CC BY
1БИОЛОГИЯ ПЭН1НЕН ИНТЕЛЛЕКТУАЛДЫ ЖАРЫСТАРГА ДАЙЫНДЬЩ КЕЗ1НДЕ Б1Л1М АЛУШЫЛАРДА ЗЕРТТЕУ ДАГДЫЛАРЫН ЦАЛЫПТАСТЫРУ
САГИЕВА А.Ж.
магистрант, 2 курс Биология кафедрасы Жубанов атындагы Актебе ещрлш университетi, Актебе к., ^азакстан
АДМАНОВА Г.Б.
б.г.к., доцент, гылыми жетекшi Биология кафедрасы, Жубанов атындагы Актебе ещрлш университетi,
Актебе к., ^азакстан
tyüw: Бул мацала биология пэш бойынша интеллектуалды жарыстарга дайындыц барысында бшм алушыларда зерттеу дагдыларын цалыптастырудыц мацыздылыгын царастырады. Зерттеу барысында интеллектуалды жарыстардыц оцушылардыц танымдыц белсендштн арттырудагы рвл1 мен олардыц гылыми-зерттеу цабшеттерт дамытуга ыцпал ететшн талдау нег1з1нде сипатталады.
Жарыстарга дайындыц кез1нде цолданылатын эдгстер мен цуралдар бшм алушылардыц зерттеушшк белсендштн ынталандыруга жэне олардыц аналитикалыц ойлау цабшеттерт жетшд1руге багытталган. Сондай-ац, биология пэнтде зерттеу дагдыларын цалыптастырудыц тшмд1 тэс1лдер1, мысалы, эксперименттт жумыс, жобалыц эдгстер жэне проблемалыц оцыту эд1стемелер1 талцыланады.
Клт свздер: биология, интеллектуалды жарыстар, зерттеу дагдылары, бшм алушылар, Google Science Fair, International Biology Olympiad (IBO), зерттеу эдiстерi.
^аз1рп замангы бшм беру жYЙесiнде окушылардьщ танымдык кабшеттерш арттырып, олардыц шыгармашылык жэне зерттеу дагдыларын дамыту мацызды орын алады. Бул максатка жетудщ бiр тиiмдi жолы - пэндш интеллектуалды жарыстарга катыстыру аркылы окушылардыц гылыми-зерттеу жумыстарына кызыгушылыгын арттыру. Интеллектуалды жарыстар бшм алушылардыц теориялык бшмдерш терецдетш кана коймай, оларды зерттеу жэне талдау дагдыларына Yйретудiц куатты куралы болып табылады.[1]
Биология пэш - табигатты, тiрi организмдердi жэне олардыц коршаган ортамен езара байланысын зерттейтiн гылым ретшде окушылардыц танымдык кекжиегш кецейтiп, зерттеушiлiк дагдыларын калыптастыруга мол мYмкiндiк бередi. Осы пэн бойынша интеллектуалды жарыстарга дайындык кезшде окушылар накты гылыми проблемаларды шешу жолдарын iздеп, тэжiрибелiк зерттеулер жYргiзiп, нэтижелерiн талдауды Yйренедi. Мундай iс-эрекеттер олардыц аналитикалык ойлау кабшетш жетiлдiрiп, шыгармашылык элеуетiн ашуга ыкпал етедi.[2]
Зерттеу жумысыныц езектiлiгi окушылардыц гылым мен технологияныц заманауи жетпспктерш игерiп, ез бетiнше бiлiм алуга жэне зерттеуге кабiлеттi тулга болып калыптасу кажеттiлiгiмен тYсiндiрiледi. Зерттеуде колданылатын эдiс-тэсiлдер мен усыныстар болашакта биология пэнш окытуда жэне гылыми-зерттеу жумыстарын уйымдастыруда колдануга багытталган.
Зерттеу жумысыныц мацсаты: Бшм алушылардыц психологиялык ерекшелштерш есепке ала отырып, биология пэншен интеллектуалды жарыстарга дайындык кезiнде бшм алушыларда зерттеу дагдыларын калыптастыру.
