CC BY
3УДК 373.3,373.31
БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕ ОЦУШЫЛАР АРАСЫНДАГЫ БУЛЛИНГТЩ
АЛДЫН АЛУ
САЛГАРЕВА ГУЛАЙЫМ ИБРАГИМОВНА
^азак улттык кыздар педагогикалык университетi, Бастауыш окыту педагогикасы мен эдiстемесi кафедрасыныц ага окытушысы, педагогика жэне психология магистр^ Алматы,
^азакстан
ТАШБОЛАТ С¥ЛУХАН, ТОКБЕРГЕНОВА АРУЖАН, СЕРЕЖАЩЫЗЫ ¥ЛМЕКЕН
6В01301-Бастауышта окыту педогогикасы мен эдiстемесi бiлiм беру багдарламасыныц
3-курс студенттерi, Алматы, ^азакстан
Аннотация: Бул мацалада бастауыш мектеп оцушылары арасындагы буллингтщ нег1зг1 кершстерт, себептерт жэне оны болдырмау тэстдерт царастырады. Зерттеуде буллингтщ физикалыц, вербалды, элеуметтт жэне кибербуллинг сияцты формаларына назар аударылады. Буллингтщ туындауына эсер ететт факторлар, соныц 1ш1нде отбасылыц мэселелер, мектептег1 бацылаудыц жетк1л1кс1зд1г1, элеуметтт тецс1зд1к жэне балалар арасындагы езара царым-цатынас ерекшелттерг талданады.
ЮлттЫ свз: буллинг, эксперимент, оцу процесг, психосоматикалыц аурулар, эмоционалдыц интеллект, психологиялыц цолдау.
Мектептеп буллинг - балалардьщ психологиялык денсаулыгына, оку Yлгерiмiне жэне элеуметпк карым-катынасына зиян келпретш мацызды мэселе. Буллинг физикалык, ауызша немесе интернет аркылы болуы мYмкiн жэне кебшесе балалардыц езше деген сенiмiн жогалтуына, жалгыздык сезiнуiне, сабакка деген кызыгушылыгыныц темендеуiне экеледi.
Буллингтщ алдын алу Yшiн мектепте колайлы, кауiпсiз орта калыптастыру мацызды. МуFалiмдер мен ата-аналар балаларга буллингтщ зияны туралы тYсiндiрiп, оларды к¥Рметпен карым-катынас жасауга Yйретуi керек. Сонымен катар, мектептерде психологтар мен кецесшшердщ кемеп колжетiмдi болуы, кибербуллингтщ алдын алу бойынша шаралар кабылдануы тиiс. Барлык тараптар бiрiгiп жумыс iстегенде гана буллинг мэселесш шешу мYмкiн.
^азiрri когамда буллингтщ бет алысы алацдаушылык тудырады, себебi оныц тYрлерi кебейiп, масштабы кецешп келедi. Бурый тек мектеп кабыргасында керiнiс тапса, казiр интернет пен элеуметпк желшердщ кецеюiмен буллинг онлайн ортага да таралды. Кибербуллингтщ есуi кудалаудыц жасырын эрi тэулiк бойы жалгасуына жол берiп, зардап шегушшердщ жагдайын киындата тYсуде.
^огамда буллингке карсы кYрес кYшейiп келедi. Мектептерде буллингтщ алдын алуга арналган багдарламалар, тренингтер мен акпараттандыру жумыстары уйымдастырылуда. Элеуметтiк желiлер де ез платформаларында кибербуллингтщ алдын алу Yшiн арнайы шаралар кабылдауда, мысалы, мазмунды бакылау, корганыс к¥ралдарын енпзу. Бiрак когамда бул мэселеге кезкарас эртYрлi. Кейбiреулер буллингтi «балалар арасындагы эдеттеп жанжал» деп караса, ал баскалары оныц ауыр зардаптарын тYсiнiп, жоюга белсендi тYрде атсалысады. Буллингтiц когамда ашык талкылануы оныц кауiптiлiгiн жаксырак тусшуге, алдын алу шараларын жетiлдiруге жэне жалпы кауымдастыкты буллингке карсы бiрiктiруге септiгiн тигiзуде.
