CC BY
18
Eraliyev A.K. assistenti SamlSI
BALIQCHILIK KLASTERLARIDA XARAJATLAR VA UNING HISOBINI TAKOMILLASHTIRISH
Annotatsiya. Maqolada baliqchilik fermer xo'jaliklarida ishlab chiqarish xarajatlari hisobi, baliq mahsulotlarini daromadga olish, sotish kanallari bo'yicha realizasiya qilish va moliyaviy natijalarni aniqlash bo 'yicha bo'ladigan xo'jalik operasiyalariga schyotlar bog'lanishi tuzish hamda moliyaviy hisobotda moliyaviy natijalarni aks ettirishni takomillashtirish bo'yicha takliflar berilgan.
Kalit so'zlar: Klasterlar, tabiiy suv havzalari, sun'iy suv havzalari, tayyor
mahsulot, sotish kanallari, xo'jalik operasiyalari, schyotlar bog'lanishi, yalpi tushum, sof tushum, mahsulot tannarxi, moliyaviy natija.
Eraliyev A.K assistant SamlSI
IMPROVING EXPENDITURES AND ITS ACCOUNTING IN
FISHERIES CLUSTERS
Abstract. The article discusses the creation of accounts for economic operations on the calculation of production costs in fishery farms, income from sales of fish products, sales through sales channels and determination of financial results, as well as improving the reflection of financial results in the financial statements.
Keywords: Fisheries, Cost, Initial Accounting, Cost Item, Cost Object,
Cluster, Innovation, Calculation.
Kirish. Mamlakatimiz ijtimoiy - iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yo'nalishlari va vazifalari O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 28 yanvardagi "2022- 2026 yillarga mo'ljallangan Yangi O'zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to'g'risida" PF-60-son Farmonida belgilab berilgan bo'lib, mazkur farmonda 7 bo'limdan iborat 100 ta maqsad belgilab berilgan. Bevosita iqtisodiyotni jadal rivojlantirish vazifasi ushbu qabul qilingan "Taraqqiyot strategiyasi"ning "3-Milliy iqtisodiyotni jadal rivojlantirish va yuqori o'sish
sur"atlarini ta"minlash" bo'limida, 21-36 maqsadlarda o'z aksini topgan. Bu maqsadlarning bevosita 32-maqsadi chorvachilik sohasiga tegishli bo'lib, bunda "Chorvachilik ozuqa bazasini kengaytirish va ishlab chiqarish hajmini 1,52 baravar ko'paytirish" vazifasi qo'yilgan. 2022 yilda ushbu qo'yilgan maqsadga erishish uchun, baliqchilik sohasida:
□ "Baliqchilikni rivojlantirish va baliq yetishtirish hajmi ko'paytirish bo'yicha
chora-tadbirlarni belgilash;
□ hosildorligi past bo'lgan 31 ming gektar sun'iy suv havzalarini bosqichma-
bosqich intensivlashtirish va baliq yetishtirish hosildorligini 4-5 barobarga oshirish;
□ baliqchilik klasterlari sonini 15 taga yetkazish va 10 mingta aholi
xonadonlarida kooperasiya usulida intensiv baliq yetishtirishni yo'lga
qo'yish;
□ qimmatbaho sovuq suv baliqlari yetishtiruvchi korxonalar quvvatini 2
barobarga oshirish (hozirda 3,5 ming tn) va yiliga 6 ming tonna sovuq suv
(forel,
osyotr, losos) baliqlarini yetishtirish;
□ qayta ishlash korxonalari sonini 84 taga (2 barobarga), omuxta yem
korxonalar sonini 84 taga (2,5 barobarga) yetkazish" vazifalar belgilab
berilgan.
