CC BY
2УДК 373,31
БАСТАУЫШ СЫНЫП ОКУШЫЛАРЫНЫЦ ЦАУ1ПС1З ОРТАСЫН Ц¥РУ Ж¥МЫСТАРЫН ¥ЙЫМДАСТЫРУ
САЛГАРАЕВА ГУЛАЙЫМ ИБРАГИМОВНА
^азак улттык кыздар педагогикалык университетшщ ага окытушысы, педагогика жэне психология магистр^ Алматы к., ^азакстан
ЭБДРАМАН АЯЖАН, АНАРЦ¥ЛОВА САИДА
^азак улттык кыздар педагогикалык университетшщ 6В01301-«Бастауышта окыту педагогикасы мен эдютемеа» мамандыгыныц 3-курс студенттерi
Алматы к., ^азакстан
Аннотация: Бул мацалада бастауыш сынып оцушыларыныц мектепте цаугпсгз ортасын цуру мэселеЫ царастырылады. Физикалыц жэне психологиялыц цау1пс1зд1кт1 цамтамасыз етудщ нег1зг1 аспектшер1, мектеп цауымдастыгы мен ынтымацтастыцтыц мацызы, цифрлыц цау1пс1зд1к шаралары талцыланады. Мугал1мдер, ата аналар жэне мектеп экгмшшгтщ рвлг айцындалып, оцушыларга цолайлы орта цалыптастырудыц тигмдг жолдары усынылады.
Клт свздер: цаутЫз орта, психологиялыц цолдау, мектеп цауымдастыгы, буллинг, цифрлыц цау1пс1зд1к.
Окушылардыц каушаз ортасы - мектепте жэне бшм беру процессшде балалардыц физикалык, психологиялык жэне элеуметпк каушаздшн камтамасыз ететш жагдайлар. Бастауыш сынып окушыларыныц каушаз ортасын к¥ру жумыстарын ¥йымдастыру-каз1рп бiлiм беру саласындагы мацызды мэселелердщ бiрi болып табылады. ^азiрri когамда тетенше жагдайлар мен тYрлi кауш турлершщ артуы , балалардыц элеуметпк ортасыныц езгеруi, тYрлi кауiп пен катер турлершщ артуы мектепте жэне отбасында кауiпсiздiк шаралары жумыстарын жYЙелi уйымдастыруды талап етедi. Бастауыш жас кезещнде когамнан, интернет желiлерi мен коршаган ортадан келетiн зияндар, кауш катерлер саны кYннен кYнге артып келе жаткандыктан, осы такырып аясында окушылар Yшiн кауiпсiз ортаны курудыц максат-мiндеттерi мен мэнiн ашып керсетудi шештiк. ^огамда, айналамызда болып жаткан окигаларды ескере отырып, бастауыш жасындагы балаларга кауiпсiздiк туралы тYсiндiрме жумыстарыныц аса кажеттiгiн байкай аламыз.
Бастауыш сынып окушыларыныц кауiпсiз ортасын жYЙелi куру жумыстарын тиiмдi уйымдастыру мектеп кауымдастыгы мен ата аналардыц ынтымактастыгына тiкелей байланысты болып саналады. Ягни баланыц кауiпсiз ортасын уйымдастыру Yшiн ата-аналар мектеппен эрдайым байланыста болуы тиiс. ^аушаз ортаны куру жумыстарын жYЙелi уйымдастыруда муFалiмшц бшктшп мен уйымдастырушылык дагдыларыныц болуы мацызды рел аткарады. Бастауыш сынып окушыларыныц каушаз ортасын к¥рудыц мацыздылыгы туралы Президентiмiз ^асым-Жомарт Кемелулы Токаев 2022 жылгы Жолдауында : Балалардыц коргалуына жэне мектептерде буллингке карсы ^респ кYшейту туралы бастамалар кетердi. Кэмелетлк жаска толмаган балаларга зорлык зомбылык керсеткендер, балаларды кумар ойынга тарткандардыц жазасы катацдатылатынын айтып еткен болатын. Президент балалардыц кауiпсiздiгiн камтамасыз ету Yшiн оку орындарында акпараттык каушаздш шараларын кYшейтудi тапсырды [1]. Сонымен коса окушылардыц кауiпсiз ортасын куру жумыстарын уйымдастырудыц мацыздылыгын келесiдей кужаттардан байкай аламыз:
«Бшм туралы» ^Р Зацы: бул зац балалардыц бшм алу кукыгын коргап кана коймай, олардыц кауiпсiздiгiн камтамасыз етуге багытталган нормаларды да камтиды. Зацда окушылардыц каушаз ортада бiлiм алу кукыгы туралы айтылады. Атап керсетер болсак:
28-бапта бшм беру уйымдарындагы тэрбие мен окыту каушаздшне катысты. Бул бапта окушылардыц каушаз ортада бiлiм алулары Yшiн барлык жагдайлардыц жасалатындыгы айтылган. Мектеп эюмшшгшш балалардыц каyiпсiздiгiн камтамасыз етуге жауапты екендiгi , тYрлi тетенше жагдайлар кезiнде немесе мектеп iшiнде окыс окигалардыц алдын алуга арналган шараларды жYзеге асыруга тиiстiгiн мiндеттеген. Сонымен катар бапта окушылардыц бiлiм беру уйымдарындагы денсаулыгы , мектеп ортасымен карым-катынасы, буллингтш алдын алу жэне бiлiм мен тэрбие беру кезшдеп каyiпсiздiк ережелерi камтылган.