Мiндеттерi:
1. Биология пэншен интеллектуалды жарыстардыц эдютерше теориялык бага беру
2. Интеллектуалды жарыстардыц тапсырмаларына сэйкес, бшм алушылардыц психологиялык ерекшелштерш есепке ала отырып, зерттеу дагдыларын аныктау
3. Интеллектуалды жарыстарга арналган эр-тYрлi децгейдеп тапсырма жинактарын эзiрлеу
Зерттеудщ гылыми болжамы: erep, бiлiм алушылардыц психологиялык ерекшелiктерiн есепке ала отырып, биология пэншен интеллектуалды жарыстарга дайындык жYргiзу теориялы; тургыда негiзделiп жэне оныц эдiстемесi жасалып iске асырылса, онда бiлiм алушылардыц белсендшп мен шыгармашылык кабiлеттерi артады; олардыц гылыми-зерттеу жумыстарына деген кызыгушылыгы мен мотивациясы жогарылайды; бiлiм алушылардыц аналитикалы; ойлау дагдылары дамып, биология бойынша бiлiм децгейi терецдейдi; интеллектуалды жарыстарга катысу нэтижелерi жаксарады, бул олардыц зерттеушiлiк тэжiрибесiн арттыруга жэне алган бiлiмдерiн накты мэселелердi шешуге колдануга мYмкiндiк бередi.
Зерттеудщ гылыми жацалыгы: Зерттеу жумысыныц гылыми жацалыгы бiлiм алушылардыц психологиялык ерекшелiктерiн ескере отырып, биология пэншен интеллектуалды жарыстарга дайындык барысында зерттеу дагдыларын калыптастыруга арналган кешендi эдiстеменi эзiрлеуде кершедь Атап айтканда:
- Биология пэш бойынша интеллектуалды жарыстардыц тапсырмаларын талдау непзшде зерттеу дагдыларын калыптастырудыц теориялык жэне практикалык аспектiлерi нактыланады.
- Бшм алушылардыц жас жэне танымдык ерекшелштерш есепке ала отырып, зерттеу дагдыларын дамытудыц тиiмдi жолдары аныкталады.
- Интеллектуалды жарыстарга арналган эртYрлi децгейдеп тапсырма жинактары эзiрленiп, оларды бшм алушылардыц зерттеу дагдыларын калыптастыруга багыттау жолдары керсетшедь
- Айкындау жэне окыту эксперименттерi негiзiнде зерттеу дагдыларын дамытудыц тиiмдi эдiстерi мен тэсiлдерi тэжiрибеде дэлелденедi.
Зерттеудщ теориялыц мацыздылыгы:
- Биология пэнш окытуда психологиялык ерекшелiктердi ескере отырып, окушылардыц зерттеу дагдыларын дамытуга арналган жаца эдютемелш тэсiлдер мен теориялык устанымдар бшм беру саласындагы теориялык бiлiмдер жYЙесiн байытады.
- Жарыска дайындык кезшде колданылатын эдiстер мен тэсiлдердi жYЙелеу жэне олардыц гылыми тургыдан негiзделуi интеллектуалды жарыстардыц тиiмдiлiгiн арттыруга ьщпал етедi.
- Зерттеу дагдыларыныц мазмуны, калыптасу кезецдерi, эдiстемелiк жэне психологиялык ерекшелiктерi туралы теориялык бiлiмдердi терецдетедь
Зерттеудщ практикалыц мацыздылыгы:
Бiлiм алушыларды биология пэнiнен интеллектуалды жарыстарга сэтп дайындауда тек теориялык жэне де практикалык тапсырмаларды орындау гана емес, ец алдымен биология пэнiне кызыгушылык арттыру кажет. Осыган орай, Google Science Fair жэне International Biology Olympiad (IBO) сиякты интеллектуалды жарыстар тацдалды. Бул жарыстар катысушылардан тек терец бiлiмдi гана емес, сонымен катар бул бiлiмдi стандартты емес мэселелердi шешуде жэне гылыми зерттеулердi жYргiзуде колдана бiлудi талап етедь Бiлiм алушылардыц зерттеушiлiк кабiлеттерiн дамыту олардыц жарыстарда табыска жетуiне ыкпал етiп кана коймайды, сонымен катар болашак гылыми мансаптыц негiзiн калады.