Эйтсе де, буллингпен тиiмдi кYресу Yшiн когамда оган карсы туру мэдениетiн калыптастыру мацызды. Бул ата-аналардыц, муFалiмдердiц жэне балалардыц бiрлескен ^ш-жiгерiн талап етедь
2022 жылдьщ 3 мамырында КР "Бала кукыктары туралы" жэне "Бiлiм туралы" зацдарына тYзетулер енгiзiлiп, "жэбiрлеу" угымы ресми тYPде бекiтiлдi. Бул жацашылдык мектептерде, оку орындарында балаларды коргауга арналган накты шараларды карастыруда мацызды кадам болды. Осы тYзетулер аясында буллинг (жэбiрлеу) зацды тYPде аныкталып, оны алдын алу мен жою жолдары зацнамалык т^ргыда карастырылды [1].
Бул езгерютщ негiзгi мацыздылыгы: Бурын Казакстанда буллингп нактылайтын, оган карсы накты шаралар усынатын зацнамалык база болмаган едг "Жэбiрлеу" угымын енгiзу аркылы буллингке зацдык аныктама берiлiп, оныц накты тYрлерi мен сипаттары аныкталды. Бул езгерiс ата-аналар, муFалiмдер жэне бшм беру мекемелерi арасында буллингке катысты тYсiнiктiц артуына мYмкiндiк бердi.
Зацда буллингке карсы шаралар карастырылгандыктан, мектептерде жэбiрлеуге карсы iс-шаралар уйымдастыру мшдеттелдг Бул муFалiмдер мен бiлiм беру кызметкерлерш окушылардыц кукы^ын корFауFа мшдеттеп, мектеп децгейiнде буллингтi аныктау мен алдын алу шараларын реттеуге жол ашты.
ТYзетулер аркылы мектептерде буллингтщ алдын алу бойынша жоспарлар жасау жэне юке асыру мiндеттелдi. Бул мектептерде каушаз ортаны калыптастыру Yшiн мацызды кадам болды, себебi ендi оку орындары балаларды жэбiрлеуден корFау Yшiн накты шаралар кабылдауы тшс.
Буллингке карсы эрекет етуде ата-аналар, муFалiмдер жэне коFам екiлдерiнiц жауапкершшп кYшейдi. Мектептер жэбiрлеу жаFдайларын уакытында аныктап, OFан шара KOлдануFа мшдеттелд^ бул мектептерге бакылауды арттырды.
Сонымен коса казiргi тацда елiмiзде буллингке катысты бiрнеше нормативтi кужаттар мен зацнамалык актшер бар. Олар окушылардыц кукы^ын корFауFа, мектептерде кауiпсiз орта куруFа баFытталFан. Солардыц бiрнешесiне токталып етсек:
1. "Бiлiм туралы" Казакстан Республикасыныц Зацы
Бул зацда бшм беру мекемелершдеп кауiпсiздiк жэне окушылардыц кукыктарын корFау мэселелерi карастырылады. Мунда окушыларFа курмет керсету, психологиялык каушаздш жэне мектептегi тэртiптi сактау туралы талаптар керсетшген.
2. "Балалардыц кукыктары туралы" Казакстан Республикасыныц Зацы
Бул зац балалардыц кукы^ын корFауFа арналFан негiзгi кужаттардыц бiрi болып табылады. Онда балалардыц зорлык-зомбылыктан корFалуына, оларFа колайлы жэне кауiпсiз орта жасауFа баса назар аударылады.
3. Казакстан Республикасыныц Эюмшшк кукык бузушылык туралы кодека.
Кодексте буллинг немесе корлау эрекеттерi Yшiн экiмшiлiк жауапкершiлiк
карастырылFан. Мунда психологиялык жэне физикалык зорлык-зомбылык керсеткен адамдарFа экiмшiлiк жаза колдану мэселелерi керсетiлген.
4. "Казакстан Республикасында Бала кукыктарын корFау туралы" зац.