47-бапта бшм беру уйымдары окушылар Yшiн каушаз жэне жайлы жагдай жасау мiндеттерi айтылган. Мунда окушылардыц денсаулыгына зиян келпретш жагдайларды болдырмау, апаттык жагдайлардыц алдын алу жэне мектептщ каушаздшне жауапты тулгалардыц релi нактыланган. Мектеп шшдеп жиhаздардыц орналасуынан бастап, мектеп ауласындагы заттардыц орнына дейiн жоспарлы болуы керектiгiн жэне мектеп кызметкерлерi мен окушылардыц мiндеттерiн айкындайды. ТТТугы.п апаттык жагдайлар болган кездеп окушылар мен мектеп кызметкерлерiнiц аткаратын шараларыныц тiзiмi бекiтiлген болуы кажет жэне апаттык жагдайдыц барынша алдын алу шараларын уйымдастырылуы туралы осы 47-бапта нактыланган [2].
«Балаларды денсаулыгы мен дамуына зиян келтiретiн акпараттан коргау туралы» КР Зацында : бул зац балалардыц акпараттык каушаздшн камтамасыз етyдi негiзге алады. Мектеп окушыларын интернеттеп каyiптi акпараттардан жэне кибербуллингтен коргау бойынша шаралар кабылдануыныц кажеттiлiгiн баяндайды. Нактылап айтканда бул зацныц 2 тарауыныц 4 бабында «Балаларды денсаулыгы мен дамуына зардабын тигiзетiн акпараттан коргау саласындагы мемлекетпк саясаттар» туралы жазылган. Балалардыц денсаулыгы мен дамуына зардабын типзетш акпараттардан коргау шаралары мемлекеттiк децгейде колга алынуы тиiс.
Балаларды денсаулыгы мен дамуына зардабын типзетш акпараттан коргау саласындагы мемлекетпк саясаттыц кагидаттары:
1) психологиялык жас ерекшелiктерiн, акпараттык ортаныц терiс ыкпалына осалдыгын ескере отырып, мемлекеттiц балалардыц кукыктары мен зацды мYДделерiн коргауды камтамасыз етyi;
2) балаларды денсаулыгы мен дамуына зардабын типзетш акпараттан коргауды камтамасыз ету женшдеп мемлекетпк шаралардыц жYЙелiлiгi мен кешендшп;
3) балаларды тиiсiнше тэрбиелеу жэне толыкканды дамыту максатында тарихи жэне езге де дэстYрлердi, когам мен мемлекеттiц мэдени кундылыктарын ескеру;
4) Казакстан Республикасыныц зацдарымен балалардыц денсаулыгы мен дамуына зардабын типзетш акпаратты еркш алу жэне тарату кукьщтарын шектеуге жол беру кагидаттарына негiзделедi [3].
