CC BY
5ГТАХР 03.09.55
ДYНИЕЖYЗIЛIК СОГЫСТАР АРАЛЫГЫНДАГЫ КЕЦЕС-ПОЛЯК ЦАРЫМ-ЦАТЫНАСЫНЬЩ КЕЙБ1Р МЭСЕЛЕЛЕР1
А.М. Сманова 1 1 т.г.к., доцент Казац мемлекеттiк цыздар педагогикалыц университет^ Казацстан, Алматы ц., еmail: [email protected]
Бул мацалада Кенес мемлекеп мен эмиграциядагы Польша Yкiметiнiн арасындагы халыцаралыц, дипломатиялыц жэне эскери байланыс туралы царастырылады. Польша тэуелсiздiгiн цалпына келтпрш жэне Кенес мемлекетi цурылганнан кешн, олардын арасында кYштi идеологиялыц жэне саяси кYрес басталды, ягни бул ек1 елдiн Орталыц жэне Шыгыс Еуропа аймагына Yстемдiк етудiн дэстYрлi орыс-поляк цатынасын жалгастыру немесе бул осы елдер арасындагы iргелi идеологиялыц жэне сэйкессiздiктерге байланысты туындаган оцига еда. Бул ен алдымен еш ел арасындагы царым-цатынасты, эсiресе онын халыцаралыц багыттарын зерттеумен айналысты, ейткеш ол тарих гылымы Yшiн манызды болатын. Аталмыш кезенге байланысты еш елдiн саяси кешбасшыларынын пiкiрiнше, тарихтын мiндетi, ягни бул сыртцы саяси багытын аныцтау, сондай-ац бурынгы тарихи айгацтар мен дэлелдердi ез елшщ халыцаралыц сахнадагы эрекеттерiнiн пайдасына шешу.
Туйт свздер: дипломатия, Рапалло келШм1, Шыгыс Еуропа, Кецест1к Ресей, элеуметтж цалыптасу, Мэскеу конференциясы, согыс тутцындары
Екшш1 дуниежузшк согыс кез1ндеп кенес-польша саяси, эскери жэне дипломатиялыц царым-цатынасынын мэн-жайы сонгы жылдарга дешн ете цупия турде сацталып келген болатын. Дегенмен бул мэселе Кенес Одагы ыдыраганнан кешн цайта цолга алынып, мэселенщ мэн жайы терюке шыгарыла бастады. Сондыцтан Польша мен цаз1рп Ресей арасындагы ынтымацтастыцты цалыптастыру ушш ен алдымен, кенес-польша арасындагы бурынгы тарихи шындыцтарды цалыптастыру керек болды. Сондай оцигалардьщ б1р1 - 1920-1941 жылдар аралыгындагы ею мемлекет арасындагы царым-цатынастардын «ацтандац» болып келген мэселелерь Мацаланы жазу барысында тарих гылымынын дамуы барысында цалыптасцан тужырымдар жиынтыгы мен тарих гылымынын алдынгы цатарлы мамандарынын зерттеулершде кершс тапцан езекп мэселелерге жана тургыдан царау, жана тарихи ойлаудын тужырымдамасы, сонгы жылдары тарих гылымында болып жатцан тубегейт езгерютер де басшылыцца алынды.
Дуниежузшк согыстар аралыгында кенестш Ресейдщ, одан сон КСРО мен Польшанын арасындагы царым-цатынастар салцын турде цалыптасты. Сол кездеп ею ел арасындагы 1919-1920 жылдардагы согыс экелген зардаптар жайында алакездш, не болмаса б1р-б1рше айып таццан эрекеттер мен алауыздыцтар осы б1р ешпендшктщ бастамасы ед1. Б1ршш1 дуниежузшк согыс нэтижесшде енпзшген Еуропалыц «тэртшке» ею мемлекеттщ де ез1нд1к принципт турдеп цояр талабы болды. Германия Рейхы сеюлд1 Кенес Одагы да Польшанын тутастыгы мен тэуелс1зд1гше кетлдш берген Версаль жуйесшщ элс1реуш, rimi, толыцтай цурып кетуш кекседь Сонымен 1920 жылгы кенес-поляк согысындагы жещлютен сон Кенес уюмет Польшаны «бейб1тшшктщ басты жауы» деп санады [1; 15-16].
Кенеспк басшылыц 1921 жылы наурыз айынын 21 кунп «Рига келю1м-шарты» [2; 71] деп аталган келюсездер барысында Польша мен Ресейдщ езара «ныгаюы» немесе «дамуына» берген уэделер1 кенеспк басцару жуйес мен большевикпк революциянын нысанасынан ешб1р ауытцып кете алмады. Ондагы басты жагдай большевикпк революциянын муддел1 стратегиясын жузеге асырудан да ресейтктер бас тартпады. Мэскеудщ кезцарасынша, Польша Батыстын негурлым дамыган капиталист^ елдершдеп жумысшы табы мен пролетариат деп есептелген революцияшыл топтармен табиги жалгастыратын кетр юпеттес болатын.
