CC BY
1ТДУ 574.6:477.63/64
БАХДСОБГИРИИ ТАЪСИРИ ОМИЛ^ОИ ТАБИЙ ВА АНТРОПОГЕНЙ ДАР АМСИЛАИ МАТЕМАТИКИИ РУШДИ ОИЛАИ ЗАНБУРИ АСАЛ
САИДЗОДА ИСРОИЛ МАХМАД
Номзади илмхои техникй, дотсент, мудири кафедраи информатикаи Донишгохи миллии Точикистон, ш. Душанбе, Чумхурии Точикистон
Аннотатсия. Дар мацола омилуои табии ва антропогении ба равандуои ташаккул ва рушди маруилауои уаёти оилаи занбури асал таъсиркунанда мавриди омузиш, таулил ва тауциц царор дода шуда, дар ин замина амсилаи гипотезии низоми парвариши занбури асал тауия гардидааст. Дар заминаи маълумотуои экспериментали функсияуои эмпирикии уарорати, намнокии уаво ва идоракунии раванди таъмини гизои иловаги барои зочауои занбур ва занбурони болит уарду цинси оилаи занбури асал сохта шуда, бар пояи ин функсияуо амсилаи математикии мавцудаи рушд ва фаъолияти индивидуои оилаи занбури асал такмили минбаъда ёфтааст.
Вожахри калидй: омили табии, омили антропогени, амсиласозии гипотези, амсиласозии математики, функсияи эмпирики, цадвали эксперименту, оилаи занбури асал, маруилаи уаёт, хусусиятуои цинси, модарзанбур, занбури кори, назанбур, индивид.
Усулхои бахисобгирии омищои таъсиррасон дар раванди амсиласозй. Гарчанде теъдоди омилхои табиии ба фаъолияти оилаи занбури асал таъсиррасонанда хеле зиёд бошанд хам, мо зимни амсиласозии равандхои ташаккул ва рушди мархилахои хаёти индивидхои оилаи занбур танхо харорати хаво - T(t) ва намнокии мухити атроф - у(^-ро ба хисоб гирифтем, ки тибки тахлили адабиёти сохавй махз онхо метавонанд дар амалисозии хадафхои амсиласозй накши муассир дошта бошанд [13].
Тачрибахои амалй собит сохтаанд, ки рушди индивидхои оилаи занбури асал ва фаъолияти муташаккилонаи онхоро дар шароити сунъии парвариш дар хочагй бе дахолати мустакими инсон ба рох мондан гайриимкон аст.
Аз ин ру, зимни амсиласозихои консептуалй ва математикии ин равандхо мо таъсиррасонихои антропогениро ба ду гурух чудо намудем:
якум, аз руи зарурати бавучудомадаи гизотаъминкунии меъёрй ё вобаста ба мавсими сол бо гизои иловагй таъмин намудани оилаи занбур - R(t);
дуюм, татби; намудани амали дорудармонй дар мархилахои зарурии хаёти оилаи занбури асал, барои пешгирй аз беморихои сироятй.
Дар заминаи андешаронихои болозикр мо амсилаи гипотезии таъсири омилхои табий ва антропогениро ба равандхои ташаккул ва рушди индивидхои оилаи занбури асал, иктидори истехсолии оила ва хачми имконпазири асали истехсолшаванда дар намуди накшаи дар расми 1 тасвирёфта пешкаш мекунем [9-14].
Расми 1 - Амсилаи гипотезии таъсири омилх,ои табий ва антропогенй ба равандхои ташаккул ва рушди индивидхои оилаи занбури асал 1.Тарзи бщисобгирии х;арорати х;аво ва намноки дар амсила. Мо оид ба накши харорати мухити атроф дар рушду инкишоф ва фаъолияти кории индивидхои оилаи занбури асал дар тахкикоти каблии хеш [3] ба таври муфассал маълумот пешниход карда будем. Аз чумла зикр шуда буд, ки харорати хаво ба тамоми равандхои физиологии занбури асал таъсир мерасонад. Х,ароратхои берун ва дохили куттии занбур бояд ба равандхои биофизикй ва биохимиявии дар оилаи занбур бавучудоянда хатман мутобикат кунанд.
