165ЛИНГВОМЭДЕНИ ;¥З1РЕТТ1Л1КТЩБОЛАША; КАЗАК Т1Л1 ЖЭНЕ ЭДЕБИЕТ! МАМАНДАРЫН ДАЯРЛАУДАГЫ МАЦЫЗЫ
ЗНАЧЕНИЕ ЯЗЫКОВОЙ КУЛЬТУРЫ В ПОДГОТОВКЕ БУДУЩИХ СПЕЦИАЛИСТОВ ПО КАЗАХСКОМУ ЯЗЫКУ И ЛИТЕРАТУРЕ
THE IMPORTANCE OF LANGUAGE CULTURE IN TRAINING FUTURE SPECIALISTS IN KAZAKH LANGUAGE AND LITERATURE
Дилбар Ускановна Дуйсабаева
доцент мщдетш аткарушы Низами атындагы Ташкент мемлекетлк педагогика университет
Резюме: Ушбу маколада "компетенция" ва "лингвомаданий компетенция" тушунчаларимуаммоларихдкидасузборади. Шунингдек, булажак козок тили
ваадабиётиукитувчиларинитайёрлашдалингвомаданийкомпетенциянишаклла нтиришнингзамонавийёндашувларикурибчикилган.
Калит сузлар: компетенция, касбийва дидактик компетенция, лингвомаданий компетенция, укитувчиларнингкасбийтайёргарлиги.
Аннотация: В данной статье говорится о проблемах понятия «компетенция» и «лингвокультурная компетенция». Также рассматриваются современные подходы формирования лингвокультурной компетенции в подготовке учителей казахского языка и литературы.
Ключевые слова: компетенция, профессионально-дидактическая компетенция, лингвокультурная компетенция, профессиональная подготовка учителей.
Resume:This article talks about the problems of the concept of "competence" and "linguocultural competence". The modern approaches to the formation of linguocultural competence in the preparation of teachers of the Kazakh language and literature are considered.
Key words: competence, professional and didactic competence, linguocultural competence, professional training of teachers
Каз1рп уакытта ана тш пэнше танымдык жэне практикалык багыттагы бiрнеше мшдеттер койылган. М^ндай аса жауапты бiлiм децгейiне жету Yшiн оку Yдерiсiн соган сай ^йымдастыра бiлетiн, мектеп окушыларына бiлiмдi ез бетiнше ецбек етiп алатындай кYйге жеткiзе алатын, езi де осы аталган
К¥зыреттшктерд1 мецгерген, кэшби-дидактикалык кузыреттшп калыптаскан мугаимдер даярлау мiндетi тур.
БYгiнгi кYнде дамыган елдердiц оку жYЙесiнде кещнен колданыла бастаган «кузыреттшк», «кузырет» терминдерi жаца бiлiм стандарты устанган басты багыт ретiнде бiлiм беру жYЙесiне ене бастады. кузыреттшк теориясы Г.В.Вайлер, Ю.В.Койнов, Я.И.Лефстед, Н.В.Матяш, В.В. Сериков, Дж.Равен, Р.Уайт, В.Чинапах жэне т.б. ецбектершде негiзделген. Бiлiм берудi уйымдастыруга кузыреттшк тургыдан келудi жYзеге асырудыц эдю-тэсшдерш мецгеру туралы мэселелер М.Н.Скаткин, И.Я.Лернер, В.В.Давыдов жэне т.б. галымдардыц ецбектерiнде карастырылган.
Дегенмен, педагогикалык бiлiм беру теориясына суйене келе, мектеп тэжiрибесiнен жэне мyFалiм ю-эрекетшен байкаганымыздай, кеп бiтiрушi мамандар кYннен кYнге жацарып отырган бiлiм беру мшдеттерш шешуге бiраз дайын еместтн керсетiп отыр. Сонымен катар мектептеп окыту ю-тэжiрибесiне жYргiзiлген талдау соцгы жылдары окушылардыц кебiнiц талап етiлетiн бiлiмге сай болмай отырганын байкатады. Муныц бiр себебi мектеп мугаимшщ кэсiби-дидактикалык кyзыреттiлiгiнiц жеткiлiксiздiгi, ягни олардыц пэндердi окытуды тек багдарламалык материалдар беру деп тYсiнуi, эр пэннщ мэнiн уктырып, оны ез дэрежесшде окытудагы мyFалiмнiц теориялык жэне эдютемелж дайындыгыныц темендiгi.
Жогары оку орындарында болашак казак тiлi мен эдебиет мyFалiмдерiн дайындау YДерiсiнде олардыц кэшби-дидактикалык кyзыреттiлiгiн калыптастыру мэселесi соцгы жылдары гана карастырыла бастады.