Сонымен 20-шы жылдары кенес-поляк цатынастары ею мемлекеттщ шю жагдайы мен халыцаралыц сахнадагы саяси цубылыстарга байланысты цалыптасты. 1918 жылдын наурыз айындагы Брест келю1м-шарты Кенеспк Ресейдщ Германиямен арадагы царым-цатынастарынын турацтана бастагандыгын бшд1ред1 [3; 68]. Ал 1922 жылы сэу1р айынын 16 куш немю-кенес келю1м-
шарты бекmлдi [4; 22]. Б^л келюм-шарт Кецспк Ресей жэне Германия карым-катынастарын т^рактауга бейiмдеп, екi елдщ дипломатиялык байланыстарыныц багытын вздерiне пайдалы жакка б^рды. Олардыц аркасында б^рыннан жинакталган карыз-берешектердщ барлыгы дерлiк жойылды. Согыс карсацындагы халыкаралык келюсвздердщ iшiнде Рапалло келiсiм-шарты бYкiл элемдi дYP сiлкiндiрген болатын, ягни кецес-герман взара тYсiнiстiгi саяси багытында кабылданган баска да К¥жаттар осыдан туындады. Ол 1932 жылга дейiн гана кYшiн сактаган кецес-герман жакындасуын пайымдайтын «Рапалло саясатына» негiз калады [5]. 1926 жылы сэуiрдщ 24 кYнi Берлинде «Достык жэне ынтымактастык туралы» келiсiм-шарт жасалып, б^л кецес-герман жакындасуыныц келесi кезещне жол салды [2; 56].
Польша жагы болса б^л Рапалло келюм-шартын (немiс-кецес взара тYсiнiстiгi саяси багытында кабылданган баска да к¥жаттар осыдан туындаган) Еуропадагы вз позициясына катер твндiруi деп багалады. Осындай жагдайдан кртылу Yшiн Польша Шыгыстагы квршюше байланысты саясаттыц белсендiлiгiн арттыра отырып, взiне пайдасыз окигадан кртылу жолдарын iздедi. Нэтижесiнде «Квктен iздегенi жерден табылып», осы кезде поляктардыц ^мтылысы Кремль саясатымен двп келдi. Ол Рапалло келюм-шартына карамастан взiнiц Батыстагы квршiсiмен де карым-катынасты т^рактандыруга квщл аударды.
1924 жылы поляк Yкiметi жэне кецес сырткы саясат ведомоствалары басшыларымен взара карым-катынастардыц мэселелерiн талкылау Yшiн конференция шакыруга бастама квтерд^ ал 1925 жылы бiр-бiрiне шабуыл жасамау туралы бiтiм жасауды ^сынды [4; 22]. Ал, 1926 жылы сэуiрдiц 24 кYнi Берлинде «Достык жэне ынтымактастык туралы» келiсiм-шарт жасалып, б^л кецес-немiс жакындасуыныц келесi кезещне жол салды [2; 56]. Бiрак 1925 жылы Польша жэне Кецес Yкiметi арасындагы поляк-кецес келiсiм-шартын жасау жвшндеп келiссвздер 1928 жылы еш нэтижесiз далада калды. Эйткенi Германия мен карым-катынас кецестiк саясаттыц басым багыты болгандыктан, Польшамен арадагы бiр-бiрiне шабуыл жасамау жвнiндегi пактiнi б^л мезетте жYзеге асыра коюдыц ешбiр мYмкiндiгi бола коймады.
ДYниежYзiлiк согыстар аралыгындагы бетб^рысындагы халыкаралык окигаларда сол кезде Еуропадагы кYштердi орналастырудыц взгеруi гажап емес, деген нышандардыц белгiлерi де байкала бастады. Германиядагы экономикалык дагдарыс, 1930 жылгы сайлаудыц корытындысы кврсетiп бергендей, алдагы уакытта вюмет билiгi ^лттык-социалистш партияныц колына квшетшдтне алдын-ала болжам жасалды. Осы кездеп Германияда болып жаткан взгерютер Польша мен Кецес Одагын да ше кеттi. Ал Германиямен ынтымактастык карым-катынасыныц Yзiлуi Кецес Одагыныц Еуропадан толыктай саяси окшау калуына экелш согатын катер тугызды. Сондыктан м^ндай жагдайда кецестiк сырткы саясат багыты француз-поляк одагымен жакындасу жолын талдау кажет болды [6; 62].
1931 жылы тамыз айында болган кецес-француз келiссвзi екi мемлекеттiц бiр-бiрiне шабуыл жасамау пактiсiне кол коюымен аякталды. Соган карамастан, 1932 жылы шшденщ 25 кYнi Польша жагыныц бастамасымен Мэскеуде Кецес Одагы мен Польша арасында бiр-бiрiне шабуыл жасамау туралы пакпге де кол койылып, 1933 жылы кацтар айыныц 25 [7; 12] б^л к¥жат арнайы бекiтiлдi. Б^л бiр-бiрiне шабуыл жасамау туралы кецес-поляк пакпс 3 жылга жасалып, оны тагы да ею жылга ^зарту мYмкiндiгi каралды. Свйтiп, 1934 жылы мамыр айыныц 5 келiсiм-шарт 1945 жылдыц 31 желтоксан айына дейiн ^зартылды [8; 134].