Бул зацда балалардыц кукы^ын корFауFа, оларды зорлык-зомбылыктан корFауFа жэне мектептеп буллингтiц алдын алуFа баFытталFан. БаFдарламада балалардыц кауiпсiздiгiн камтамасыз ету жэне олардыц кукыктарын корFау бойынша шаралар мен стратегиялар айкындалFан.
Бул кужаттар буллингтщ алдын алу жэне OFан карсы ^рес шараларын реттеуге мYмкiндiк бередi. Алайда, буллингке карсы тресте зацдар мен нормативтерден белек, ата-аналар мен муFалiмдердiц, сондай-ак окушылардыц езшдш санасы мен жауапкершiлiгi мацызды рел аткарады.
Буллинг деген уFымFа токталар болсак - бул адамныц баска адамFа кысым керсетуi, корлауы немесе кудалауы. Ол эртYрлi формада кездеседг физикалык (уру, итеру), ауызша (балаFаттау, мазактау), элеуметтiк (окшаулау), жэне кибербуллинг (интернет аркылы корлау). Буллинг адамныц психикалык денсаулы^ына зиян келтсрш, езiне деген сенiмдiлiгiн темендетедi жэне мектепте, коFамда киындыктар туFызуы мYмкiн.
Буллингтщ алдын алу Yшiн ата-аналар мен мугал1мдер балаларды 6ip-6ipiHe курметпен кдрауга Yйретiп, кемек сурауды насихаттауы керек. ^огамда буллингке карсы мэдениет калыптастыру аркылы балаларга кауiпсiз орта жасауга болады.
Буллинг туралы зерттеулер еткен гасырдыц ортасында басталган, ал бул угымды алгаш аныктап, гылыми айналымга енгiзген талым - Дэн Ольвеус (Dan Olweus). Швед-Норвегиялык психолог Ольвеус 1970 жылдары мектептегi зорлык-зомбылык пен кудалау мэселелерш зерттеп, буллингтi алгаш рет гылыми тургыда сипаттап бердi. Ол буллингп элсiздердi жYЙелi тYPде корлау, оларга физикалык немесе психологиялык тYPде кысым жасау деп тYсiндiрдi.
Буллингке карсы алгашкы эксперименттiк багдарламаны Д. Ольвеус 1982-84 жылдары усынды. Багдарлама 42 норвегиялык мектепте сынактан еттi. Эксперимент аякталганнан кейiн сегiз жэне жиырма айдан кейiн мектептердегi жагдайды зерттеу жYргiзiлдi, нэтижесiнде буллингтщ кершютершщ жшлш екi еседен астам темендедi. Мектеп окушыларыньщ айтуынша, мектеп кауiпсiз орынга айналды; мектеп окушылары арасындагы сенiмдi жэне узак достык карым-катынастардыц саны артты; оку Yлгерiмi артты; сабакка келмеу, урлык, бузакылык жэне бYлдiру эрекеттерi азайды. Бул нэтижелер Д.Ольвеус багдарламасын бYкiл елге зацнамалык турде енгiзуге мYмкiндiк бердi [2, б.249].
Д. Ольвеустыц ойынша, мектеп шшк кудалау жагдайларын негiзiнен руксат етшген эдiстермен емес, мектеп ортасыныц езгеруiмен, негурлым сындарлы жэне шыгармашылык материалдарды тарату аркылы климаттыц жаксаруымен азайтуга болады. Оку процесiндегi катысушыларын барлык децгейлерде - жеке, топтык, мектептеп сауыктыру жумыстарына тарту кажет. Д. Олвеус буллингтщ алдын алу багдарламасы 6y^ мектеп кауымдастыгына, соныц шшде экiмшiлiкке, муFалiмдерге, кецесшiлерге, кызметкерлерге (жYргiзушiлер, мектептiц медициналык кызметкерлерi, кYзетшiлер, асхана кызметкерлер^ кiтапханашылар), ата-аналар мен окушыларFа баFытталFан.
Сонымен коса, Кен Ригби - австралиялык Fалым, ол буллингтщ психологиялык жэне элеуметпк аспектiлерiн зерттедг Ригби балалардыц мшез-кулкына буллингтiц эсерщ буллингке катысатын тYрлi релдердi (корлаушы, курбан, бакылаушы) талдап, мектептерде буллингтщ алдын алу жолдарын усынды.