Google Science Fair - 13 пен 18 жас аралыгындагы окушылар мен студенттерге арналган галамдык онлайн байкау. ^атысушылар биология, экология, инженерия жэне медицина сиякты салалардагы накты емiрлiк мэселелердi шешетiн гылыми жобаларын усына алады. Байкау жастардыц шыгармашылык ойлауы мен зерттеушiлiк кабiлетiн дамытуга багытталган. ^атысудыц негiзгi кезецдерi:
1. Зерттеу такырыбын тацдау.
2. Эксперимент жYргiзу.
3. Нэтижелердi талдау.
4. Жумысты усыну.
Google Science Fair байкауыныц мiндеттерi гылыми кезкарасты гана емес, стандартты емес шешiмдердi таба бiлудi де талап етедi. катысушылар ездерiнiц жобасы езектi элемдiк мэселелердi шешуге практикалык эсер ете алатынын керсетуi керек.
Google гылым жэрмецкесше дайындык мыналарды камтиды: гылыми зерттеу эдiстерiне YЙрету; эксперименттердi жоспарлау мен жYргiзуге машыктандыру. гылыми макалалар мен гылыми эдебиеттердi талдау; зерттеу нэтижелерш усыну дагдыларын дамыту.[3]
Халыкаралык биология олимпиадасы (IBO) - жогары сынып окушыларыныц биология саласындагы бiлiмдерi мен дагдыларын керсетуге арналган ец iрi халыкаралык жарыс. Жыл сайын 70-тен астам мемлекет осы беделдi байкауга Yздiк бiлiм алушыларын жiбередi.
Халыкаралык биология олимпиадасыныц кезецдерi:
1. Теориялык тур: молекулалык биология, биохимия, генетика, эволюция, анатомия, физиология, экожYЙелер жэне экологияны коса алганда, биологияныц барлык негiзгi белiмдерiн камтитын тапсырмалар. Сурактар кYPделi, терец бiлiм мен аналитикалык ойлауды кажет етедi.
2. Практикалык тур: катысушылар микробиология, биохимия, биоинформатика, морфология жэне экологияга байланысты зертханалык жумыстарды орындайды. Практикалык тапсырмалар эксперимент пен деректердi талдауда дэлдiктi талап етедЦ4]
№ Параметрлерi IBO (International Biology Olympiad) Google Science Fair
1 катысушылар Орта мектеп окушылары, ез елдерiн улттык iрiктеу кезецiнде усынады. 13-18 жас аралыгындагы жеке катысушылар немесе 3 адамга дешнп топтар.
2 Кезецдер ¥лттык кезец (аймактык/мектептш олимпиадалар); Халыкаралык кезец (теориялык жэне практикалык турлар). Жобаны тiркеу жэне жYктеу; Аймактык жэне галамдык сараптама; Финал (Google штаб-пэтерiнде жобаны коргау).
3 ¥зактыгы Халыкаралык кезец шамамен 1 аптага созылады Жобаны дайындау мен iрiктеу процесi 6-9 айга дешн созылады.
4 Багалау критерийлерi - Биология пэндерi бойынша бшм (генетика, физиология, экология жэне т.б.); -Гылыми деректердi талдау жэне логикалык ойлау; -Лабораториялык тэжiрибелер (микроскоппен жумыс, молекулалык технологиялар); -Эксперименттiк деректердi талдау жэне тYсiндiру. -Жоба идеясы: жацашылдык, езектшк жэне креативтiлiк; -Эдiстеме: жоспардыц нактылыгы, гылыми негiздiлiк жэне деректердiц сешмдшп; -Практикалык мацыздылыгы: жобаныц когамга немесе гылымга эсерi.
Google Science Fair жэне International Biology Olympiad (IBO) интеллектуалды
жарыстарга бiлiм алушыларды дайындауда келесi эдiстер колданылады:
- зерттеу мэселелерi бойынша, интеллектуалды жарыстардыц тапсырмаларына, талаптарына теориялык талдау жасау;
- эдебиеттерге шолу, бакылау, сауалнама журпзу, талдау жасау;
- айкындау жэне окыту эксперименттерiн жYргiзу.
Атап кеткендей International Biology Olympiad (IBO) ею емтиханнан турады: теориялык жэне практикалык.