1932 жылы желтоксан айында Мэскеуде аумактык конференция шакырылып, оган: Кецестiк Ресей, Польша, Финляндия, Эстония, Латвия жэне Литва вкiлдерi катысты [2; 23]. Сэтаздшке ^шыраганына карамастан б^л конференция Кецестш Ресейдiц батыстагы квршiлерi арасындагы шиеленсп жагдайды бэсецдетуге оцды ыкпалын тилздь
1938 жылы кыркYЙек айыныц 23 Кецес Yкiметi польшалык эрштестерше Германияныц Чехословакияга карсы агрессиялык согыска дайындалып жаткандыгына байланысты ескерту Yндеуiн тапсыруга мэжбYP болды. Сол Мэскеу мынадай жауап алды: <^ршшщен, Польша мемлекетiнiц корганысына байланысты шаралар колдану жвнiнде Польша Республикасы ешюмге де тYсiнiктеме беруге мiндеттi емес, Польша Республикасыныц Yкiметiне тiкелей катысты мэелелердi гана кабылдаймыз. Екiншiден, Польша Республикасыныц Yкiметi взi жасаган келюсвздердщ мазм^нын жаксы бiледi» [10; 154-155] делшген болатын. Сонымен бiрге 1938 жылдыц аягында екi жак тагы да непзп бейбiт келiсiм, ягни 1932 жылмен байланыстырып, оныц 1934 жылдан 1945 жылга дейiнгi кезецд камтитынын мак¥лдаган едi.
Ал 1938 жылы кыр^йек айыныц 28 kyhî Мюнхенде болып еткен конференция барысында жэне оныц корытындысы бойынша ой тYЙген кецестiк дипломаттар таяу уакытта Еуропада Yлкен жанжалдыц туатындыгына болжам айтты. Сонымен бiрге 1938 жылдыц жазында Кецестiк ^иыр Шыгыста Жапонияныц кауiп-катерi ^лгая тYCтi, сондыктан кецестер жагы екi майдандагы согыстан сактану максатын ^станды. Мюнхендегi конференциядан кейiн Кецес басшылыгы Еуропада кандайда 6ip каушиздш жYЙесiн к^руга мYмкiндiк болмайтындыгына кез жеткiзiп, Германиямен келюсездер жYргiзу аркылы Батыстык державаларга арка CYЙеуге Yмiттендi. 1938 жылы казан айыныц 4 кYнi кецестiк Сырткы iстер халык комиссарыныц орынбасары Владимир Потемкин француз елшшпмен жэне Мэскеудеп баска да шетелдiк дипломаттарга жаца жагдайда КСРО Yшiн т^йыктан шыгудыц бiрден-бiр жолы Германиямен ынтымактастыкты шешу Yшiн Польшаны екiге белу мYмкiндiгi гана болды. Бiрак, 1939 жылдыц кектемшен Германияга карсы жасакталган агылшын-француз-поляк одагыныц [10; 124] алдагы ю-кимылдарына Мэскеудiц тiкелей казылык жасап, сарапшы болуына мYмкiндiк бердi.
1939 жылдыц басында фашистiк Германия Yкiметi езшщ КСРО-га жасайтын согыс жоспарына Польшаны да тарткан болатын. 1939 жылы кацтар айыныц 5 кYнi Польша сырткы ютер министрi Ю.Бек, Берхтесгаденде Гитлердiц кабылдауында да болган. Ю.Бек сол кезде, «Германия мен Польшаныц Кецес Одагына катысты ортак мYДдесiнiц» бар екендiгi туралы сез козгаган едi. Сондыктан да кYшi мыкты Польшага кызыгушылык тудырган да, оныц «КСРО-га карсы пайдалангысы келетiн поляк дивизиясы, бiр немiс дивизиясына ыкшам болатынын» ескерген едi. Дегенмен де министр Ю.Бек болса Кецес Одагына карсы науканга келюпейтшдтн бiлдiрдi. Б^ган 1939 жылы наурыз айыныц 10-12 кYндерi Мэскеуде БКП (б) Орталык Комитетiнiц XVIII съезiнiц мэжiлiсiнде И.В.Сталиннщ сез сейлеуi айкын дэлел болды [8; 179]. БКП (б) бас хатшысы халыкаралык окигаларды жан-жакты талдай келiп, фашистiк жэне буржуазиялык-демократиялык мемлекеттердщ тарапынан осы агрессияны колдайтындыктарын сынга алды. Баяндамашы б^дан кейiн «эскери арандатушыларды» жариялап, олар негiзсiз Германиямен жанжалдасуга итермелеп, жагдайды тiптен ушыктыра тYсуге эрекет жасап жаткандарын ашына тiлге тиек еттi.