Осы кужаттардыц непзше CYЙене отырып мектеп жасындагы эрбiр окушы Yшiн каyiпсiз орта курудыц мацыздылыгын байкай аламыз. Окушылар Yшiн каyiпсiз ортаны куруды бастауыш сыныптан бастап жYргiзy тиiмдi болып табылады. Мектеп окушылары Yшiн психологиялык каушаз эрi жайлы ортаны куру кажеттшгш бiрнеше галымдар зерттедi.
Мысалы,каyiпсiз ортаны куру мацыздылыгын зерттеген шетелдiк галымдардыц iшiнде Роберт Блэкты атап ете аламыз. Роберт Блэк "Child Protection and Development"(1996) атты ецбегiнде бастауыш жасындагы балалардыц психологиялык жэне физикалык каушаздшне катысты зерттеулер жYргiзе отырып каушаз ортаныц балалардыц бiлiм алуына, элеyметтiк байланыстарына эсерiн аныктап керсеткен. Оныц ецбектерi балаларды коргау мен каушаз орта курудыц мацыздылыгын насихаттады [4].
Джон Дьюи-мектеп жасындагы балалардыц каушаздш туралы елеyлi ецбек калдырган американдык философ.Оныц 1899жылы жарык керген «School and society»(Мектеп жэне когам) ецбегшде мектептiц тек кана бшм беру ордасы гана емес,сонымен катар,балалардыц элеyметтiк,эмоционалдык каyiпсiздiгi мен дамуы камтамасыз етшетш орта ретiнде карастырган.Оныц бул ецбекп жазу максаты-мектеп жасындагы балалардыц зайырлы эрi
каушаз ортада бшм алуыныц балалардыц келешепндеп мацызын айкындау жэне дэлелдемелер келпру болды.Сол себептi де,Джон Дьюи дэл осы ецбегшде жаркын болашак Yшiн кауiпсiз ортадагы бiлiм беру Yдерiсiшц эсерш,салдарын нактылаган [5].
Кейбiр галымдардьщ зерттеулерi бойынша кауiпсiздiк моделi 3 жагдайды камтиды:
1. Физикалык каушаздш
2. Психологиялык кауiпсiздiк
3. Экологиялык (санитарлык-гигиеналык )
• Физикалык каушаздш-бшм беру процессшщ барлык субьектшершщ eмiрi мен денсаулыгын камтамасыз ету жагдайларын камтиды.
• Санитарлык-гигиеналык кауiпсiздiк мектептщ оку жэне демалыс орындарыныц жай-кYЙiне , олардыц санитарлык-гигиеналык талаптарга сэйкестiгiн камтиды.
• Психологиялык каушаздш (И.А.Баева, Т.С.Кабаченко бойынша): бул элеуметпк субьектшердщ тутастыгыныц психологиялык катынасыныц бузылуы болып саналады.
• Элеуметтiк каушаздш (Г.Г.Сласте бойынша): адамныц элеуметтiк кукыктары мен бостандыктары: eмiр CYPУ, ецбек ету, тегiн бiлiм алу, емделу сиякты мемлекет тарапынан кепiлдендiрiлген элеуметпк коргау [6].
Бастауыш сынып окушыларыныц физикалык жэне психологиялык кауiпсiздiгi-бiлiм беру процесшщ мацызды бeлiгi. Бастауыш жас кезещ - баланыц жеке басыныц калыптасуыныц алгашкы сатысы болгандыктан, окушылардыц мектептегi кауiпсiздiгiн камтамасыз ету олардыц денсаулыгы мен дамуына пкелей эсер етедь ^аушаз орта куру тек физикалык жагдайлармен шектелмейдi, сонымен коса окушылардыц эмоционалдык жэне психологиялык жайлылыгында камтиды. Бастауыш сынып окушыларыныц каушаз ортасын куру бойынша бiрiнше кагидалар мен уйымдастыру аспектiлерiн карастыруымызга болады.
1 кесте. Окушылардыц цаугпсгз ортасын цурудыц неггзгг цагидалары
№
Окушылардыц жас ерекшелштерш ескеру Бастауыш сынып окушыларыныц психологиялык жэне физиологиялык даму ерекшелiктерiне байланысты олардыц кауiпсiздiк талаптары eзгерiп отырады. Сондыктан мектеп ортасы мен каушаздш шаралары окушылардыц жас ерекшелiктерiне, физикалык белсендшпне, физиологиялык ерекшелiктерiне жэне танымдык кабiлеттерiне сэйкес болуы тиiс.