Ushbu vazifalarni bajarish bilan birga, baliqchilik tarmog'ini rivojlantirishda
mavjud bo'lgan kamchilik va muammolar samarali hal etish, tarmoqda ishchanlik
faolligini oshirish, xorijiy va mahalliy investisiyalarni jalb etish, baliq yetishtirishning ilg'or texnologiyalarni keng joriy qilish asosida samradorlikni oshirish, aholini baliq mahsulotlariga bo'lgan talabini to'liq qondtrish, baliqchilik bilan shug'ullanadigan sohada yangi ish o'rinlarini yaratish bilan birga, mahsulot miqdori va sifatini oshirish, yetishtirilayotgan mahsulotlarni tannarxini pasaytirishda baliqchilik klasterlarida buxgalteriya hisobini to'g'ri tashkil etish va yuritish muhim ahamiyatga ega.
Materiallar va metodlar. Baliqchilik sohasini rivojlantirish va ishlab chiqarishni tashkil etishning yangi shakllarini joriy etish bo'yicha mamlakatimizda keyingi yillarda qabul qilingan me"yoriy-huquqiy hujjatlarlarda belgilab berilgan vazifalardan, shu soha bo'yicha iqtisodchi olimlarning olib borgan ilmiy tadqiqotlaridan, faoliyat yuritayotgan baliqchilik klasterlari va xo'jaliklarining iqtisodiy ko'rsatkichlarini aks ettiruvchi buxgalteriya hisobi va hisoboti ma"lumotlaridan foydalanildi. Shuningdek, ushbu maqolani tayyorlashda, ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borishda qo'llaniladigan kuzatish, guruhlash, tahlil qilish va boshqa usullardan foydalanildi.
Tahlil va natijalar. Mamlakatimizda baliqchilik tarmog'ini rivojlantirish mamlakatimizda oziq-ovqat xavfsizligini ta"minlashning strategik yo'nalishlaridan biri hisoblanadi. Baliqchilik tarmog'ini yanada rivojlantirish uchun keyingi yillarda ko'rilayotgan chora-tadbirlar tufayli baliq va baliqchilik mahsulotlari ishlab chiqarish ko'payib, mamlakat iqtisodiyotining tarkibida baliqchilik ulushi izchil ortib bormoqda. Jumladan, O'zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2022 yil 13- yanvardagi "Baliqchilik tarmog'ini yanada rivojlantirishning qo'shimcha chora-tadbirlari to'g'risida" PQ-83-sonli qarori baliqchilik sohasida ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, baliq yetishtirish va baliq mahsulotlari ishlab chiqarish hajmlarini va eksport imkoniyatini oshirish, respublikada mavjud suv havzalaridan samarali foydalanish, intensiv texnologiyalar asosida baliq yetishtirishni ko'paytirish hamda baliqchilik xo'jaliklarining ozuqa bazasini mustahkamlash vazifalari belgilab berildi. Mazkur qarorda baliqchilik klasterlarining aholi xonadonlari bilan kooperasiya asosida ishlashini yo'lga qo'yish hamda "2022 yilda:
□ respublikada baliq yetishtirish hajmini 700 ming tonnaga yetkazish;
□ qo'shimcha kamida 10 mingta aholi xonadonida intensiv usulda baliq yetishtirishni yo'lga qo'yish hamda yangi 15 ta baliqchilik klasterini tashkil
etish;
□ hosildorligi 25 sentnerdan past bo'lgan 31 ming gektar sun'iy suv havzalarida 78 mingta aerator moslamasini o'rnatish" vazifalari belgilab berildi.
Baliqchilik xo'jaliklarida ishlab chiqarish xarajatlar hisobi "Mahsulot (ish, xizmat) ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to'g'risida Nizom" asosida olib boriladi. Baliq yetishtirish
jarayoni texnogiyasi xususiyatlaridan kelib mazkur Nizom asosida xarajatlar hisobi
va mahsulot tannarxini aniqlash tashkil etiladi. Shu bilan birga, baliqchilikda xarajatlar hisobi va mahsulot tannarxini hisoblashning o'ziga xos xususiyatlari bo'lib, ushbu hususiyatlar hozirgi kunda to'liq o'z yechimini topmagan.