Согыс аралык жылдардагы ресми тYрде кецес-поляк карым-катынастарыныц саяси жагдайынан тарихшылардыц толык магл^маты болмады. «Актацдак» болган окиганыц себебшде оган байланысты кецес саясатыныц тарихында бiз толыктай бiле бермеймiз немесе бiржакты гана хабардармыз. Шын мэшнде поляк-кецес келiссездерiн жандандыру мен емiрге енгiзу кажеттiлiгi 1939 жылы кектемде Польшага катысты Германияныц баскыншылык пигылы анык болган т^ста жэне сэуiр айында Гитлердiц б^л елге катысты есеп айырысуы эскери эрекеттермен канагаттандырмак болган т^сында ете кажет болган едь Польша Yкiметi б^л т^ста поляк-кецес катынасына жалпы канагаттанатын едь 1939 жылы мамыр айыныц 13 Ю.Бек Париждегi поляк елшюше
хабарлагаындай, таяу арада Потемкин мен болган келюм, «Кецес Одагы бiздiц кезкарасымызды тYсiнуiнде оцды пiкiрлерде екендшн, кецес-поляк катынасы казiрri уакытта калыпты да, орныкты жагдайда екендiгiн керсетп»,- деп мэлiмдеген [6;125].
Сондай-ак, Польшаныц багыттаушы топтарыныц КСРО-га катысты позициясы тек кана нэтижелi емес, онда жауластык та кезкарас болганы езiнен-езi айкын. 1939 жылы мамырдыц 25 Ю.Бекке ресми сапармен келген Варшавадагы кецестiк елшi Н.И.Шаронов, Кецес Одагыныц Польшага эскери кемек керсетуге даяр екеншен хабардар етедь КСРО-ныц пигылын тYсiнбестен б^л ^сыныс кабылданган едь Поляк басшыларыныц шапшацдыгы агылшын-француз-кецес эскери келiссезi т^сында ашык бшнд^ онда Польша Германия агрессиясы белец алган жагдайда кецестiк эскерлердiц оныц шекарасы аркылы етуiнен Yзiлдi-кесiлдi карсылыгы болатын. Польша б^ган келiспедi, анык болгандай б^л багыт Yш жакты келгамнщ орындалмауыныц бiрден-бiр себебiн тYсiндiрдi. Содан кейiн 1939 жылгы тамыздыц 23 кYнгi кецес-герман келiссезi мен кыр^йектщ 28 кYнгi достык пен шекара жешндеп баска да келюсездер, к¥пия хаттамалар дYниеге келдi. Эрине, б^л к¥жаттардыц Польша мемлекетi тагдырына тiкелей катысты екендiгi даусыз.
1939 жылы кыр^йек айыныц 30 Францияда к¥рылган генерал Владислав Сикорскийдщ Yкiметi [6; 198] егемендi Польша мемлекетш к¥руды алдына максат етш койды. Генералдыц Yкiметi 1939 жылы кыр^йек айыныц 17 кYнгi окиганы ескере отырып, Польша тек Германиямен гана емес, Кецес Одагымен де согыс ертшщ туганайын деп т^рганын куаттап бердi. Мэселен, 17 кыр^йек кYнi Кецес Yкiметi Кызыл Армияга Польшаныц шыгыс шекарасын б^зып етуге б^йрык берген кезде, поляк мемлекет осыган дейiн-ак «кYЙзелiп каусырады» деп, бiржакты мойындаса да генерал
Фелецин Слава-Складовкий YKiMeT шартты тYрде болсын согыс жариялауга батылы жетпедi [4; 119]. Осы кезде эмиграциядагы YKiMeT ез позициясында кала бердi. Дегенмен, Польшаньщ КСРО-га карсы согысты бастап кетуге MYMKiH^ri болмаса да 1939 жылы кыр^йек айыныц екiншi жартысындагы жагдай соган экелген-дi. Калыптаскан жагдай генерал Сикорскийдi Кецес Одагымен келюмге келуге итермеледi (¥лыбритания мен Франция да буган ат салысты), дегенмен бул тек 1941 жылы маусым-шшде айларында, Германия Кецес Одагына согыс ашар алдында гана жYзеге асты [11; 179].
Бул саясат генерал Сикорский баскарган Yкiметriц сол кездегi жагдайын мейлiнше аныктауга эсерiн тигiздi. Сондыктан, ресми тYрдегi «кос душпан» теориясын устанган Сикорскийдщ Yкiметi iс жYзiнде фашистiк Германия жэне Кецеспк Ресеймен байланысты ез саясатын бiрнеше рет езгертiп баскаша жYргiзуге мэжбYP болды. Немютердщ Польшага баскыншылык шабуылы мен кыр^йек науканыныц себептерiне талдау жасайтын болсак, онда шекараны Польшаныц пайдасына шешу кажет екендiгi ескерiлiп, соган сэйкес жоба дайындалуы кажет едi (ец алдымен Пруссия жэне Гданскш бiрiктiру немесе карусыздандыру, сондай-ак, Шленск, Онольскийдi).
Поляк сарапшыларыныц пiкiрiнше, одактас мемлекеттермен келюшгендей, согыстан кейiнгi Польшаныц каушаздт, дамуы мен дербестiкте емiр CYPуi бiр арнада жYзеге асырыла отырып «акикаттыц толык жасампаздыгына» кепiлдiк беру жэне шыгыс аймактыц алдагы болашагы Yшiн тыныш емiр CYPуге, сейтiп ¥лы Польшаны кемелдендiрудi жалгастыру нэтижесiнде Еуропадагы кYштердi дурыс орналастыру [12; 105] кажет болды.
