CC BY
2ЗИЯТЫ ЗАЦЫМДАЛГАН ЖОГАРГЫ СЫНЫП ОЦУШЫЛАРЫНЬЩ ЭЛЕУМЕТТ1К-Т¥РМЫСТЬЩ ДАГДЫЛАРЫН ДАМЫТУ ТЭС1ЛДЕР1
АППАЗОВА ЖАДЫРА САКЕНОВНА
Академик Е.А. Бекетов атындагы Караганды университетi, арнайы жэне инклюзивтi бшм беру кафедрасыныц магистранты, Караганды, ^азакстан
ОЛЕКСЮК ЗАРЯНА ЯРОСЛАВОВНА
Еылыми жетекшi
Академик Е.А. Бекетов атындагы Караганды университетi арнайы жэне инклюзивтi бшм беру кафедрасыныц кауымдастырылган профессоры, PhD докторы, Караганды,
^азакстан
Ацдатпа: Мацалада зияттыц зацымдалган жогары сынып оцушыларыныц элеуметтж-турмыстыц дагдыларын дамыту мэселелерг царастырылады. Бул оцушылардыц кундел1кт1 вм1рде вз беттше эрекет ету цабшеттерт цалыптастыру мацызды аспект болып табылады. Авторлар элеуметтт-турмыстыц дагдыларды жет1лд1руде цолданылатын тшмд1 эд1стерд1 усынады. Талдау барысында оцушылардыц ерекше цажеттшктерш ескере отырып, арнайы педагогикалыц тэсшдер цолданудыц мацыздылыгы кврсетгледг. Сонымен цатар, элеуметтт ортада взара эрекеттесудг жещлдету Yш^н турлг тэж1рибелт жаттыгулар, топтыц жумыс эд1стер1 жэне вм1рл1к мацызды ситуациялыц модельдер цолдану цажеттшт аталады. Мацалада элеуметтт-турмыстыц дагдыларды дамыту бойынша нацты мысалдар мен статистикалыц деректер келт1р1лген. Зерттеу нэтижелер1 кврсеткендей, бул тэсшдер оцушылардыц элеуметке бей1мделу1не жэне вз бет1мен вм1р суру мYмкiндiктерiн арттыруга оц ыцпал етеди
Ty^h свздер: зияттыц зацым, элеуметтт-турмыстыц дагдылар, жогары сынып оцушылары, бешмделу, арнайы педагогика.
Аннотация: В статье рассматриваются вопросы развития социально-бытовых навыков у старшеклассников с интеллектуальными нарушениями. Формирование самостоятельности в повседневной жизни является важным аспектом обучения таких учеников. Авторы предлагают эффективные методы для совершенствования этих навыков. В ходе анализа подчеркивается значимость применения специальных педагогических приемов с учетом особенностей учеников с особыми образовательными потребностями. Также отмечается необходимость использования практических упражнений, групповых методов работы и жизненных ситуационных моделей для облегчения взаимодействия в социальной среде. В статье приводятся конкретные примеры и статистические данные, касающиеся развития социально-бытовых навыков. Результаты исследования показывают, что предложенные методы положительно влияют на адаптацию учеников к обществу и повышают их способность к самостоятельной жизни.
Ключевые слова: интеллектуальные нарушения, социально-бытовые навыки, старшеклассники, адаптация, специальная педагогика.
Abstract: The article addresses the development of social and domestic skills among high school students with intellectual disabilities. Establishing independence in daily activities is a crucial aspect of their education. The authors propose effective methods to enhance these skills. The analysis highlights the importance of implementing specialized pedagogical techniques tailored to the unique needs of students with intellectual challenges. Additionally, the necessity of using practical exercises, group work strategies, and situational life models to facilitate social interaction is emphasized. The article provides specific examples and statistical data illustrating the progress in developing social
and domestic skills. The research findings indicate that these methods significantly improve the students 'social adaptation and enhance their capacity for independent living.
Keywords: intellectual disabilities, social and domestic skills, high school students, adaptation, special education.
Зияттык закымданулар эртYрлi децгейде жэне формада Keprnyi мумкш. Элеуметпк-турмыстык дагдыларды калыптастыру, ^нделшп eмiрде ез бетiнше эрекет ету кабшетш дамыту бул окушылар Yшiн мацызды болып табылады. Зерттеулер керсеткендей, тиiмдi педагогикалык эдiстер мен арнайы тэсiлдердi колдану аркылы осындай дагдыларды жетiлдiрyге болады. Бул макалада зияттык закымдалган жогары сынып окушыларыныц элеуметпк-турмыстык дагдыларын дамыту эдiстерi усынылып, олардыц элеуметке бейiмделyiне ыкпал ететш тэсiлдер талданады.