Теориялык кезец кeбiнесе тест тапсырмалары, ашык эссе тYрiндегi тапсырмалардан турады. Бул катысушылардыц биология туралы терец ойлау кабшетш жэне ез бшмш дэлелдеу
дагдыларын тексередь Теориялык тапсырмалар кYPделi есептерд^ диаграммаларды жэне графиктердi талдауды талап етедi. Окушылар осы мэлiметтер негiзiнде корытынды жасау жэне гылыми эдю бойынша сурактарга жауап беруi тиiс.
Теориялык мэселелер келес такырыптарды кeрсетiлген пропорцияларды камтиды:
1. Жасуша биологиясы (20%): жасушалар мен олардыц компоненттерiнiц курылымы мен кызмет!, микробиология, биотехнология.
2. Эамдштердш анатомиясы жэне физиологиясы (15 %): тукым eсiмдiктерiне баса назар аудару.
3. Жануарлардыц анатомиясы жэне физиологиясы (25%): омырткалы жануарларга жэне эсiресе адамдарга назар аудару
4. Этология (5 %)
5. Генетика жэне эволюция (20 %)
6. Экология (10 %)
7. Биосистематика (5 %)
Практикалык емтихандардыц тапсырмалары биологиялык зертханаларда жш колданылатын дагдылар мен эдiстердi колдана отырып, катысушылардыц биологиялык тапсырмаларды орындау кабiлетiн багалауга багытталган. Практикалык жумыстардыц жалпы такырыбын жарыска дешн бiр жыл мерзiм калган кезде мэлiмдейдi. ^атысушыларга емтихан алдында немесе емтихан кезшде жабдыкпен дурыс пайдалану максатында мамандандырылган техникалык жабдыкпен байланысты кез-келген практикалык тапсырмалар бойынша нускаулыктар берiледi. Практикалык тапсырмаларда окушылар эксперимент нэтижелерiн тYсiндiрiп, оларды талдауды талдайды. Мунда мацызды релде статистикалык эдiстер мен математикалык моделдер пайдаланылады.
Google Science Fair хальщаральщ онлайн гылыми жэне инженерлш жарыста бiр гана талабы бар. Ол - зерттеу жумысын жYргiзу. Бул жарыс окушыларды гылыми зерттеу мен мэселелердi шешу аркылы элемдi езгертуге ынталандырады. Жарыска катысушылар зерттеу жумыстарын жYргiзiп, мэлiметтер жинап, оларды талдайды. Жобалар эртYрлi гылыми салалардан болуы мYмкiн, жэне судьялар жобаларды гылыми дэлдiк, шыгармашылык жэне жаhандык мэселенi шешуге ыкпал ету тургысынан багалайды. Google Science Fair-дыц эдiстемесi катысушыларды зерттеу, тэж1рибе жYргiзу жэне накты элемге эсер ету кабшетш дамытуга багытталган
Жогарыда аталган интеллектуалды жарыстарга дайындык кезшде бшм алушылардыц такырып бойынша терещрек тYсiнiк алуына мYмкiндiк беретiн мацызды эдютш бiрi -эдебиеттерге шолу жасау. Бшм алушылар биология, экология, генетика жэне баска да пэндер бойынша эдебиеттердi зерттеп, гылыми теориялар мен заманауи зерттеулердi танып-бiлуi керек. Бул эдю гылыми негiздердi мецгеруге, тYсiнiктердi нактылауга жэне терец зерттеу жYргiзуге мYмкiндiк бередi.ОкушыларFа кец келемдеп акпаратты жинактап, оны сараптап, ез кезкарасын калыптастыруFа мYмкiндiк бередi. Гылыми макалалар, зерттеу жумыстары, окулыктар мен Fылыми энциклопедияларды оку аркылы колданылады. [5]
Бацылау эдгсг — окушылардыц жумысына накты уакыт iшiнде бакылау жYргiзу жэне олардыц прогрессiн кадаFалау аркылы олардыц даму жолын тусшуге мYмкiндiк бередi. Бул эдiс жеке кабшеттер мен даFдыларды аныктауFа жэне бакылауFа арналFан. Окушылардыц кYштi жэне элаз тустарын аныктауFа мYмкiндiк беред^ сондай-ак жумыс процесiнiц динамикасын тусшуге септiгiн тигiзедi. Интеллектуалды жарыстарFа дайындык барысында окушылардыц тапсырмаларды орындауын бакылап, олардыц эдiс-тэсiлдерiн талдауFа мYмкiндiк береди