Генерал Сикорскийдiц Yкiметi Орталык-Шыгыс Еуропадагы, бiрiншi кезекте поляк-чехословак конференциясын, одан соц кейiнiрек барлык Балтык жагалауындагы мемлекеттер мен Венгрияны коса отырып, кецейтiлген жаца саяси уйым куру женiндегi британдык тужырымды колдай отырып, ез негiздемесiн одан эрi терецдете тYCтi. Еуропаныц осы белт мен Балтык, Кара тещз жэне Адриат тецiздерiнiц ортасында курылатын саяси уйым Германияныц Шыгыска керсеткен кысымыныц жолын кесiп, оны Ресейден белiп тастау мiндетiн алдына койган едi.
Еуропа мемлекеттерiнде аумактык федерация кагидалары негiзiнде бiрiгу тужырымын, нактырак айтканда, поляк-чехославакия конфедерациясыныц жобасын алдымен ¥лыбритания колдады. Будан кейiн 1941 жылы кектемде Атлант Мухитыныц аргы бетiне езiнiц алгашкы сапарымен барган премьер-министр Сикорскийдiц болашак жоспарымен таныстырганда, сол кезде бейтарап мемлекет Америка Курама Штаттары да тYсiнiстiкпен кабылдады. Сонымен бiрге, согыстан кейiнгi Германиямен ез шекарасын реттеп, кайта куру жешндеп поляк Yкiметiнiц усынысы британ сарапшылары тобынан колдау тапты. 1939-1940 жылдары Польшага Шыгыс Пруссия мен Гданьсюш косу немесе карусыздандырудыц кажеттшгше кецiл аударган Париждегi саяси топтар да дэл осындай кезкарас таныткан болатын. Бiрак, 1941 жылдыц кектемiнде генерал Сикорскийдiц АКШ-ка сапары кезшде американдык бiркатар кайраткерлер Польшаныц Германиямен шекарасына катысты мэселелердi талкылаудан калыс калды [7; 84].
Нэтижешнде, генерал Сикорскийдiц федеративтiк тужырымдары Кецес Одагыныц саяси мYДдесiне мYлдем карама-карсы болды. Кецес Yкiметi будан ездерше карсы багытталган эрекеттi, кезiнде украин жэне беларусь халыктарын косу жешндеп актiнi Сикорский Yкiметiнiц мойындамаганын жэне поляк-кецес шекаралары мэселелерiне байланысты Шыгыс Еуропадагы ез позициясын бузбак болган ниеттi байкады.
Буган жауап ре^нде Кецес Одагы эмиграциядагы премьр-министр Сикорскийдщ Yкiметiн мойындамады жэне ол Yкiметтiц ешбiр мэлiмдемесiн кабылдамай тастады [11; 184]. Сол кезде ¥лыбритания мен Франция 1920 жылы Польша басып алган жерлер Yшiн согысуга бармайтындарын, калыптаскан жагдайларга карамастан Польша y™^ Мэскеумен карым-катынастарын Yзбейтiндiгiн айкын тYсiндiрдi. Польша Yкiметiнiц екiлдерiмен келiссездер журпзу кезiнде 1939 жылы тамыз айыныц 23 жасалган одактастык келгам-шартты тек Германияга карсы жагдайда гана
¥лыбритания Польшага кемек керсету мшдетш езiне жYктейтiндiгiн еске салды. Батыстык державалар Yшiн «поляк мэселесЬ> согыстыц салдарынан туындаган жагдайлардыц бiрi гана едь Сол себептi, олар поляк мэселесше Польша Республикасы Yкiметi Yмiт кYткендей децгейде кецiл белуге ниеттенбедь
Дегенмен, поляк-агылшын жэне поляк-француз ынтымактастыгы женiндегi мэселе кецес-фин согысы басталуына байланысты алгаш рет кYн тэртабше койылды. Бул согыс басталган соц Лондон мен Парижде Мэскеу саясатына карсы iс-кимылдар пайда болып, муныц езi КСРО-га карсы багытталган насихаттык науканныц басталуына алып келдi. Оныц тиiмдiлiгi сонда, Кецес Одагын
¥лттар Лигасы к¥рамынан шыгару, ерши келе Финляндияга эскери кемек керсетуге дешн жалгастыру максаты койылды. Бiрак 1940 жылы наурыз айыныц 12 ^ш Мэскеуде Финляндиямен бейбiт катар емiр CYPУ туралы келiсiм-шартка кол койылган соц б^л мэселе кайтадан козгалган жок [7; 86].
