CC BY
0
Karimova O.
Andijon Ichki Ishlar akademik litseyi tarix fani o'qituvchisi CHIG'ATOY ULUSIDA ILK BOSHQARUV SHAKLI
Annotatsiya: Chig'atoy Ulusi Genghisxoning o'g'li Chig'atoy tomonidan tashkil etilgan va mongol imperiyasining G'arbiy qismlarini qamrab olgan davlatdir. Ulusning ilk boshqaruv shakli mongol imperiyasining markazlashmagan boshqaruv tizimi asosida tashkil topgan. Chig'atoy Ulusida hokimiyat asosan mahalliy xonlar va amaldorlar tomonidan amalga oshirilgan bo'lib, ular o'z hududlarida mustaqil ravishda boshqaruvni amalga oshirgan. Boshqaruv tizimida harbiy va fuqarolik boshqaruvi bir-birigayaqin bo'lib, harbiy tuzilma davlatning siyosiy va iqtisodiy hayotida katta rol o'ynagan. Dastlabki davrda Chig'atoy Ulusining boshqaruvi decentralizatsiyalashgan bo 'lib, xonlar va amaldorlar o 'z qo 'shinlari orqali mamlakatni boshqarishgan. Bu boshqaruv shakli, Chingizxondan meros bo 'lib qolgan an 'analar asosida amalga oshirilgan.
Kalitso'zlar: Chig'atoy ulusi, davlat, harbiyyurish, siyosiy tuzim, hudud.
Karimova O.
Andijan Academic Lyceum of Internal Affairs
History Teacher
THE FIRST FORM OF GOVERNMENT IN THE CHIGATOY ULUS
Abstract: Chigatai Ulus is a state founded by Genghis Khan's son Chigatai and covering the Western parts of the Mongol Empire. The first form ofgovernment of the nation was based on the decentralized management system of the Mongol Empire. In Chigatoy Ulus, power was exercised mainly by local khans and officials, who managed independently in their territories. In the management system, military and civilian management are close to each other, and the military structure played a major role in the political and economic life of the state. In the early period, the administration of Chigatay Ulus was decentralized, and khans and officials ruled the country through their armies. This form of government was implemented on the basis of traditions inherited from Genghis Khan.
Key words: Chigatay ulus, state, military campaign, political structure, territory.
Chig'atoy Ulusi, Genghisxoning o'g'li Chig'atoy tomonidan tashkil etilgan va mongol imperiyasining muhim tarkibiy qismlaridan biri bo'lgan davlatdir. Chingizxondan keyin, uning farzandi Chig'atoy 1227-yilda mo'g'ullarning katta imperiyasining G'arbiy qismlarini boshqargan va bu hududda yangi bir ulus (xonlik) tashkil qilgan. Chig'atoy Ulusi, o'zining hududiy joylashuvi bilan Markaziy Osiyo, O'rta Osiyo va janubiy qismlarni o'z ichiga olgan, shu bilan birga, uning boshqaruvi ilk bosqichda oddiy va markazlashmagan shaklda bo'lgan.
Chig'atoy Ulusida mongol imperiyasining umumiy boshqarnv tizimiga asoslangan edi. Genghisxondan olingan an'analar bo'yicha, uluslarda, xususan, Chig'atoy Ulusida ham, markaziy hukumat tomonidan bevosita boshqaruvning o'rni kichik bo'lib, mamlakatni boshqarish, asosan, mahalliy xonlar va amaldorlar tomonidan amalga oshirilgan. Chig'atoy Ulusida boshqaruv shakli dastlab nisbatan decentralizatsiyalashgan edi, ya'ni hududlarda katta xonlar va amaldorlar o'z hududlarida mustaqil ravishda hukmronlik qilishgan. Ular, o'z navbatida, Genghisxonning amaldagi boshqaruv tizimidan foydalanib, ma'muriy va harbiy masalalarni hal qilishgan.
Boshqaruv tizimining asosiy xususiyatlaridan biri, mongol imperiyasida bo'lgani kabi, harbiy va fuqarolik boshqaruvining bir-biriga yaqin bo'lganligi edi. Chig'atoy Ulusida ham davlatning harbiy tuzilmasi juda kuchli bo'lib, xonlar va ularning amaldorlari o'z qo'shinlari orqali davlatni boshqarishgan. Harbiy boshqaruv va jangovar qo'shinlar davlatning siyosiy va ijtimoiy strukturasida asosiy o'rinni egallagan.