Питер Смит - ¥лыбританиядаFы Лондон университетшщ профессоры, ол балалар мен жасеспiрiмдер арасындаFы буллингтiц тYрлерiн жэне оныц мэдениетке тэуелдi езгерiстерiн зерттеген. Питер Смит кибербуллинг мэселесше де кеп кещл белдi жэне оны дэстYрлi буллингтен ерекшелендiретiн факторларды аныктады [3].
Ресей Fалымдары (А.А.Реан, М.А.Новикова, И.А.Коновалов, Д.В.Молчанова) буллингтщ алдын алу жэне болдырмау мэселес мектеп мацызды орын алады. Мунда отбасы да мацызды рел аткарады дей отырып, «буллинг орын алFан кезде муFалiм мен ата-аналар мэселеш тыFыз карымкатынаста шешуi керек, сонда Fана тиiмдi нэтиже болады. Бул жерде келес мэселе ете мацызды: баланыц корлауды коздырушысы немесе оныц курбаны болFанына карамастан, мектеп пен ата-аналар эрдайым баланыц жаFында бола отырып, мэселеге карсы «^ртутас майдаета» тYсуi керек [4,б.6].
Бул Fалымдар буллингтi эр кырынан зерттеп, оныц тYрлерi, себептерi мен салдары туралы кунды мэлiметтер бердг Олардыц зерттеулерi буллингке карсы баFдарламаларды дамытып, мектептерде жэне коFамда буллингп болдырмауFа баFытталFан шараларды KOлдануFа септшн тигiздi.
Зерттеулердi талдай келе, буллингтщ пайда болу себептершщ кеп екендшн жэне оныц эртYрлi болуы мYмкiн екендiгiне кез жеткiздiк. Буллингтiц ец жш кездесетiн мынадай себептерi
1-кесте. Буллингтiц пайда болу себептерi
Себеп Сипаттама
Отбасылык мэселелер Баланыц Yйiнде назардыц жетiспеуi немесе катал тэрппке баFынуы оныц мектептегi мшез-кулкына эсер етедi.
Эмоционалдык тураксыздык Кейбiр балалар ездершщ эмоцияларын дурыс баскаруFа Yйренбеген. Олар ездершщ iшкi мазасызды^ын баска балаларFа агрессия аркылы кeрсетуi мYмкiн.
Элеуметтiк кысым Топ шшдеп кешбасшы болуFа талпыныс кейбiр балаларды баска окушыларды басып-жаншуFа итермелеуi мYмкiн.
Буллингтщ салдары ауыр жэне кец аукымды болып келедi, ол баланыц психологиялык, элеуметпк, академиялык жэне физикалык жагдайына эсер етедь Психологиялык тургыдан алганда, буллингке ушыраган балалардыц e3ÏH-e3i багалауы темендеп, оларда депрессия, алацдаушылык, TinTi езше кол жумсау туралы ойлар пайда болуы mymm^ Элеуметтiк тургыда буллинг курбандары окшауланып, когамнан шеттетiледi, бул олардыц достарымен жэне курдастарымен карым-катынас жасау кабiлетiн бузады.
Буллингтiц академиялык салдары да мацызды: мундай окушылардыц оку Yлгерiмi темендеп, олар мектепке барудан бас тартуы немесе окуга деген кызыгушылыгын жогалтуы мYмкiн. Сонымен катар, буллинг физикалык жаракаттар немесе психосоматикалык аурулар тудыруы мYмкiн. ¥зак мерзiмдi эсерлер ересек eмiрде де сакталып, эмоционалдык жаралар мен карым-катынастагы киындыктарга экеледi. Буллингке катыскан балаларда агрессияныц кYшеюi жэне болашакта кукык бузушылыкка бейiмдiлiк пайда болады.
Буллингтщ алдын алу жогарыда керсетшген салдардыц болмауы Yшiн ете мацызды жэне оган мектеп, ата-аналар мен когамныц бiрлесiп араласуы кажет.