Ал 1940 жылы маусым айында Франция фашистш Германиядан жецiлген соц Еуропада стратегиялык жагдай кайта езгердi. Ендi ¥лыбритания Кецес Одагымен карым-катынастарды жаксартуга ^мтылган пейiлге кештi. Осы 1940 жылы Францияныц жецiлiсi генерал Сикорскийдiц еткендеп саяси т^жырымдарыныц бэрiн де шыцырау тYбiне тYсiрдi. Дэл шешушi сэтте Германияны жецу максатында Франция жершде зор киындыкпен к¥рылган поляк армиясыныц жартысы к¥рып кеттi. 1940 жылы маусым айыныц 8 ^ш ¥лыбританияныц бастамасы бойынша генерал Сикорский ^шакпен Лондонга аттанып кеттi. Келесi ^ш Черчилльмен кездесiп, «Yшiншi рейхтыц» жалпы согысты азарту женiндегi шешiмiн ескере отырып, поляк Yкiметi мен оныц калган эскери ^штерш ¥лыбритания жерше экелiп орналастыру туралы эцгiме козгады. 1940 жылы шiлде айыныц 19 кYнi генерал Сикорскийдiц тапсыруымен Польша Республикасыныц Лондондагы елшiсi Эдуард Рачинский ¥лыбританияныц Сырткы iстер министрi К.Галифакске Yндеу тапсырды (меморандум). Онда 1939 жылгы кыркYЙек айыныц аягында Кецес Одагыныц тYрмелерi мен шалгай аудандарына айдауга кеткен поляк жогары шендi офицерлерi мен катардагы жауынгерлерiнен КСРО жерiнде Поляк Армиясын жасактау ^сынысы жэне алдагы уакытта кецес-поляк карым-катынастарыныц мэн-жайы туралы мэселелер каралды. Генерал Сикорскийдiц не себептi м^ндай Yндеудi дайындагандыгын айту, оган казiргi кYннiц елшемiмен карау ете киын. Бэлкiм, б^л тiкелей Черчилльдiц, болмаса оныц кызметкерлершщ ^сынысы шыгар (жогарыда айтылып еткенiмiздей, сол кезде ¥лыбритания Мэскеумен калай да жакындасудыц жолдарын iздестiрген болатын).
Алайда, бiрнеше ^н еткен соц (1940 жылы 22 маусым) поляк эмигранттык Yкiметiнiц президент Владислав Рачкевич пен Сырткы ютер министрi Август Залесский генерал Сикорскийге кысым керсете отырып б^л Yндеудi кейiн кайтарып алуга кендiрдi. Ал лорд Галифакс болса б^л Yндеудi «болган жок» деп жокка шыгарды, ал 1940 жылы маусым айыныц 25 ^ш ол кейiн кайтарылды. Соган карамастан б^л Yндеу Кецес Одагымен карым-катынастыц Польшага аз да болса оц септшн тигiзетiндiгiн тYсiнгендiгiнiц айгагы болып табылады. Сырткы саясатта «орындалмайды» деп саналатын шара жок. Осындай келецсiздiкке карамастан, Черчилльге жетюзшген генерал Сикорскийдiц ауызша кепiлдiгi калды. Ал арада бiр жыл еткен соц ¥лыбританияныц премьер-министрi м^ндай сэттi шебер пайдалана бiлдi [13; 49].
Сонымен Францияныц жецiлiсiнен кешн Еуропадагы калыптаскан жаца саяси жэне эскери жагдайлар Лондондагы поляк эмигранттык Yкiметiне сырткы саясаттыц мэн-жайын кайтадан елеп-екшеп алуды талап етп. Франция жецiлiске ^шыраганына карамастан генерал Сикорскийдщ сырткы саясат женiндегi максаты кагидалы тYPде езгере коймады. 1940 жылы тамыз айыныц 15 кYнi эмигранттык Yкiметтiц сырткы iстер министрi В.Залесскийдiц дипломатиялык кезкарастагы н^скауында: <^юметтщ басшылыкка алган кимылдарында, кYткенiмiздiц езi осы, Францияныц бiрлiгiне карамастан, ¥лыбританиямен тiзе коса отырып, елдi азат ету Yшiн жэне тYбегейлi жецюке жету максатында кYресе беру кажет. Кецес Одагымен карым-катынастарга келетiн болсак, н^скауда атап керсетiлгендей, «калыптаскан жагдай барысында Ресей ¥лыбританияныц одактасы ретшде» Германияга карсы кYресетiн болса, бiздiц екi ортадагы жагдайымызды шешiп, кецеспк басып алу женiндегi б^рыннан ала кездшке экелген дау-жанжалды кейiнге калдыра т^ру кажеттiгi де туады» [7; 86] деген ой ортага салынды.
Лондондагы Польша эмигранттык Yкiметi Германияныц Кецес Одагына карсы эскери ю-кимылдарды калай кабылдау мYмкiндiгiн ^зак мерзiм саралады. Соган караганда, ез кабинетвде отырып, сондай-ак британдык кайраткерлермен айтыс кезiнде жаца жагдайдыц туындауы мYмкiндiгiн, Кецес Одагымен келiсiм-шарт жасаудыц талаптарын, ыцгайын аныктауга мYмкiндiктер болганы да шындык. Сейтiп, осыган дешн езi ^стаган позицияны кайта багалауга мэжбYP еттi. Лондондагы поляк саяси жэне эскери топтары арасында Кызыл Армияныц ^зак мерзiм тойтарыс беруше сенiмсiздiк туып, согыс жецiспен аякталган соц, Еуропаны ^йымдастыру тiзгiнi бэрiбiр агылшын мемлекетiнiц колында болады, деген кезкарас Yстемдiк еттi. Алайда, Шыгыс майданныц мацызын елеп, ескермеуге болмайтын едi. Соган орай кецестiк аумакта жасакталатын Поляк Армиясыныц релiн калайша жокка шыгарамыз? Кептеген саясатшылар оныц КСРО-мен келюм-шарт жасау Yшiн мацызды болатынын да жете багаламады.
1940 жылы караша айында британ дипломатиясы КСРО мен карым-катынас жешндеп ю-кимылдарын кайтадан жалгастырды. Сонымен катар, берпндеп, буыны катая бастаган гитлершiлдiкке карсы топтаскан бiрлiкке (коалиция) алдагы уакытта Кецес Одагыныц да косылуы мYмкiн екендiгiне орай екi жакты карым-катынасты реттеу туралы усыныстар да жасалды. Осыныц нэтижесiнде министр А.Залесский КСРО-га катысты «поляк мэселесше» британдыктардыц орынсыз араласуына: «Ресейдегi мэселеге аса мYДделi жэне казiрri кезде сол елмен согыс жагдайында турган бiрден-бiр мемлекет ретшде» ез наразылыгын бiлдiрдi. Министр Галифакске буган тYсiнiктеме жасап, жазбаша кетлдш етуге келiсiмiн бердь Караша айыныц 27 кYнi кабылданган ¥лыбритания сырткы iстер министрiнiц Yндеуiнде Мэскеуде баяндалган британ усыныстарында «согыс басталар алдында Кызыл Армия орналаскан аумактарда кецестiк бакылау болганын мойындау» туралы сез болганына келiседi. Будан эрi британ министрi бул мойындаудыц ел дербестiгiне ешбiр нускан келпрмегенш де куаттады. Осыган сэйкес, Галифакс 1940 жылы кыр^йек айыныц 1 кунл Кауым палатасындагы премьер-министр Черчилльдщ декларациясына назар аударды. Онда былай делiнген: «екi жакты мYДделердiц келюмше жэне ерiк-жiгерiне карамастан тиiстi шешiм таппаган жагдайда болмаса, согыс барысында орын алатын кандайда бiр аумактык езгерiстердi мойындау ойымызда да жок» [14; 51].
Халыкаралык сахнадагы кецеспк саясаттыц езгерiстерге бой алганы жайында куэлiктер баршылык. Польша жагынан мысалы, Кецес Одагы саясатындагы екiжYЗдiлiктi гана емес, сырткы саясат кызметiнiц одан эрi кубылуы, Германияга элде ¥лыбританияга iлесемiз бе? деген «жогаргы орындагы» кYрестi де сан килы эрекеттердщ нэтижесi деп багалауга болады. Осы кездеп кецес-поляк катынасы кYн тэртiбiнде 1939 жылы кыркYЙек айыныц 17 кунл Батыс Украина мен Батыс Белоруссия жерлерiнен жер аударылгандар женшде сараптама жасау мiндетi турды. Буган байланысты поляк когамында кецестерге карсы наразылык ерiс алды, шындыгына келсек, Франция кулаган соц жагдай езгере бастады. ТYрлi кецестiк элементтердi айыптаганныц езiнде негiзiнен коммунистiк жэне солшыл социалистiк партиялары «лондон лагерiнiц» басым кепшiлiгi ерте ме, кеш пе Польша калай болганда ¥лыбританияныц одактасына айналады, ягни Кецес Одагымен де одактасады деген ой тYЙдi [10; 125].
Франция мемлекеттщ жецшсшен кешн Польша эмигранттык Yкiметiнде согыстыц максаты туралы жэне будан аргы саясат согыстан кешнп Польшаныц кауiпсiздiгiн камтамасыз ету мэселелерiне арналу кажеттшш тштен ширыга тYCтi. Францияныц кулауымен катар сол кездеп эмиграциядагы поляк Yкiметi де ете ауыр кYЙзелiске ушырады. Ец бастысы олар армияныц кеп белтнен айырылды. Армия - бул Польшадагы Yкiмет болашагы туралы оныц согыска катысуы, согыстан кейiнгi бейбп емiрдегi тугырнамасы жайындагы мэселе болатын. Армия премьер-министр генерал Сикорский жэне оныц Yкiметi арка суйеген бiрден бiр накты кYш екендiгi айкын едi.
Корыта келгенде, Шыгыс Еуропадагы узак мерзiмдi бейбiтшiлiк ушш каланган негiз мыкты болмай кулап калды. Эйткенi осы елдердi Германиямен бiрлесiп белшектеу, аумакты басып алу туралы мэселелер басыцкы болды. Дегенмен «Фашиспк Германиямен сез байласу саясаты» Сталинге жалган бедел эперген де шыгар, бiрак бул фашистiк Германияныц Кецес Одагына шабуыл жасау катерiнен сактап калуга кепiлдiк берген жок [15; 50]. Сол кездеп кецеспк эскери акция Батыс Украина мен Батыс Белоруссияныц халкын азат етуiн жэне оларды осыган орай «куанышка белеп», КСРО курамына кiргiзгенi секiлдi бiржакты тYсiнiктермен шектелдi. Ал купия косымша еткiзiлген кецес-герман келiсiмiнiц, сондай-ак, Польша аумагында кецес-герман эскерлерiнiц бiрлескен кимылдары кандай рел аткарды жэне баска да мацызды мэселелер назарга шшбей де калды.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1 Политбюро ЦК РКП (б) - ВКП (б) и Европа. Решения «особой папки». 1923-1939. - Т.1. - М.: Российская политическая энциклопедия, 2001. - 400 с.
2 Внешняя политика Советского Союза. Сборник документов. - Т. III. - М.: Акад. Наук СССР, 1946-1947. - 656 с.
3 Zaron P. Kierunek Wschodni w strategii poltyczno-woiskowej gen. Wladyslawa Sikorskiego 19401943. - Warszawa, 1988. - S. 68.
4 Sprawa polska w czasie drugiej wojny swatowej na arenie miedzynorodowoj. Zbior dokumentow. -Warsawa, 1965. - S. 22.
5 Рубинштейн Н. Рапалльский договор [Электронный ресурс]: Минск: Белорусская цифровая библиотека, 24 октября 2015. - Режим доступа: http://library.by/portalus/modules/internationallaw. - Дата доступа: 07.07.2018.
6 Документы и материалы по истории советско-польских отношений 1939-1943. - М.: Наука, 1973. - 508 с.
7 Slusarczyk J. Stosunki polsko-radzieckie 1939-1945. - Warszawa, 1991. - S. 12.
8 Риббентроп И. фон. Между Лондоном и Москвой. Вспоминания и последние записи. - М.: Политиздат, 1996. - 285 с.
9 Накануне 1931-1939. Как мир был ввергнут в войну: Краткая история в документах, воспоминаниях и комментариях. - М.: Политиздат, 1991. - 272 с.
10 Парсаданова В.С. О некоторых аспектах внешней политики польского правительства в эмиграции в 1940-1941 гг. //Международные отношения и стран Центральной и Юго-Восточной Европы в период фашистской агрессии на Балканах и подготовки нападения на СССР (сентябрь 1940-июнь 1941). - М., 1992. - С.124.
11 Dokumenty i materialy do historii stosunkiw polsko-radzieckich. T. VII-VIII. Warsawa, 1973. -S. 179.
12 Zaron P. Armia Polska w ZSRR, na Bliskim Wschodzie i Srodkowym Zochodzie. - Warszawa, 1981. - S. 105.
13 Черчилль У. Вторая мировая война. Пер с англ. - Кн.1. - Ростов на-Дону: Феникс, 1997. - 640 с.
14 Майский И.М. Воспоминания советского дипломата, 1925-1945. - М.: Международные отношения, 1987. - 782 с.
15 Григорьянц Т.Ю. Советско-германские переговоры в сентябре 1939 г. и сталинские планы в отношении Польши // Международные отношения и страны Центральной и Юго-Восточной Европы в начале второй мировой войны (сентябрь 1939 - август 1940). - М., 1990. - С. 50-51.
НЕКОТОРЫЕ ПРОБЛЕМЫ СОВЕТСКО-ПОЛЬСКИХ ОТНОШЕНИЙ В МЕЖВОЕННЫЙ ПЕРИОД
А.М. Сманова к.и.н., доцент
Казахский государственный женский педагогический университет, Казахстан, г. Алматы, еmail: [email protected]
В статье рассматриваются международные, дипломатические и военные отношения между Советским Союзом и польским правительством в эмиграции. После восстановления независимости Польши и формирования советского государства между этими странами шла идеологическая и политическая борьба, что было обусловлено продолжением традиционной российско-польской борьбой за господство в регионе Центральной и Восточной Европы. Обе стороны в этой борьбе важную роль отводили исторической науке, прежде всего в области изучения отношений между двумя странами. Историческая задача состояла в оправдании курса внешней политики, проводимого политическими лидерами стран, и поиске исторических аргументов в защиту их действий на международной арене.
Ключевые слова: дипломатия, Рапалльский договор, Восточная Европа, Советская Россия, социальные преобразования, Московская конференция, военнопленные
SOME PROBLEMS OF SOVIET-POLISH RELATIONS DURING THE PERIOD BETWEEN TWO WORLD
WARS
А.М. Smanova Cans. Sci. (History), Associate Professor, Kazakh State Women's Teacher Training University, Kazakhstan, Almaty, еmail: [email protected]
The keynote of the article is to show international diplomatic and military relations Soviet Union and government of Poland in emigration. Since the restoration of Poland's independence and the formation of the Soviet state, an acute ideological and political struggle has unfolded between them, which is conditioned by both fundamental
ideological and divergent relations between these countries and the continuation of the traditional Russian-Polish struggle for the predominance of Central and Eastern Europe in the region. Both sides in this struggle played an important role in historical science, especially in those areas that studied the relationship between the two countries. The task of history, in the opinion of the political leaders of the two countries of the period under study, was to substantiate the foreign policy course pursued by the state and search for historical past arguments in favor of the actions of its country in the international arena.
Key words: diplomacy, Treaty of Rapallo, Eastern Europe, Soviet Russia, social transformation, Moscow conference, prisoners of war