Сонымен, кузыреттшк угымы бiлiм, бiлiктiлiк, дагдыныц жай жиынтыгы емес,ол кептеген жYЙелi жаттыгулар нэтижесiнде жэне игерiлген сапалы бiлiм негiзiнде болашак маманныц шыгармашылык iсэрекеттерi мен кундылык багдарларыныц жYЙесiнде керсете алатын кэсiби iскерлiгiнiц кертс деп тYЙiндеуге болады. K^зыреттердi тулга бойына дарытуда педагог кауымныц арнайы элеуметтiк бiлiм беру кyзыреттiлiктерiнiц жан-жакты болуы талап етiледi. Егер педагог езшщ кэсiби есу жобасын дурыс жолга коя отырып, езiнiцкэсiптiк кызметше накты берiлу аркылы тулганыц алган бiлiмiн емiрде колдана бiлетiндей тапсырмалар жYЙесiн усына алатын жагдайда болганда гана педагог кyзыреттiлiгiн калыптастыруга мYмкiндiк болады.
Педагог кyзыреттiлiгi арасында, эсiресе, болашак казак тш жэне эдебиетi мамандарын даярлауда лингвомэдени кyзiреттiлiктi дамыту бYгiнгi билингвизм дамыган когамда кекейкестi мэселе болып отыр.
Лигвомэдениет термин лингвистикада дербес багыт ретшде ХХ гасырдыц 90-жылдарынан калыптаса бастады. Лигвомэдениет -лингистиканыц бiр саласы болып, тщде калыптаскан ^лт мэдениетшщ кeрiнiсiн зерттейтiн лингвистика жэне мэдениеттщ ^штасуы нэтижесiнде калыптасты. Лингвистикалык мэдениеттануды дамытудыц екi кезецiн утымды деп санауга болады: 1-кезец гылымды дамытудыц алгышарттары -В.Гумбольт, А. А. Потебня, Э.Сепир жэне т.б.; 2-кезец тэуелсiз зерттеу саласы ретiнде лингвомэдениетт жобалау. Ка^рп кезецде лингвомэдениеттану ^лттык тiлде бейнеленген жэне тiлдiк YДерiсте кeрiнетiн материалдык жэне рухани мэдениетт зерттейтiн iргелi пэнаралык гылымга айналуда.
Лингвомэдениеттж К¥зьфетттк - ^лттык сипаты бар деп танылатын танымдык, этика-эстетикалык, рухани жэне т^рмыстык катнастар мен олардыц зацдылыктарын тiлдiк к^рал аркылы зерттейтiн тiл бiлiмiнiц бiр багыты.Ал мэдениеттанымдылы; к^зыреттшк дегенiмiз - когамныц дамуына Yлес косатын, элемдiк еркениетке кeтерiлетiн бiлiмдi де мэдениеттi, парасатты, ^лттык жэне элемдiк эдебиеттердiц к^ндылыктарын игерген т^лга калыптасуы.
Казiрri кезде лингвомэдениеттщ бiрiн-бiрi толыктырып т^ратын, бiр-бiрiмен байланысты екi багыты аньщталаган: теориялык жэне колданбалы.Лингвомэдени аспектiде тш Yйретудiц лингво-эдiстемелiк мынадай мiндеттерi бар:
■ тш Yйренушiде Yйретiлiп отырган тiлде сeйлеушi халыктыц шындык eмiрдi кабылдауы жeнiнде тiлдiк сана калыптастыру;
■ тiлiн Yйретiп отырган ^лттыц тiлдiк карым-катынас мэдениетiн мецгерту, дагдыга айналдыру;
■ Yйретiлiп отырган карым-катынас к^ралдарын сeйлеуде д^рыс колдана бiлуге Yйрету.
Казак тiлiн лингвомэдени багытта Yйретушi окытушы мына мэселелер жeнiнде тYсiнiгi болуы керек:
■ казак тшнде тiлдiк сана калыптастыру жeнiнде;
■ казак мэдениетiнiц непзп багыттары;
■ казак этномэдениетiнiц ерекшелiктерi турасында;
■ мэдениетаралык карым-катынас непздерш мецгеруi.
Лигвомэдени к^реттшк аркылы окушылар сeздiц магыналык касиетiн, табигатын, сeздiк коры мен грамматикалык к^рылысын сезед^ ауызекi тiлдiц байлыгы мен эдеби тшдщ eзiндiк белгiлерiн Yйренедi. Мэдениетт сeйлеу Yлгiсiн калыптастырып,д^рыс окып, окыганын кайталап айтып беруге жаттыгады. Сауатты жэне д^рыс жазу шеберлiгi тeселiп, eзiнiц
тшн стилистикалыктургыдан жетiлдiредi, гылыми, саяси жэне керкем шыгармаларды талгап оку кабшет артады. Окушылар когамдык кубылыстарды тш аркылы бiлiп, сезiну, тYсiну жэне YЙрену жолымен бiлiмдерi мен дагдыларын кальштастырады.
Лигвомэдени кyзiреттiлiк коммуникативтiк кузыреттшкпен де тiкелей байланысты. Болашак казак тш мен эдебиетi мyFалiмдерi ез жумысын казак тiлiне сэйкес мынадай бiлiм беруге багыттайды:; 1) мyFалiм сезiнiц дурыс айтылуы, грамматикалык жактан жатык курылуы, сездiк корыныц молдыгы мен сезсаптауыныц орамды келуiмен окушыларга Yлгi бола алады; 2) окушылар мугаимге елiктей отырып, берiлген сурактарга толык жауап беруге эрекет жасайды; 3) мyFалiмге елiктеу, мyFалiмнен YЙрену нэтижесiнде окушылардыц сездiк коры молаяды; 4) окушылардыц ауызша берiлген жауаптарын окылып отырган такырыптыц езiндiк белгшерше карай дурыс уйымдастырып, шыгарма,жазба жумыстарын жYЙелi жазуга дайындалады; 5) мугаим окушылардыц ауызша жэне жазбаша тшндеп-грамматикалык, стилистикалык кателерiн дер кезiндеi тYзетiп, дурыс багалайды.