Буллингтiц алдын алу шараларын мектеп экiмшiлiгi, муFалiмдер жэне ата-аналар бiрлесе отырып колдануы кажет. Буллингтiц алдын алуFа баFытталFан тeмендегiдей тиiмдi тэсiлдерiн усынамыз:
1. Бшм беру жэне тYсiндiру жумыстары: БалаларFа буллингтiц не екенiн, оныц салдары кандай болатынын ерте жастан тYсiндiру кажет. Бул жерде мектептеп арнайы сабактар мен тренингтердiц мацызы зор. МуFалiмдер буллингтiц кeрiнiстерiн аныктау жэне оларFа жауап беру жолдарын Yйретуi керек.
2. Эмоционалдык интеллекта дамыту: ОкушыларFа ез эмоцияларын тусшу жэне баскару даFдыларын дамытуFа кемектесу кажет. Элеуметак-эмоционалдык бiлiм беру баFдарламалары балалардыц eзiн-eзi бакылауын, жанашырлыкты жэне езара курмета Yйретедi.
3. ^атац мектеп ережелерi: Мектепте буллингке нелдш толеранттылык саясаты енгiзiлуi тиiс. Бул ережелер накты жазылып, окушылар мен ата-аналарFа тYсiндiрiлген жаFдайда, балалар арасындаFы коркыту эрекеттерi азаяды. БуFан коса, буллинг жасаFандарFа кандай жауапкершiлiк жYктелетiнiн накты керсету кажет.
4. Мектептщ элеуметак-психологиялык колдауы: Психолог мамандардыц кемепмен окушылардыц эмоционалдык жаFдайын бакылап отыру, буллингке бейiм балалармен жеке жумыс жYргiзу ете мацызды. Буллинг курбандарын аныктап, оларFа кемек керсету Yшiн психологтар туракты тYPде диагностика жYргiзуi тиiс.
5. Ата-аналармен жумыс: Буллингтщ алдын алу тек мектепте Fана емес, YЙде де мацызды. Ата-аналар балалармен ашык эцгiмелесiп, олардыц мектептеп кещл-^йлерш бакылап отыруы керек. Сонымен катар, ата-аналарFа балалар арасындаFы буллинг белгшерш байкау Yшiн арнайы акпараттык сессиялар уйымдастыру кажет.
6. Топтык жумыс жэне ынтымактастыкты дамыту: Окушылар арасында достык карым-катынастарды дамыту Yшiн топтык тапсырмалар мен ойындарды пайдалану мацызды. Бiрлескен жумыс балалардыц езара карым-катынасын ны^айтып, ынтымактастык даFдыларын калыптастырады.
^орытындылай келе, бастауыш MeKTenTeri буллинг балалардьщ психикалык, элеуметтiк жэне академиялык дамуына айтарлыктай тeрiс эсер eтeтiн кYPдeлi мэселе. Буллингтщ салдары курбандар Yшiн де, агрессорлар Yшiн де ауыр болуы MyMKiH, оныц iшiндe психологиялык жаракаттар, элeумeттiк окшаулану, оку Yлгeрiмiнщ нашарлауы жэне узак мeрзiмдi денсаулык проблемалары бар. Буллингтщ алдын алу Yшiн мектепте жYЙeлi шаралар кабылдап, ата-аналар мен педагогтар бiрлeсe отырып, балалар арасында кауiпсiз жэне колайлы орта куруы тиiс. Бул балалардыц болашактагы eмiр CYPУ сапасына да оц эсeрiн тигiзeдi.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. ^Р "Бала кукыктары туралы" жэне "Бшм туралы" зацдары https://adilet.zan.kz/kaz/docs/P010000789
2. Olweus D. Bullying or peer abuse in school: intervention and prevention. In G.Davies et al. (Eds.), Psychology, law and criminal justice: international developments in research and practice. Berlin: Walter de Gruyter.1995. pp. 248-263.
3. Peter K.Smith "Understanding School Bullying: Its Nature and Prevention Strategies" 2014.
4. Реан А.А., Новикова М.А., Коновалов И.А., Молчанова Д.В. Руководство по противодействию и профилактике буллинга: методические рекомендации. - М., 2019. - 64с.