Кешендi тэсiлдердi колдану Бастауыш сынып окушыларыныц каушаз ортасын куру жумыстарын уйымдастыруда жYргiзiлетiн эдiс-тэсiлдердiц дурыс тацдалуы кажет. Сонымен катар физикалык каушаздшшаралары, психологиялык колдау жэне элеуметпк карым-катынастарды дамыту жумыстары катар жYргiзiлуi кажет.
Алдын алу шараларын уйымдастыру Проблемаларды алдын ала аныктап, тиiстi шараларын тагайындау кажет. Бул физикалык жаракаттардыц алдын алуга, буллингл болдырмауга жэне окушылардыц психологиялык денсаулыгын туракты бакылауга кeмегiн тигiзедi.
Yздiксiз бакылау жэне тYзетy жумыстары ^аушаздш шаралары туракты тYрде бакылауды жэне тYзетудi талап етедi. МуFалiмдер мен мектеп ужымы окушылардыц кауiпсiздiгiн камтамасыз ету Yшiн Yнемi жаFдайды бакылап, кажет болFан шараларды жетiлдiрiп отыруы тиiс.
Жауапкершшкп белу
Кдушаз орта куру тек мектептщ гана мiндетi емес, сонымен катар ата-аналар, мугал1мдер жэне мектеп экiмшiлiгi арасындагы бiрлесiп жасалатын жумыс. Эр адам ез релш накты тYсiнiп, каушаздш шараларын орындауга жаyапкершiлiкпен карауы тшс. Эр адам каyiпсiз ортаны куруды ез мiндетi ретiнде есептесе, жайлы эрi каyiпсiз ортаны куру оцайырак болатын едi._
Жогарыда керсетiлген кагидаларга CYЙене отырып, бастауыш сынып окушыларыныц каушаз ортасын куру жумыстарын уйымдастырудыц аспектшерш карастырайык:
Физикалык каyiпсiздiк- ец басты басымдыктардыц бiрi. Бастауыш сынып окушыларныц жасы юшкентай болгандыктан олардыц кимыл белсендiлiгi жогары. Сонымен катар жас жеткiншектердiц кеп белш каyiпсiздiк ережелерiн толык мецгере коймаган. Осыларды ескере отырып 6Ï3 келесiдей шаралардыц жYргiзiлyiн камтамасыз етyiмiз кажет:
Жиhаздардыц каyiпсiздiгi: Мектеп ж^аздары (парталар, орындыктар, шкафтар) окушылардыц жас ерекшелшне сай болуы кажет жэне туракты тYPде тексерiстен етiп туруы керек. Олардыц бурыштары децгелектенген болуы тшс ягни кулау жагдайы болганда окушыныц денсаулыгына каyiп тендiрмеyi керек.
Жабдьщтардыц тексерyiлyi: Барлык мектеп жабдьщтары белгiлi бiр уакыт iшiнде тексеруден еткiзiлyi тиiс , ескiрген жагдайда жацартылып отырылуы керек.
Эрт каушаздш: Мектепте ерт каyiпсiздiгi талаптарын сэйкес барлык кажетп куралдар (ерт сендiргiштер, дабылдар, эвакуациялык жоспарлар) колжетiмдi болуы керек, ал окушылар мен муFалiмдер жYЙелi тYPде дайындык жаттыгуларынан етyлерi керек .
Мектеп ауласындагы каушаздш: Ойын алацдарындагы жэне мектеп ауласындагы куралдар талаптарга сай каyiпсiз болуы мшдетп. Мектеп ауласына бегде адамдардыц кiрмеyi де мацызды.
Психологиялык каyiпсiздiк мектептiц окушыларына колайлы жэне каyiпсiз орта куруымен тыгыз байланысты. Бастауыш сынып окушылары психологиялык кысымга, коркынышка немесе мазасыздыкка сезiмтал болгандыктан оларга келесiдей аспектшердщ камтылуы мацызды :
Бейбiт карым-катынас орнату : Окушылар арасында достык, курмет пен ынтымактастыкка негiзделген микроклиматты калыптастыру кажет. МуFалiмдер окушыларды курметтеуге, бiр-бiрiмен дурыс карым-катынас куруга Yйретyiмiз кажет.