Талдау жасау эдгсг — окушылардыц алFан бiлiмдерiн практикада колдануFа мYмкiндiк беретiн жэне олардыц аналитикалык даFдыларын дамытуFа ыкпал ететiн эдiс. Бул эдю бiлiм алушылардыц Fылыми мэселелердi шешуге кабiлеттiлiгiн тексеру Yшiн ете мацызды. Бул эдю окушылардыц белгш бiр тапсырмаларды орындаудаFы шеберлiгiн арттырады, сондай-ак ойлау кабiлеттерiн дамытады. Жауаптардыц дурыстыFын талдау, зерттеу нэтижелерiн
салыстыру, теориялык жэне практикалык бшмдер арасындагы байланыстарды аныктауга колданылады. [6]
Жэне де бшм алушылардыц психологиялык кYЙiн, кызыгушылыктарын, мотивациясын жэне оку процесiне деген кезкарастарын аныктау Yшiн колданылатын эдiс - сауалнама ЖYргiзу. Бул эдю окушылардыц дайындык барысындагы эмоционалдык жэне психологиялык аспектшерш зерттеуге мYмкiндiк бередi. Бшм алушылардыц жеке ерекшелштерш аныктауга жэне кажет болган жагдайда психологиялык колдау керсетуге жол ашады. Стресс децгеш, мотивация, езiне деген сенiмдiлiк жэне оку процесше катысты баска да факторларды аныктау Yшiн сауалнамалар уйымдастыруда колданылады.[7]
Бул зерттеудiц нэтижелерi бшм алушылардыц интеллектуалды жарыстарга катысу кабшетш арттыруга багытталган тYрлi эдiстер мен тэсшдердш тиiмдiлiгiн аныктауга мYмкiндiк береди Зерттеу барысында кYтiлетiн негiзгi нэтижелер:
- Окушылардыц гылыми-зерттеу жумыстарын орындау дагдыларыныц жогары децгейде калыптасуы, олардыц биология саласындагы бiлiмдерiн терецдету.
- Окушылардыц стресске карсы туру кабшетш арттыру жэне мотивациялык децгейiн жогарылату.
- Интеллектуалды жарыстарга дайындык процесш тиiмдi уйымдастыру Yшiн эдiстемелiк куралдардыц эзiрленуi. Эдебиеттерге шолу, бакылау, сауалнама жYргiзу жэне талдау эдiстерiн колдану аркылы студенттердiц кажеттi дагдыларын калыптастыру.
- Интеллектуалды жарыстарга арналган тапсырмалардыц мазмунын жаксарту жэне оларды бшм алушылардыц психологиялык ерекшелштерше сэйкес бешмдеу.
Осы зерттеу аркылы бiлiм алушылардыц гылыми зерттеу дагдыларын дамытуга жэне олардыц интеллектуалды жарыстардагы жетiстiктерiн арттыруга мYмкiндiк беретiн жаца эдiстемелiк нускау усынылады.
^орытындылай келе, биология саласындагы интеллектуалды жарыстарга катысу бшм алушыларды накты гылыми мэселелердi шешуге жэне заманауи зерттеу эдютерш мецгеруге ынталандырады. Мундай дайындык олардыц болашак гылыми жетютштерше негiз калайды. Осы макалада карастырылган аспектiлер жарыска катысушылардыц дайындык децгешн арттыруга жэне олардыц зерттеу жумыстарындагы табыстарын камтамасыз етуге багытталган усыныстар мен идеяларды усынады.
1. Качнев, В. И. Формирование у студентов исследовательских навыков / В. И. Качнев // Высшее образование сегодня. - 2008. - № 5. - С. 79-82. - EDN MVIKKX.
2. Краснобаева Т.Р. Сущность и этапы формирования исследовательских умений студентов вуза
3. https://www.competitionsciences.org/competitions/google-science-fair/
4. https://www.ibo-info.org/en/about/mission-and-vision.html
5. Карпов А.О. Исследовательское образование: ключевые концепты// Педагогика. 2011. №3.
6. Анисимова В.А., Найн А.А., Формирование исследовательских умении студентов вуза, Вестник ЮУрГУ, №14, 2012
7. Образцов П.И. Методы и методологии психолого-педагогического исследования. СПб.,
ЭДЕБИЕТТЕР ТШМЕ:
С. 20-30.
2004.