Chig'atoy Ulusida ilk boshqaruv shakli decentralizatsiyalashgan, harbiy va fuqarolik boshqaruvining birlashtirilgan tizimiga asoslangan edi. Bu boshqaruv tizimi, Genghisxondan meros bo'lib qolgan va Chig'atoy tomonidan amalga oshirilgan siyosiy strukturada o'z aksini topdi [1].
Mo'g'ullar ko'chmanchilik bilan hayot kechiruvchi xalq bo'lgani tufayli davlat boshqaruvida epsiz edi. Shu boisdan, xonlar dastavval ulus qo'l ostidagi hududlarni noiblar yordamida boshqargan. Buni Movaraunnahrni boshqarish ishlari mahalliy hukmdorlar va ayniqsa mahalliy boy zodagonlarga berilishida ham kuzatamiz.
Misol uchun, birinchi bo'lib Chig'atoy ulusi hududini boshqarish xorazmlik savdogar Mahmud Yalavochga keyinchalik ham uning avlodiga topshirildi. Ular xonning noibi sifatida faoliyat olib borishdi. Noib ko'rinishida ular Ho'janddagi qarorgohidan turib ulus miqyosida soliqlarni to'plash hamda Hoqon huzuriga yetkazish va aholini itoatda ushlab turish kabi ma'suliyat yuklatilgan edi. Bunda noib Chig'atoy ulusi xonlari oldida hisobot berishlari shart emas edi. Huddi shunday Buxoroda ham mahalliy zodagonlar va din ulamolari, sadrlar mamlakatdagi boshqaruvni qo'lga olgan edilar. Manbalarda Chig'atoyning xususan Mahmud Yalavachdan qutulish hoxishi bo'lgani haqida ishoralar bor va u bu maqsadiga 1238 yilgi Mahmud Tarobiy qo'zg'oloni orqali erishgan desak ham mubolag'a bo'lmaydi. Chunki Yalavach qo'zg'alonga homiylikda yoki bila turib keskin chora ko'rmaganlikda ayblanib O'qtoy Hoqonning ijozatisiz noiblikdan ozod etiladi. Yalavach Qora-qurumga ketishga majbur bo'ladi. Hoqon esa iltifot ila kutib oladi va uni Pekinga gubernator etib tayinlaydi. Yalavach u yerda umrining oxiriga qadar (1254 yil) faoliyat yurgazadi. Movaraunnahrning yangi noibi etib esa uning farzandi Ma'sudbekni tayinlaydi. Ma'sudbek ham bosqoqlar va darug'achilar boshliq qo'shinga hamda mahalliy amirlarga tayanib otasining ishlari va siyosatini 1289 yilga qadar davom ettiradi [2].
Mo'g'ullar imperiyasida siyosiy vaziyat juda murakkab bo'lib, bu davrda bosqinchilik urushlari davom etar edi. Xususan, Botu Khan 1236-1241 yillarda
Sharqiy Yevropaga yurishlar qilib, keyinchalik Oltin O'rdaga asos solish uchun zamin yaratgan. 1248 yilda Hoqon Guyukxoning vafoti va undan keyingi davrda, katta hududga ega sulolani boshqarishga tayyor va malakali davogarlarning yo'qligi O'qtoy xonadonini ichki nizolarga olib keldi.
Shuningdek, Botu va Guyukxon o'rtasida eski adovat mavjud bo'lib, bu dushmanlik keyingi avlodlarga ham o'tdi. Mankuxon, 1250 yilda Guyukxon va uning o'g'illari, shuningdek, Chingizxonning avlodlariga qarshi harbiy qo'mondonlar yordamida g'alaba qozonib, taxtni qo'lga kiritdi. Bu g'alaba uning hokimiyatini mustahkamladi va u o'zini davlatning haqiqiy hukmdori deb hisobladi.