Бyллингтiц алдын алу: Буллинг (коркыту, зорлык-зомбылык) мэселесш дер кезiнде аныктап, оган жол бермеу мацызды мшдет болып табылады. Бул Yшiн мектеп психологтары мен сынып жетекшiлерi окушылармен жиi сейлесш, олардыц эмоциялык жагдайын бакылауы кажет. ^ажет болган жагдайларда мектеп окушыларына жеке диагностика жYргiзyлерi керек.
Эмоционалдык колдау керсету: МуFалiмдер окушылармен тыгыз байланыста болуы керек. Окушылар кандайда бiр проблемаларга тап болганда оларга кемектесш, эмоционалды колдау керсете алуы кажет.
Бастауыш сынып окушыларыныц каушаз ортасын куруда мектеп кауымдастыгыныц (муFалiмдер, ата-аналар жэне мектеп эюмшшп) Yйлесiмдi ынтымактастык орнату аса мацызды.
Ата-аналармен байланыс: Ата-аналармен тыгыз карым-катынаста болу каушаздш мэселелерiнде мацызды. Ата-аналармен жш кездесулер етyi, балалардыц Yйдегi жэне мектептеп мiнез-кулкын бiрлесiп бакылау кажет.
Мектеп эюмшшшмен ынтымактастык: Мектеп басшылыгы каyiпсiздiк мэселелерiн шешу Yшiн материалдык-техникалык базаны Yнемi жетiлдiрiп, кажеттi шараларды уйымдастырып отыруы тиiс.
Мугал1мдердщ кэабилш: Мугал1мдер психологиялык колдау корсету эдiстерi бойынша YHeMi бiлiмдерiн жетiлдiрiп отыруы кажет. Бул мектептеп кYнделiктi окыту процесшде мацызды болып табылады.
Цифрлык каушаздш- мемлекеттiк акпараттык ресурстардыц, сондай-ак акпарат саласында жеке адамныц кукыктары мен когам мYДделерi коргалуыныц жай-кYЙi.
^аз1рп тацда окушылар акпараттык технологиялармен ерте жастан танысады. Сондыктан цифрлы; каушаздш мэселесi де мацызды рол аткарады.
Интернеттi кауiпсiз пайдалану: Окушыларга интернета дурыс жэне кауiпсiз пайдалану туралы акпарат берiлуi керек. Ата-аналар окушылардыц онлайн кещспкте кандай сайттарга юретшш бакылауы тиiс.
Жогарыда корсетiлген нормативпк кужаттарга, кауiпсiз ортаны куру жумыстарын уйымдастыру кагидалары мен аспектiлерiне CYЙене отырып кауiпсiз ортаны куру жумыстарын уйымдастыру Yшiн бiрнеше усынымдар жасауымызга болады:
- мугал1м-ата-ана-оцушы арасындагы сен1мд1 царым-цатынас ц^ру: бiр-бiрiнiц пiкiрiн тыцдау,курметтеу жэне еш кедергiсiз ашык карым-катынас орнату.Бул кауiпсiз орта курудыц бастапкы эрi негiзгi iргетасы болып саналады;
- психологиялыц цолдау корсету: окушылардыц психоэмоционалдык жагдайы мен менталды денсаулыгыныц децгейiне аса назар аудару,психологиялык жэне эмоционалдык кактыгыстардыц алдын алу шараларын жYргiзу;
- цаугпсгз инфрацурылым: мектеп гимаратыныц кауiпсiз инфракурылым децгейiн назарга алу,кауiптi жагдайлардыц алдын алу;
- злеуметтт инклюзияны дамыту: тYрлi элеуметпк топтардан (аз камтылган отбасы,мYгедектiгi бар отбасыдан шыккан балалар) жиналган балаларды оку процесi мен когамга толыктай косу;
- сыныптастар арасындагы достыц царым-цатынас: бул сыныптастар арасындагы сыйластык,ой мен пiкiрдi сыйлаудан басталып,комек корсетууйымшылдьщты камтамасыз етедi.Жэне бул усынымды мектеп жасындагы балалар арасындагы буллингтiц алдын алу шаралары катарына жаткыза аламыз.