Ана тiлi мYFалiмi эдебиет материалдарын сабак жYЙесiнде Yнемi пайдаланып отырады. Булай етудiц эрi гылыми, эрi практикалык мэнi бар. Пэндi окыту жэне тэлiм-тэрбие жумыстарында тiл мен эдебиеттi тыгыз уштастырып отырудыц практикалык жактан пайдасы мол. Осыныц нэтижесiнде окушылар ана тшн, оныц сез байлыгы мен сез енерш Yйренедi. Казак тiлi сабагында эдебиет материалдарын пайдалана отырып, олардыц сез байлыгын шогырландырып, эдеби тшде сейлеуге YЙретiп, шыгармашылык iске дагдыландырып отырган жен. Окушылар ез халкыныц енерi мен гасырлар бойгы тарихын, оныц керкем сез енерiн эдебиет аркылы таниды. Сейтiп емiрдiц шындыгын, халыктыц тарихы мен тiлiн жаксы бiледi, YFады. Эдеби шыгармаларды тшмен байланыстыру окушылардыц YFымын дамытады, дYниеге кезкарасын калыптастырып, соган кызыгуы мен CYЙiспеншiлiгiн кYшейтедi. Эдебиетке байланысты такырыптар ертегiлерден, жумбак пен макал-мэтелдерден, эцпме мен очерктерден, елецдер мен поэмалардан, пьеса мен повесть, романдардан тацдалып алынады.
Казак тiлiн окытуда лингвомэдениеттш кyзыреттiлiктi калыптастыру окушыныц мэдениеттанымдылык ой ерiсiн кецейтiп, сез кадiрiн кастерлей бiлуi, тiлдiк сейлеу дагдысын дамыту, калыптастыру тургысында бiлiм мазмунын игертуде айтарлыктай нэтиже бередi. Ол Yшiн кеп жумыс жYргiзiлуi кажет. Тш дамытуга арналган жумыстардыц барлыгы окушылардыц тш байлыгын, бiлiм децгейiн, сана сезiмiн, сауаттылыгын дамытуга кемегi зор. Сонымен катар окушыларды ауызша жэне жазбаша тYPде, ойларын дурыс мазмунды жеткiзе бiлуге талпындырады.
Лингвомэдени кузыреттшк- студенттщ тiлдiк жэне мэдени бiрлiктердi контексте орынды колдануы, мэдени-тарихи жэне ерекше улттык акпараттарды тшдш карым-катынаста пайдалануы, лингвоелтанушылык бiлiмдер жYЙесiн мецгеруi, улт тарихы, дэстYрi, мэдениет туралы бiлiмiн сейлеуде утымды пайдалануы, сейлеу мэдениетiн игеруi. Сонымен бiрге, окушыларга мынадай iскерлiктердiц тYрлерiн калыптастыру керек: казаки шын тiлдiк жагдайларда тiлдiк карым-катынасты жYзеге асыра алуы; тYрлi тiлдiк жагдайларда тiлдiк курылымдарды кажетiне карай колдана алуы; мэдениетаралык диалогтарда окушы баска этнос мэдениетше тYсiнiк танытуы.
Казак тiлiн окушыларга терец мецгерту Yшiн дYниенiц этномэдени бейнес женiндегi тYсiнiгi, тiлдiк сана, казак халкыныц емiр CYPУ салты, эдет-гурпы женiндегi тYсiнiгi калыптасуы керек.
Корыта келгенде болашак казак тш мен эдебиетi мамандарында окушыларга ана тшн Yйретуде лингвомэдени кузiреттiлiгiн калыптастыру -заман талабы. Сондыктан окушыларымыз жаца заман талабына сай бiлiмдi, жан-жакты, казак тiлiнде езщдш ой-толгамын жеткiзе алатын, кез келген адаммен тшдш карым-катынаска тYсе алатын, коммуникабельд^ мэдениеттi, емiрге икемделген тулга болуы Yшiн оныц бойында лингвомэдени кузыреттшкл дамыту жогары оку орындарында дайындалып жаткан болашак устаздардыц колында.
REFERENCES
1. Зимняя И.А. Компетентностный подход в образовании. Проблемы качества образования. - М., 2004. - С. 34-38
2. Кенжебеков Б.Т. Университет студенттершщкэшбикузыреттшгшкалыптастырудьщтеориясы мен практикасы. Монография.Астана.2001ж. 54б.
3. Клюев Е.В. Речевая коммуникация.-М.:Рипол классик, 2002.
4. Формановская Н.И. Речевой этикет и культура общения. -М.: Наука, 1989.