Дар заминаи тахкикотхои илмй [3-5], тачрибахои хусусии занбурпарварон ва чадвали эксперементалии хароратхои рушду инкишофи мархилахои хаёти занбури асал (аз тухм то занбури болиг) мо бо ёрии чадвали электронии MS Excel 2016 тасвири графикии функсияи хароратии эмпирикии мархилахои ташаккул ва рушди индивидхои оилаи занбури асалро муайян намуда, дар заминаи он функсияи математикии хароратиро тахия намудем:
г -1.4286Г2 + 82.857Г - 815.71, агар 20 < Т < 27 -21Г2 + 1366Г - 21318, агар 27 < Т < 32
-67.5Г2 + 4607.5Г - 77675, агар 32 < Т < 37 -7.25Г2 + 559.5Г - 10410, агар 37 < Т < 42, ки дар ин чо ба воситаи /(Г) - функсияи хароратии худудгузори рушди индивидхои оилаи занбури асал шуруъ аз мархилаи тухмгузории модарзанбур то мархилаи ба занбури болиг табдил ёфтани тухмхо ва бо ёрии Т = T(t) - харорати миёнаи шабонарузй (t G [t0; tfc], fcGW) ишорат шудаанд [10].
Омили табиии дигаре, ки дар катори харорати хаво метавонад ба рушду инкишофи мархилахои хаёт ва фаъолияти индивидхои оилаи занбури асал таъсир расонад, намии хаво ба шумор меравад. Намуди умумии функсияи эмпирикии таъсири намнокиро ба рушду инкишофи индивидхои популятсияи оилаи занбури асал дар намуди зерин тавсив менамоем:
i -0.3889v2 + 41.889v - 747.5, агар 30 < v < 55 ^(v) = { -0.4467v2 + 83.947v - 2978.5, агар 55 < v < 87 (2)
(,1.0998V2 - 270.17v + 16338,агар 87 < v < 100,
/О) =
(1)
ки дар ин чо бо ёрии ^(v) - функсияи намнокии худудгузори рушду инкишофи индивидхои популятсияи оилаи занбури асал аз мархилаи тухмгузории модарзанбур то мархилаи ба занбури болиг табил ёфтани тухмхо ва бо ёрии v = v(t) - намнокии миёнаи шабонарузии хаво (t £ [t0; tfc], fcGW) ишорат шудаанд [12].
Танзими раванди гизоиловакунй ба оилаи занбури асал. Аз тачрибаи хочагихои занбуриасалпарварй бармеояд, ки дар лахзахои алохидаи барои хаёти индивидхои оилаи занбури асал фавкуллода мухим зарурати ба оила додани гизои иловагй пеш меояд. Омилхои муайянкунандаи чунин лахзахо хеле зиёданд: масалан, аз меъёри мукаррарй зиёд тул кашидани мавсими зимистонгузаронй, боришоти тулонй, ки садди рохи парвози занбурон мегардад, харорати аз меъёр баланд ё пасти хавои мухити атроф, ки парвози занбуронро махдуд месозад ва гайра.
Маъмулан, гизои иловагии занбур бо усулхои гуногун (махлули шакару об, хамиртурушу асал ва гайра) дар намуди шарбат омода карда мешавад. Меъёрхои омодасозии шарбат бо истифода аз шакар ва об дар чадвали 1 нишон дода шудааст.