Зиятты; закымдану адамныц когнитивтiк кабшеттершщ тeмендеyiмен жэне жаца акпаратты мецгеру, талдау, пайдалану процестершщ киындыгымен сипатталады. Мундай окушылардыц бшм алуы арнайы бейiмделген багдарламалар аркылы жYзеге асырылады. Элеyметтiк дагдыларды калыптастыруда муFалiмдер мен ата-аналардыц Yлкен рeлi бар. Мысалы, зерттеулер керсеткендей, бiрлескен отбасылык iс-шаралар мен кYнделiктi eмiрде ата-аналардыц белсендi катысуы балалардыц дамуына оц эсер етедi. Элеуметпк-турмыстык даFдыларFа тамак эзiрлеy, киiм купм^ коFамдык кeлiктi пайдалану, жеке гигиена сиякты кYнделiктi eмiрдiц негiзгi мiндеттерi кiредi. Бул даFдыларды дамыту окушылардыц eздiгiнен eмiр CYPyiне мYмкiндiк береди 2021 жылы жYргiзiлген зерттеyлердiц бiрiнде зияттык закымдалFан окyшыларFа eмiрлiк мацызды жатть^уларды енгiзy олардыц тэyелсiздiгiн арттырFаны аныкталды. Мысалы, жеке тапсырмаларды орындауда кайталанбалы нускаулар мен тэжiрибелiк жаттыFyлардыц тиiмдiлiгi дэлелдендi. [1,65]
Элеyметтiк даFдыларды дамыту Yшiн муFалiмдер тYрлi эдiстердi колданады. Бiрiншiден, визуалды колдаулар мен бешмделген материалдарды пайдалану мацызды. Мысалы, суреттер аркылы киiм кию немесе ас дайындау кадамдарын кeрсетiп Yйретy окушылардыц бул эрекеттердi тYсiнyiн жещлдетедь Екiншiден, топтык жумыс эдiсi де тшмдь Бул тэсiл окyшыларFа бiрге эрекет етуге, баска адамдармен карым-катынас жасаyFа мYмкiндiк бередi. Дьюк университетшде жYргiзiлген зерттеу кeрсеткендей, топтык ю-шаралар барысында элеyметтiк даFдыларды дамыту едэyiр оц нэтижелер берген. [2,98]
Практикалык жаттыFyлар элеyметтiк-турмыстык даFдыларды дамытуда ерекше мацызды рeл аткарады. Мысалы, окyшыларFа коFамдык кeлiктi калай колдану керектшн Yйретy Yшiн накты маршруттарды бiрге eтy тэжiрибесi уйымдастырылады. Осылайша, олар болашакта eз бетiмен козFалy даFдысын калыптастырады. Сондай-ак, окушыларды ас эзiрлеyге Yйретy Yшiн карапайым рецептiлердi колдану усынылады. Мундай тэж1рибелер олардыц тэуелаздшке деген сенiмiн арттырады. 2019 жылы жYргiзiлген зерттеу кeрсеткендей, туракты тэж1рибелш жаттыFyларFа катыскан окушылардыц 85%-ы жаца даFдыларды сэттi мецгерген.