Ishlab chiqarish xarajatlari hisobi va mahsulot tannarxini kalkulyatsiya
qilish
boshqaruv hisobining tarkibiy qismi bo'lib, xarajatlar hisobini to'g'ri tashkil etish va yuritish tannarxni pasaytirishda, baliqchilik klasterlarni moliyaviy barqarorligini
ta"minlashda muhim rol o'ynaydi. Shu bilan birga, iqtisodiyotni jadal rivojlantirish
sharoitida ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish va mahsulot tannarxini pasaytirish o'z ahamiyatini yo'qotmaydi. Chunki, resurslardan foydalanish samaradorligi va mulkchilikning barcha shakllarida korxonalarning faoliyatini baholash chog'ida xarajatlar va mahsulotning tannarxi, ularning tarkibi o'zgarishi qanday talqin qilinishidan qat"iy nazar katta ahamiyatga ega. Baliqchilik klasterlarida ishlab chiqarish xarajatlar hisobini tashkil etishga quyidagi tarmoq va texnologik xususiyatlar bevosita ta'sir etadi:
-ishlab chiqarish jarayoni mavsumiy xarakterga ega bo'lib, baliq urug'ini qo'yish oylarida (may-iyul oylarida) odatda baliq ovlanmasligi; -ozuqa sarflashda baliq havzalari bo'yicha hisob yuritilib, alohida ozuqa sarfini hisobga olish imkoniyatini cheklanganligi.
Bundan tashqari, baliqchilik tarmog'iga tegishli bo'lgan ishlab chiqarish xarajatlari hisobini quyidagi xususiyatlari ham mavjud:
-yil davomidagi xarajatlarni ikkiga bo'linishi: joriy yilda va kelgusi yillarda baliq yetishtirish uchun qilingan xarajatlar;
-umumishlab chiqarish xarajatlarini yetishtirilgan baliq tannarxiga olib borish tartibini o'ziga xos xususiyati;
-mahsulot tannarxini yil oxirida emas, mavsum tugagandan so'ng aniqlash imkoni mavjudligi.
Tahlillarning ko'rsatishicha, baliqchilik tarmog'i xarajatlarini hisobga olishda fermer xo'jaliklari buxgalteriya hisobining 2010-«Asosiy ishlab chiqarish» schyotida «Baliqchilik tarmog'i xarajatlari» analitik schyotni yuritib, uning debet tomonida tarmoq xarajatlarini, kredit tomonida olingan tirik baliqni hisobga olib boradi.
Xarajatlarni bitta analitik schyotda hisobga olib boriladi. «Baliqchilik tarmog'i xarajatlari» analitik schyotida bevosita baliqchilik tarmog'idagi xarajatlar hisobga olib borilib, quyidagicha schyotlar bog'lanishi tuziladi(1-jadval):
1-jadval
Baliq ishlab chiqarish jarayonlarida buxgalteriya hisobi schyotlari
bog'lanishi
T / r Xo'jalik immmahi La fining mazmunl Schyotlar korres-pondensiya&i
Hebet Kredit
1 Baliq urug'i yetishtiruvchilardan baliq urug'i so Lib olmganda 2010 6010
2 Baliq boqiladigan ha vz alar xizmat ko'fsatuthi kurxonalar lomomdan ta'mirlanganda 2010 6010
3 Baliq yctishlirish ishlarida band bo'lgan ishehilarga isli haqi hisoblanganda 2010 6710
4 [jtimoiy soliq hisoblanganda 2010 6520
5 Baliq yctishtiruvchilariga foydalanish uchun xo'jalik buyumlari va inventarlar bori Iganda 2010 1080
6 Baliq yetishtirish jarayonida band bo'lgan asosiy vo sit alar ga hamda sun'iy baliq havzalariga üskirish hisoblanganda 2010 02200290
7 Baliq yctishtishda foydalanish uchun idish va tdishbop materiallar bcri Iganda 2010 1060
8 Baliq yetishtirish jarayonida ozuqa sarflanganda 2010 1090
9 Baliq yetishtirish jarayonida elektr energiyasi sarflanganda 2010 6990
10 Baliq yetishtirish jarayonida transport vosi talari xizinatidan loydal an i Iganda 2010 2310
11 Baliq yetishtirishda SutTiy havzalardagi suv uchun to^ovlar hisoblangatida 2010 6410
12 Tirik baliq daromadga olinganda 2810 2010
Schyotlar bog'lanishidan ko'rinib turibdiki, baliqchilik xususiyatidan kelib
chiqib, xarajatlar hisobi va mahsulot chiqishini hisobga olishda baliqchilik xarajatlari alohida yillar kesimida hisobga olinib, kelgusi yillarga tegishli xarajatlar tugallanmagan ishlab chiqarish hisoblanib, kelgusi yilga o'tkaziladi.
Bundan tashqari, baliqchilikda foydalaniladigan sun'iy baliq havzalari asosiy vosita hisoblanib, ulardan ma"lum bir davr mobaynida foydalaniladi. Shuning uchun, sun'iy baliq havzalaridan foydalanish muddatiga qarab ularga eskirish normasi belgilanishi maqsadga muvofiq bo'ladi.
Xulosa va takliflar. Baliqchilik klasterlari o'zida ishlab chiqarish, qayta ishlash, saqlash va sotish jarayonlarini qamrab oluvchi ishlab chiqarish bo'linmalaridan iborat. Ushbu bo'linmalardagi xarajatlar turlari, ularning xususiyatlaridan kelib chiqib bir-biridan farq qiladi. Shuning uchun baliqchilik klasterlarida xarajatlar hisobini takomillashtirish bo'yicha quyidagilarni taklif qilamiz:
- baliq hovzalarini asosiy vositalar tarkibiga kiritish;
- baliq yetishtirish bilan shug'ullanadigan bo'linmalarda, baliq hovzalari
bo'yicha xarajatlarni hisobga olib borish;
- xarajat moddalari tarkibiga baliq hovzalari eskirishi (amartizasiyasi) xarajat
maddasini kiritish;
- ochiq maydonlardagi va tabiiy suv havzalarida yetishtiriladigan baliqchilik xarajatlari moddasi tarkibiga "qo'riqlash xarajatlari" xarajat moddasini kiritish;
- schyotlar bog'lanishida, tugallanmagan ishlab chiqarish xarajatlari mavjudligi hisobga olgan holda, analitik schyotlar Takliflarimizni amaliyotda qo'llanilishi, qishloq xo'jaligining muhim sohalaridan biri bo'lgan baliqchilikda ishlab chiqarish xarajalari hisobini to'g'ri tashkil etilishi va yuritilishini ta"minlab, tirik baliq tannarxini pasaytirish bilan birga tannarxni iqtisodiy asoslangan holda aniqlanishiga olib keladi. Bu o'z navbatida, baliqchilik tarmog'ini yanada rivojlantirish, modernizatsiya qilish va yangi ishlab chiqarishlarni vujudga keltirish uchun xorijiy investitsiyalarni jalb etish bo'yicha qulay shart-sharoitlar yaratadi, mamlakatimiz aholisini arzon va sifatli baliq mahsulotlariga bo'lgan talabini qondirishga olib keladi.
Foydalanilgan adabiyotlar: 1. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 28 yanvardagi "2022-2026 yillarga mo'ljallangan Yangi O'zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to'g'risida"gi
PF-60-son farmoni. www.Lex.uz
2.O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 13 yanvardagi "Baliqchilik tarmog'ini yanada rivojlantirishning qo'shimcha chora-tadbirlari to'g'risida" PQ-83-sonli qarori. www.Lex.uz
3.O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy
natijalarni shakllantirish tartibi to'g'risidagi nizomni tasdiqlash to'g'risida"gi Nizomi, 1999-yil 5-fevral. 54- son. www.Lex.uz
4.Urazov K.B., Po'latov M.E. Buxgalteriya hisobi. Darslik. - T: "Innovatsion rivojlanish nashriyot-matbaa uyi". 2020.558bet. Classification of biological assets according to international standards.