Тарзи омодасозй Консентратсияи гизои иловагии (шарбати) занбури асал барои рузи &(0-и мавсими гизодихй (i = 1, 2,..., п)
2-1 (70%) 1,5-1 (60%) 1-1 (50%) 1-1,5 (40%)
шакар (кг) об (л) шакар (кг) об (л) шакар (кг) об (л) шакар (кг) об (л)
1 0,9 0,5 0,8 0,6 0,6 0,6 0,5 0,7
2 1,8 0,9 1,6 1,1 1,3 1,3 0,9 1,4
3 2,8 1,4 2,4 1,6 1,9 1,9 1,4 2,1
4 3,7 1,8 3,2 2,1 2,5 2,5 1,9 2,8
5 4,6 2,3 4,0 2,7 3,1 3,1 2,3 3,5
Мухаккики точик АР. Шарипов дар тахкикоти илмиаш [26] масъалаи зимистонгузаронии оилахои занбури асал ва истеъмоли гизои иловагиро аз тарафи онхо барои шароити минтакахои Точикистони Шимолй дар солхои 2013-2017 чунин муайян кардааст (чадвали 2). Ч,адвали 2 - Сарфи микдори Fизои иловагй барои занбурони асали зотх,ои карпатй
Зоти занбур Микдори гизои иловагии сарфшуда (кг)
Захира Солхои 2013-2014 Солхои 2014-2015 Солхои 2015-2016 Солхои 2016-2017 Солхои 2017-2018
Карпатй 12 4,2 4,9 4,1 4,1 4,1
Бакфаст 12 4,2 4,8 4,3 4,2 4,3
Бо хисоби миёна 12 4,2 4,85 4,2 4,15 4,2
Бо ёрии i/j(t), i = 1,2,..., и манбаи гизои i-юми оилаи занбури асалро ишорат намуда, дар заминаи маълумотхои ададии чадвалхои 1 ва 2 функсияи идоракунии эмпирикии раванди таъмини гизои иловаги ^¿(^-ро дар рузи ^¿(0-и мавсими гизодихи барои зочахо Z-^tj) ва занбурони кории болиг Мх(^)-и оилаи занбури асал дар намуди зерин тасвир мекунем:
( 0, агар (üf(t) >5 U 0 < SG < 1)
Äü(t) = { ^i(tf) • Qi(0, агар (0 < <5 U5G = 0) (3)
{ Mi(tf) • Qj(t), агар (0 < ^(t) < 5 U SG = 0).
Айнан уамин гуна функсияи идоракунии эмпирикии раванди таъмини гизои иловагиро R2i(t) дар рузи Qi(t) барои зочауо Z2(tt) ва нарзанбуруои болиг M2(tt) дар намуди зерин тасвир мекунем:
i 0, агар ( Ut(t) > 5 U 0 < SG < 1)
R2i(0 = { Z2(td • Qi(t),arap (0 < Ui(t) < 5 U SG = 0) (4)
W U) • Qi(t), агар (0 < U() <5 U SG = 0). Х,амин тарик, бо ёрии функсияуои эмпирикии (3) ва (4) раванди таъмини зочауои занбур Z1(ti), Z2(ti), i = 1,2,...,6 ва занбурони болиги уар ду чинсро M1(ti),M2(ti), i = 1,2, ...,п дар мавсими гизодиуй пурра идора кардан мумкин аст.