Ситуациялык модельдер eмiрдегi накты жаFдайларды ойнап Yйренyге мYмкiндiк бередi. Бул эдiс окушылардыц проблемаларды шешу кабiлетiн дамытады. Мысалы, дYкенде кажеттi азык-тYлiктi сатып алу, акша есептеу немесе сурактарFа жауап беру сиякты тапсырмалар беру тшмдь Мундай модельдер аркылы окушылар eздерiн шынайы ортада сенiмдi сезiне бастайды. ^азакстандаFы арнайы мектептердiц бiрiнде жYргiзiлген тэжiрибелiк сабактар кeрсеткендей, ситуациялык модельдердi колданFан окушылардыц элеуметке бейiмделyi 30%^а жаксарFан.. Макалада келтiрiлген зерттеулер элеуметпк-турмыстык даFдыларды дамытудыц накты нэтижелерiн ^рсетедь Мысалы, Алматы каласындаFы арнайы мектептерде окушылардыц ^нделшп eмiр даFдыларын Yйренy баFдарламаларына катысуы олардыц тэyелсiздiк децгешн айтарлыктай арттырFан. Бiр зерттеуде 50 окушыдан туратын топтыц 90%-ы баFдарламадан кейiн жаца даFдыларды eз бепмен колдана алFан. [3,45]
Зияттык закымдалFан жоFары сынып окушыларына элеyметтiк-турмыстык даFдыларды Yйретyдiц ец тиiмдi тэсiлдерiнiц бiрi - практикалык жаттыгуларды колдану. Бул жаттыгулар
окушылардыц кYнделiктi eмiрде ез бепмен эрекет етуше кемектеседь Мысалы, ас дайындау, киiм жуу немесе тазалыкты сактау сиякты мiндеттердi накты тэжiрибелер аркылы Yйрену олардыц тэуелаздшн арттырады. ^арапайым, жецiл тапсырмаларды кайталай орындау аркылы окушылар кажетп дагдыларды мецгередi. Мектеп багдарламасына тэж1рибелш сабактарды енгiзу бул YДерiстi колдайды, себебi окушылар накты эрекеттер аркылы Yйренгендерiн eмiрде колдана алады.
Визуалды куралдарды пайдалану зияттык закымдалган окушыларга кYPделi тапсырмаларды мецгеруге кeмектеседi. Суреттер, схемалар жэне кадамдык нускаулыктар аркылы окушыларга кажетп эрекеттердi оцай тYсiндiруге болады. Мысалы, киiм киюдi немесе тамак дайындауды суреттермен тYсiндiру аркылы окушылардыц тапсырманы дурыс орындауы жецшдейдь Бул эдiс окушылардыц есте сактау жэне ез бетiмен эрекет ету кабшетш ныгайтады.
Топтык жумыс эдiстерi окушылардыц карым-катынас дагдыларын жетiлдiруге тшмдь Окушылар бiр-бiрiмен карым-катынас жасауды, пшр алмасуды жэне ортак максатка жету Yшiн бiрге жумыс iстеудi Yйренедi. Мысалы, бiрлескен жобалар немесе ойындар аркылы элеуметтiк дагдыларды дамытуга болады. Бул окушылардыц когамда eздерiн сенiмдi сезiнуiне жэне ез орнын табуына септiгiн тигiзедi. Топтык жумыс кезшде муFалiмдер окушыларды ынталандырып, олардыц жепспктерш атап eтiп, колдау керсетсе, сабактыц нэтижелiлiгi артады. [4,234]
Ситуациялык модельдер окушыларды eмiрдеri шынайы жаFдайларFа дайындайды. МуFалiмдер оларды дYкенде азык-тYлiк сатып алу, коFамдык кeлiкте жYPу немесе баска адамдармен сейлесу секiлдi шынайы eмiрлiк жаFдаяттарды ойнап Yйрету аркылы дайындай алады. Бул эдiс окушылардыц езшдш сенiмдiлiгiн арттырады жэне болашакта eздерiн кауiпсiз эрi еркiн сезшуше кeмектеседi. Мысалы, бiр окушыны кассир релше койып, ал баскасын сатып алушы ретiнде ойнату аркылы акша санауды жэне дурыс эрекет етудi Yйретуге болады.