Botu, o'z mavqeidan foydalanib, Tulu xonadoni vakillari bilan kelishib, Mankuxonni (Manguxonni) taxtga chiqarishga harakat qildi. Chingiziylar ichida kuchli bo'lgan Botu qurultoyni Saroy Berkaga chaqirdi. O'qtoy va Chig'atoy xonadonlari bu qarorni qabul qilmasdan, qurultoyni Chingizxonning ona yurtida, Kerulen daryosi hududida o'tkazishni talab qilishdi. Nihoyat, Botu va Tulu xonadoni ishtirokida Munkexon Hoqon etib ko'tarildi, ammo O'qtoy va Chig'atoy xonadonlari bu qarorni tan olishni xohlamadi. Yana bir yil davomida, tortishuvlardan so'ng, Qora-Qurumda yangi qurultoy chaqirilib, Munkexon 12511259 yillarda Hoqon etib saylandi.
Munkexon imperiyani boshqarishda bir qator muhim islohotlarni amalga oshirdi, shu jumladan Movaraunnahrda ham. Jamol al-Qarshiyga ko'ra, u o'z urug'iga qilich ko'targan va xonadoniga o'tkir qilich sanchgan ilk kishilardan biri edi. U O'qtoy va Guyukxon kabi Chig'atoy ulusi hududlarini yana Ma'sudbekka topshirdi. Soliq yig'ish masalasiga ehtiyotkorlik bilan yondashib, u qo'zg'olonlar va tartibsizliklarning oldini olish maqsadida, 1238 yildagi Buxorolik Mahmud Tarobiy singari harakatlarga qarshi chora ko'rdi. Darug'achi, bosqoq, chopar va lochinbozlar kabi lavozimlar uchun payza va yorliq olish imtiyozlari qisqartirildi. Mahalliy aholining ijtimoiy holatiga qarab soliq tizimi joriy etildi, lekin har bir hududda soliq stavkalari farq qilardi. Masalan, Xurosonda boy kishidan 7 dinor, kambag'aldan esa 1 dinor olinadi, Movaraunnahrda esa boy kishidan 10 dinor, kambag'aldan 1 dinor talab qilindi. Qopchur soliqlari har yuz jon boshidan bir jonni tashkil etgan, yuz jon boshidan kam bo'lganlardan esa qopchur olinmagan. Bu soliq tizimi 60-yillarga qadar davom etdi. So'ngra, Chig'atoy xonadoni vakillari taxtni qaytadan qo'lga kiritish uchun harakatlana boshladilar.
Fikrimizcha, Chig'atoy xonlari tomonidan amalga oshirilgan bu harakat ulusda boshqaruvni qo'lga olishning birinchi qadami deb hisoblanishi mumkin. Chunki, taxtga o'tirish marosimi an'anaviy ravishda Ili daryosi bo'yida emas, balki Movaraunnahrda, ya'ni Angren daryosi vodiysida o'tkazildi. Bu, xonning mahalliy aholidan uzoqda bo'lmagan, lekin yaqinroq joyda bo'lishini ko'rsatdi. Ushbu o'zgarish, Chingizxon tomonidan yaratilgan qadriyatlarning tanazzulga yuz tutayotganini anglatardi.
Xulosa qilib aytganda, dastlab, Chingizxon o'zi yaratgan imperiyani boshqarishning tartib-qoidalariga farzandlari qat'iy rioya qilgan. Ammo ularning vafotidan ko'p o'tmay, imperiyada tartibsizliklar boshlandi. Bu vaziyatda Botu va Tulu, shuningdek, O'qtoy va Chig'atoy xonadonlari o'rtasida hamkorlik o'rniga
raqobat boshlanib, bir-biriga qarshi chiqa boshladilar. Ularning harakatlari, ko'proq qudratga ega bo'lish uchun ba'zan avlodlar qadriyatlarini bir chetga surib, uluslarning ichki siyosatiga bevosita ta'sir ko'rsatishga olib keldi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati:
1. Bekmuradov S. CHIG'ATOY ULUSIDA ILK BOSHQARUV SHAKLI. Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences. VOLUME 1 | SPECIAL ISSUE 2.
2. Джамал ал-Карши. Мулхакат ас-Сурах / Перевод с арабского и примичания А.Саидова. - Душанбе: Ирфон, 2006.
3. Джувейни. Чингисхан. История завоевателя мира. - Москва: Магистр пресс, 2004. - 690 с.