Амсилаи математикй. Бо дарназардошти андешауои болозикр оид ба усулуои бауисобгирии таъсири омилуои табий ва антропогенй (расми 1) дар амсилаи математикии ташаккул ва рушди маруилауои уаёти оилаи занбури асал (формулауои (1)-(4), чадвалуои 1-2) ва фикру мулоуизауои таукикотии каблй [3-5, 9-14] дар хусуси амсиласозии консептуалй, математикй ва компютерии ташаккул, рушду инкишоф ва фаъолияти оилаи занбури асал дар уамбастагй бо маруилауои асосии уаёти он (тухмгузории модарзанбур, давраи кирминай, пешаззочавй, зочавй, занбури болиг), хусусиятуои чинсии индивидуои занбур, таъсири бемориуои сироятй ва организмуои зараррасон ба зиндагй ва фаъолияти оилаи занбури асал амсилаи математикии [9, 12] такмилёфтаи зеринро уосил мекунем: dEi
= fi(T) • [S11k1Em(t) - (S12 + Vii)E±(t) - b11E1(t)Bz(t) - m11E1(t)H0Z(t)] • gi(v);
dE2
= fi(T) • [S21k2Em(t) - (822 + 121ШО - b21E2(t)Bz(t) - m21E2(t)Hoz(t)] • Qi(v);
dK1
= fi(T) • [812E1(t) - (813 + H12)K1(t) - b12K1(t)Bz(t) - m12K1(t)Hoz(t)] • 9i(v);
dK2
-¿2 = fi(T) • [822E2(t) - (823 + l*22)K2(t) - b22K2(t)Bz(t) - m22K2(t)Hoz(t)] • 9i(v) dP1
= fi(T) • [813K1(t) - (814 + h3)P1(t) - b13P1(t)Bz(t) - m13P1(t)Hoz(t)] • 9i(v);
dP2
-Ц2 = fi(T) • [823K2(t) - (824 + l23)P2(t) - b23P2(t)Bz(t) - m23P2(t)Hoz(t)] • 9&У, d Z1
= fi(T) • [8Mt) + U() • Z1(t) - (815 + i14)Z1(t) - b14Z1(t)Bz(t) - m14Z1(t)Hoz(t)]
• 9i(v) + Ru(t);
d Z2
-¡2 = fi(T) • [824P2(0 + Ui(t) • Z2(t) - (825 + l24)Z2(t) - b24Z2(t)Bz(t) - m24Z2(t)HoZ(t)]
• 9i(v) + R2i(t);
d M1
= fi(T) • [815Z1(t) + Ut(t) • M1(t) - I15M1W - b15M1(t)Bz(t) - m15M1(t)Hoz(t) - C1M1(t)Hoz(t) - pM(t)Pz(t)] • 9i(v) + M1(t)SG(t) + Ru(t);
d M2
2 = fl(T) • [825Z2 (0 + U() • M2(t) - I25M2W - b25M2(t)Bz(t) - m25M2(t)Hoz(t)
dB7
dt
- C2M2(t)Haz(t) - P2M2(t)Pz(t)] • gt(v) + R2i(t);
= a±Bz(t)
d
+ [buE^t) + b2±E2(t) + b12K1(t) + b22K2(t) + b13P±(t) + b23P2(t) + b14Z±(t)
+ b24Z2(t) + b15M1(t) + b2SM2(t)] • Bz(t) - ß1Bz(t);
dHoz
= a2Hoz(t)
+ [mnE1(t) + m21E2(t) + m^K^t) + m22K2(t) + m^P^t) + m23P2(t) + m14Z1(t) + m24Z2 + m15M1(t) + m2SM2(t)] • Hoz(t) - ß2Hoz(t);
= 0^(0 + [CiMi(t) + C2M2(t)] • tfaz(t) -
dPz
= a4Pz(t) + [piMi(t) + p2M2(t)] • Pz(t) - &Pz(t).
Хулоса. Омилхои табий ва антропогении ба равандхои ташаккул ва рушди мархилахои хаёти оилаи занбури асал таъсиркунанда мавриди омузиш, тахлил ва тахкик карор дода шуда, дар ин замина амсилаи гипотезии низоми парвариши занбури асал тахия гардидааст. Инчунин, дар асоси тахкикотхои илмй, тачрибахои хусусии занбурпарварон ва чадвалхои эксперементалии таъсири харорат ва намнокии хаво ба рушду инкишофи индивидхои оилаи занбури асал (аз тухм то занбури болиг) бо ёрии чадвали электронии MS Excel 2016 тасвирхои графикй ва математикии функсияхои эмпирикии таъсири ин омилхои табий ба равандхои мазкур сохта шудаанд.
Дар заминаи маълумотхои эксперименталй функсияхои эмпирикии идоракунии раванди таъмини гизои иловагй дар мавсими зимистон барои зочахои занбур ва занбурони болиги харду чинси оилаи занбури асал сохта шудаанд. Бар пояи функсияхои эмпирикии тахияшуда амсилаи математикии мавчудаи рушд ва фаъолияти индивидхои оилаи занбури асал такмили минбаъдаи худро ёфтааст.
АДАБИЁТ
1. Армеев, В. Ф. Имитационное моделирование в пчеловодстве [Текст] / В.Ф. Армеев, В.Д. Виллисов, В.Г. Кашковский // Пчеловодство. - 1987. - № 7. - С. 6-7.
2. Болдыров, С. Я. Регулирование температуры и влажности воздуха в зимовниках [Текст] / С.Я. Болдырев // Вопросы промышленной технологии производства продуктов пчеловодства. - Рязан, 1978. - С. 173-190.
3. Комилиён, Ф. С. Амсиласозии математикии мархилахои хаёти популятсияи оилаи занбури асал [Матн] / Ф.С. Комилиён, И.М. Саидзода // Паёми Донишгохи давлатии Бохтар ба номи Носири Хусрав. - 2022. - № 2-1 (96). - С. 5-14. - EDN: ILDIZS.
4. Комилиён, Ф. С. Амсиласозии математикии таъсири беморихои сирояткунанда ва организмхои зараррасон ба рушди индивидхои оилаи занбури асал [Матн] / Ф.С. Комилиён, И.М. Саидзода // Паёми Донишгохи давлатии Дангара. - 2022. - № 2. - С. 2842.
5. Комилиён, Ф. С. Тахлили математикии амсилаи мархилахои хдёти оилаи занбури асал аз руи хусусиятхои чинсй [Матн] / Ф.С. Комилиён, И.М. Саидзода // Паёми Донишгохи миллии Точикистон. Бахши илмхои табий. - 2022. - № 3. - С. 20-35.
6. Кудржов, А. В. Моделирование продуктивности нектаропродуктивных (агро) экосистем: дисс ... кан. наук [Текст] / А.В. Кудржов. - Екатеринбург, 2007. - 168 с.
7. Кудряков, А. В. Простая модель функционально-возрастного состава пчелиных семей и некоторые её приложения [Текст] / А.В. Кудряков // Известия Самарского научного центра Российской академии наук. - 2006. - Т. 8. - № 2. - С. 556-563.
8. Рыбочкин, А. Ф. Контроль и управление жизнедеятельностью пчелиных семей: дисс ... док. наук [Текст] / А.Ф. Рыбочкин. - Москва, 2004. - 644 с.
9. Саидзода, И. М. Амсиласозии математикии популятсияи оилаи занбури асал [Матн] / И.М. Саидзода // Паёми Донишгохи давлатии тичорати Точикистон. - 2022. - № 2 (41). - С. 215220.
10. Саидзода, И. М. Барномасозии компютерии фаъолияти занбури асал вобаста ба таъсири беморихо ва зараррасонхо [Матн] / И.М. Саидзода, Ф.С. Комилиён // Паёми донишгохи давлатии Хоруг. - 2023. - № 1. - С. 45-56.
11. Саидзода, И. М. Компьютерное моделирование популяции медоносной пчелиной семьи методом Рунге-Кутта [Текст] / И.М. Саидзода, Ф.С. Комилиён // Вестник Таджикского национального университета. Серия естественных наук. - 2022. - № 2. - С. 26-42. -EDN: QFYLAI.
12. Саидзода, И. М. Накши харорат дар рушди оилаи занбури асал [Матн] / И.М. Саидзода // Паёми Донишгохи давлатии Дангара. - 2023. - № 2 . - С. 27-38.
13. Саидзода, И. М. Хусусиятхои экосистемаи обанборхо ва амсиласозии компютерии онхо / И. М. Саидзода, М. Р. Еров. - Душанбе : Донишварон, 2021. - 118 с.
14. Саидов, И. М. Асосхои амсиласозии риёзй [Матн] / И.М. Саидов. - Душанбе: Мехроч-граф, 2020. - 152 с.
15. Шарипов, А. Р. Хусусиятхои биологию хочагидории зотхои занбурони асал дар шароити Точикистони шимолй: дисс... номз. илмхои кишов. [Матн] / А.Р. Шарипов. - Душанбе, 2019. - 150 с.