Мектепте кауiпсiз жэне колайлы ортаныц болуы бiлiм беру сапасына пкелей эсерiн карастырайык:
Окудагы жетiстiктер: Окушылардыц каушаз ортада болу сезiмi олардыц сабакка деген ынтасын арттырады. Физикалык жэне психологиялык жайлылыкта окушылар тапсырмаларды жаксырак кабылдап, есте сактауы жаксарады.
Элеуметпк дагдыларды дамыту: ^аушаз орта балаларга бiр-бiрiмен тиiмдi карым-катынас орнатуга, достык жэне сенiмдi байланыстар жасауга комектеседi. Бул болашактагы элеуметтiк омiрге кажеттi дагдыларды калыптастырады.
Эмоционалдык турактылык: ^оркынышсыз, стресстiк жагдайларсыз бiлiм алу окушылардыц эмоциялык дамуына эсер етедь ^аушаз ортада балалардыц оз-оздерiн еркш корсетуiне жагдай жасалгандыктан, олар озше сенiмдi болады.
Кдушаз ортаны куру жумысын уйымдастыруда мектеп кауымдастыгы мен ата аналардыц ынтымактастыгы оте мацызды болып саналады. МуFалiмдер окушылардыц каушаздшн камтамасыз етуде негiзгi тулFалар болып табылады. Олар ^нделшп сабактар барысында окушылардыц тэртiбiн бакылап, эмоционалдык жаFдайына назар аударып отыруы тиiс. Сонымен катар, балаларFа кауiпсiздiк ережелерiн тYсiндiру жэне оны сактауды Yйрету кажет. Мектеппц кауiпсiз ортасын куруда ата-аналардыц да ролi ерекше. Олар балалардыц мектепте калай омiр CYрiп жатканын бакылап, мектеп кауымдастыFымен тыFыз карым-катынас орнатуы тиiс. Ата-аналар балалардыц YЙдегi мiнез-кулкымен мектептегi мiнез-кулкын салыстырып, психологиялык мэселелердш туындауын алдын ала байкауFа комектесе алады. Мектеп психологтары окушылардыц психологиялык жаFдайын Yнемi тексерiп отыруы тшс. Олар баланыц психологиялык каушаздшн камтамасыз етiп, эмоционалдык жаFдайдыц турактылы^ына назар аударуы кажет. Психологтар буллингпц алдын алу, балалардыц
стресспк жагдайларын жецуше колдау керсету, жэне ужымдык карым-катынастарды жаксарту бойынша жумыстар жYргiзедi.
^ортындылай келе, бастауыш сынып окушыларыныц каушаз ортасын куру - бшм мен тэрбие беру процесшщ ажырамас белiгi. Мундай ортада окушылар езш еркiн, сенiмдi сезiнiп, жаца бiлiмдi оцай кабылдайды,тэжiрибеде еркiн колданадыДаушаз орта мектептеп окушылардыц шыгармашылык кабiлеттерiн дамытуга, ынтымактастыкка,сыныптастарымен жаксы карым-катынаска жэне элеуметпк дагдыларды калыптастыруга мYмкiндiк бередi. Кдушаздш тек физикалык жагдаймен шектелмейдi, ол психологиялык жэне элеуметпк колайлы орта куруды да камтиды. Сондыктан муFалiмдер, ата-аналар жэне мектеп психологтары бiрiгiп, окушылардыц жан-жакты дамуына кажет каушаз орта калыптастыруы керек.
Кдушаз жэне колайлы орта - окушыныц болашакта сэтп дамуыныц жэне Yлкен жетiстiктерге жетушщ кепiлi.
1. ^азакстан Республикасы Президентшщ ресми сайты, ^асым- Жомарт Кемелулы Токаевтщ ^азакстан халкына жолдауы https://www.akorda.kz/kz/addresses
2. ^азакстан Республикасыныц Бiлiм туралы зацы https://kaznpu.kz/docs/urist/1_kaz.pdf
3. ^азакстан Республикасыныц Балалардыц денсаулыгы мен дамуына зиян келпретш акпараттан коргау туралы Зацы: https://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z1800000169
4. Роберт Блэк «Child Protection and Development» (1996)
5. Джон Дьюи «School and Society»(1899)
6. С.В.Алексеева, Т.В.Мельникова «Безопасная школа» Санк-Петербург, 2013. 14-15 с
ПАИДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР:
