - 2023. - Т. 1. - №. 8. - С. 58-65.