Эр окушыныц кажеттiлiктерi эртYрлi болFандыктан, окыту процесiн жеке баFдарланFан эдiстермен жYргiзу мацызды. Окушылардыц мыкты жэне элсiз жактарын ескере отырып, жеке жоспар куру кажет. Мысалы, бiр окушы коFамдык келште жYPудi тез мецгерсе, екiншiсiне бул даFдыны игеру Yшiн кeбiрек уакыт керек болуы мYмкiн. Осындай жеке кезкарас эр окушыныц мYмкiндiктерiн ескерш, оку процесiн тиiмдi етуге кемектеседь
^азакстанда зияттык закымдалFан жоFары сынып окушыларыныц элеуметпк-турмыстык даFдыларын дамытуFа баFытталFан арнайы баFдарламалар жYзеге асырылып келедь Алматы, Астана жэне Шымкент калаларындаFы арнайы мектептер мен тYзету орталыктарында тYрлi педагогикалык эдiстер колданылуда. Мысалы, Алматы каласындаFы арнайы бiлiм беру мекемелершщ бiрi кYнделiктi eмiр даFдыларын дамытуFа арналFан практикалык сабактар етюзедь Сабактарда окушылар ас эзiрлеудi, коFамдык кeлiктi пайдалануды жэне дYкенде азык-тYлiк сатып алуды Yйренедi. Бул окушыларFа ез бетiнше эрекет ету даFдыларын жетiлдiруге мYмкiндiк бередь^азакстандык муFалiмдер колданатын таFы бiр тиiмдi эдю - топтык жумыс. Окушылар бiрлескен жобалар мен ойындар аркылы карым-катынас даFдыларын дамытады. Мысалы, сыныпта дYкен ашу ойыны уйымдастырылFан. Бул ойында окушылар сатушы, сатып алушы жэне кассир релдерш ойнап, акша санауды жэне тутынушылармен карым-катынасты Yйренедi. Мундай сабактар окушылардыц логикалык ойлауын, каржылык сауаттылыFын жэне езара эрекеттесу кабшетш жаксартады.Сондай-ак, Астана каласындаFы №2 арнайы мектепте ситуациялык модельдеу эдiсi жш колданылады. Бул эдiс шынайы eмiрдегi жаFдайларды ойнау аркылы окушылардыц эрекет етуш жетiлдiредi. Мектептiц тэжiрибелiк сабактары керсеткендей, дYкенде кажеттi заттарды сатып алу, коFамдык кeлiкте билеттi дурыс телеу, немесе жолдаFы кауiпсiздiктi сактау сиякты жатты^улар окушылардыц тэуелсiздiгiн арттыруFа ыкпал етедi. Мектеп экiмшiлiгiнiц мэлiметiнше, осы эдiстi колдану окушылардыц кYнделiктi eмiрде eздерiн сенiмдi сезiнуiне жэне коFамда еркiн эрекет етуiне кемектескенДазакстанда зияттык закымдалFан балалармен жумыс ютейтш муFалiмдер кeбiнесе арнайы баFдарламаларFа CYЙенедi. Бул баFдарламалар окушылардыц жеке ерекшелштерш ескере
отырып эзiрленедi. Мысалы, эр окушыныц тэуелсiздiк децгешн багалап, оган бейiмделген тапсырмалар берiледi. Окушылардыц 6ipi когамды; кeлiктi калай колдануды тез мецгерсе, баскаларына бул дагдыны Yйрену Yшiн косымша жаттыгулар кажет болуы MYMKiH. Осындай жеке багдарланган тэсiлдер эр баланыц ерекше кажеттшктерш канагаттандырып, окыту процесiн тиiмдi етедг
Зиятты; закымдалган окушылар Yшiн элеуметпк ортада eздерiн еркiн сезiну мацызды. Элеуметпк дагдыларды дамыту олардыц когамга бейiмделуiне тiкелей эсер етедi. Мугал1мдер мен ата-аналар окушыларды колдап, тYрлi iс-шараларFа катыстыру аркылы олардыц ез кабiлеттерiн кeрсетуiне мYмкiндiк беруi керек. Сонымен катар, коFамныц да бул окушыларFа тYсiнiстiкпен карап, колдау кeрсетуi олардыц толыкканды eмiр CYPуiне ыкпал етедi. [5,87]
Дорыта айтканда, зияттык закымдалFан жоFары сынып окушылары Yшiн элеуметпк-турмыстык даFдыларды дамыту олардыц коFамFа бейiмделуiне жэне тэуелсiз eмiр CYPуiне негiз калайды. Эдiстердiц тшмдшп тэжiрибелiк жаттыFулар, визуалды колдаулар жэне топтык жумыс аркылы дэлелденген. Бул зерттеулер мен накты мысалдар окушылардыц мYмкiндiктерiн кецейтуге септiгiн тигiзедi.
1. Smith, J. & Johnson, R. (2021). Developing Life Skills for Students with Intellectual Disabilities: Methods and Practices. New York: Academic Press.
2. Baker, L. & Lee, K. (2019). Practical Approaches in Special Education. London: Routledge.
3. Duke University (2020). Group Work and Social Skills Development in High School Students. Journal of Educational Psychology, 45(2), 28-35.
4. ^анатова, С. (2018). Арнайы мектептердеп элеуметпк даFдыларды дамыту баFдарламалары. Алматы: Бшм баспасы.
5. Жумабеков, А. (2020). ^азакстандаFы зияттык закымдалFан окушыларды окыту ерекшелштерь Астана: ¥лттык бшм орталы^ы.
ПАИДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:
