CC BY
0УДК 332.1
ЦАЗАЦСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БАГАЛЫ ЦАГАЗДАР НАРЫГЫНЫЦ ЖАГДАЙЫ ЖЭНЕ ДАМУ БОЛАШАГЫ
НАГЫМОВ ЕРАСЫЛ АЗАМАТ¥ЛЫ
Жэцпр хан атындагы Б^АТУ, экономика, акпараттъщ технологиялар жэне кэсiптiк бiлiм беру институты, экономика мамандыгы, магистрант 2 курс
КАЗАМБАЕВА АЙГСЛ МАМАЕВНА
Гылыми жетекшiсi Экономика гылымдарыныц кандидаты, доцент
Ацдатпа: Казацстанныц багалы цагаздар нарыгы ел экономикасыныц мацызды цурамдас бвлт реттде экономикалъщ всгм мен царжылыц турацтылыцты цамтамасыз етуде Yлкен рвл атцарады. Нарыц цурылымы, институционалдыц цатысушылардыц белсендтт, зацнамалыц неггз жэне инфрацурылымдыц мYмкiндiктер арцылы багалы цагаздар нарыгы инвестицияларды тарту мен капиталды тиiмдi белуге ыцпал етедi.
Kазiргi тацда Казацстанныц багалы цагаздар нарыгы халыцаралыц стандарттарга жацындап келед^ бiрац элi де оныц толыц даму элеуетт ЖYзеге асыруга белгш бiр кедергшер бар. Олардыц цатарында нарыцтыц темен втiмдiлiгi, жеке инвесторлардыц белсендштнщ жеткшкЫздт жэне нарыцтыц цуралдардыц шектеулт аталады. Мемлекет тарапынан царжылыцреттеу мен ынталандыру механизмдерт жетiлдiру, сондай-ац инвесторлар Yшiн тартымды жагдайлар жасау нарыцтыц турацты дамуына мYмкiндiк бередi.
Багалы цагаздар нарыгыныц болашагы сандыц технологияларды енгiзу, корпоративтт басцару стандарттарын жацсарту жэне халыцаралыц серттестермен интеграциялау арцылы цамтамасыз етiлуi мYмкiн. Бул багыттар елдегi экономикалыц эртараптандыру мен инновациялыц даму Yшiн жаца мYмкiндiктер ашады.
Юлт свздер: нарыц, багалы цагаздар нарыгы, сураныс, усыныс, делдал, кэЫби цатысушы, инвестор, эмитент..
Abstract: The securities market of Kazakhstan plays a crucial role in ensuring economic growth and financial stability as an important component of the country's economy. Through its market structure, the activity of institutional participants, legal framework, and infrastructure capabilities, the securities market contributes to attracting investments and efficiently allocating capital.
Currently, Kazakhstan's securities market is approaching international standards, but there are still certain barriers to fully realizing its development potential. These include low market liquidity, insufficient activity of individual investors, and limited market instruments. Improving financial regulation and incentive mechanisms by the government, as well as creating attractive conditions for investors, will allow for the stable development of the market.
The future of the securities market may be secured through the introduction of digital technologies, the improvement of corporate governance standards, and integration with international partners. These directions open new opportunities for economic diversification and innovative development in the country.
Keywords: market, securities market, demand, supply, intermediary, professional participant, investor, issuer.
Kipicne
^азакстан Республикасы экономикалык дамудьщ жаца кезещне кадам басуда, ал бул жолда каржы нарыктары, оныц шшде багалы кагаздар нарыгы ерекше орын алады. ^аз1рп замангы нарыктык экономика жагдайында багалы кагаздар нарыгы капиталды тиiмдi белу мен инвестицияларды тартудыц непзп куралдарыныц бiрi ретшде кызмет етедь Ол экономиканыц
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
эртYрлi салаларындагы ресурстарды утымды пайдалануга мYмкiндiк 6epin, каржылык турактылык пен елдщ экономикалык ecyiH камтамасыз етуге cenTiriH типзедь
^азакстанныц багалы кагаздар нарыгы тэуелаздш жылдарында айтарлыктай eзгерiстерден eтiп, нарыктык тетiктердi калыптастыру мен халыкаралык стандарттарга жакындау багытында елеyлi iлгерiлеyлерге кол жетюздь Дегенмен, бул секторда етсмдшктщ тeмендiгi, нарык катысушыларыныц белсендшпнщ жеткшказдш жэне каржы куралдарыныц шектеyлiгi секiлдi 6iркатар мэселелер элi де шешiмiн таппаган.
Багалы кагаздар нарыгыныц казiрri жагдайын талдау жэне даму болашагын айкындау ^азакстан экономикасыныц орныкты дамуына ыкпал ететiн мацызды мiндет болып табылады. Бул зерттеу осы нарыктыц элеyетiн толыктай ашу жэне оны дамытудыц жаца багыттарын усынуга багытталган [1].
Эдебиетт1к шолу
^азакстан Республикасы багалы кагаздар нарыгыныц калыптасуы мен дамуы кептеген отандык жэне шетелдш галымдар мен сарапшылардыц зерттеyлерiнде карастырылган. Бул нарыктыц негiзгi ерекшелiктерiн, оныц агымдагы жагдайын жэне даму перспективаларын талдау Yшiн экономикалык теориялар, зацнамалык негiздер мен статистикалык деректердiц кец аукымы колданылады.
Багалы кагаздар нарыгыныц экономикалык релш тYсiнy Yшiн ец алдымен классикалык жэне неоклассикалык экономикалык теорияларга жYгiнемiз. Отандык зерттеушшер арасында нарыктыц дамуыныц казакстандык ерекшелiктерiн тYсiндiрген Аубакиров Я.А., Сапарбаев А.А., жэне Элiбеков Ж.А. ецбектерш атап еткен жен. Олар нарыктыц улттык экономикадагы рeлiн, оныц институционалдык жэне инфракурылымдык элементтерiн жан-жакты талдады [2].
Багалы кагаздар нарыгыныц кукыктык негiзi туралы ецбектерде ^азакстанныц "Багалы кагаздар нарыгы туралы" зацыныц непзп аспектiлерi кецiнен талкыланады. Бул зацныц кабылдануы каржылык нарыктыц туракты жумыс iстеyiне негiз калап, инвесторлардыц кукыктарын коргауды камтамасыз еттi. Осыган коса, зерттеушшер ^азакстан кор биржасыныц (KASE) рeлi мен оныц халыкаралык нарыктармен интеграциясын да карастырады.
Соцгы жылдары нарыктыц цифрлануы мен инновациялык каржы куралдарыныц енгiзiлyi мацызды такырыпка айналды. Бул багытта шетелдiк авторлардыц, атап айтканда, Фама Е. жэне Шиллер Р. сиякты галымдардыц жумыстары отандык зерттеушшерге Yлгi болды. ^азакстандагы осы YPДiстердi зерттеген авторлар нарыктыц цифрлык трансформациясыныц элеyетiн атап кeрсетедi.
Дегенмен, бiркатар мэселелер элi де талдауды кажет етедi. ^азiрri эдебиеттерде нарыктыц темен етсмдшш, жеке инвесторлардыц аздыгы жэне каржы куралдарыныц шектеyлiгi жш козгалады. Бул мэселелердi шешу Yшiн зерттеyшiлер институционалдык реформалар мен каржы сауаттылыгын арттырудыц мацыздылыгын баса айтады.
Жалпы, ^азакстанныц багалы кагаздар нарыгы туралы эдебиеттер нарыктыц дамуы мен оныц мYмкiндiктерiн тYсiнy Yшiн терец акпарат усынады. Зерттеyшiлердiц ец6ектерi бул саланыц одан эрi жетiлyiне багытталган мацызды идеялар мен усыныстарды камтиды.
Зерттеу эдктемеС
^азакстан Республикасыныц багалы кагаздар нарыгыныц казiрri жагдайы мен даму болашагын зерттеу Yшiн статистикалык талдау непзп эдютердщ 6iрi ретшде колданылды. Бул эдiс нарыктыц непзп керсетюштерш сандык багалауга, динамиканы тYсiнyге жэне негiзгi мэселелер мен мYмкiндiктердi айкындауга мYмкiндiк 6ередi [3].
Статистикалык талдау эдктерк
1. Сандык мэл1меттер жинау жэне курылымдау
Зерттеу барысында ^азакстан кор биржасыныц (KASE), ¥лттык Банкiнiц жэне баска да мемлекетпк органдардыц ресми статистикалык деректерi пайдаланылды.
2. Динамикалык талдау
Соцгы 5-10 жылдагы кeрсеткiштердi салыстыру аркылы нарыктагы тенденциялар мен eзгерiстер аныкталды.
3. Графикалык талдау
Алынган мэлiметтер диаграммалар, графиктер жэне кестелер аркылы визуализацияланды. Бул нарыктагы динамикалык eзгерiстер мен непзп YPДiстердi кeрнекi тYPде керсетуге мYмкiндiк 6ердi.
4. Дереккездер жэне мэл1меттердщ сен1мд1л1г1
Зерттеуде колданылган мэлiметтер ^азакстан кор биржасыныц (KASE), ¥лттык Банкiнiц, Халыкаралык каржы орталыгыныц (АХ^О) жэне ДYниежYзiлiк 6анктiц дереккорынан алынган. Сонымен катар, нарыкка катысты гылыми ецбектер мен аналитикалык есептер ескершдь
5. Нэтижелерд1 пайдалану
Статистикалык талдау нэтижелерi нарыктыц агымдагы жагдайын сипаттау, оныц мэселелерiн аныктау жэне даму болашагын негiздеy Yшiн колданылды. Бул эдю:
1. Нарыктыц eтiмдiлiгiн арттыру стратегияларын эзiрлеyге;
2. Жеке жэне шетелдш инвесторларды тартуга багытталган шараларды аныктауга;
3. ^аржы куралдарын эртараптандыру кажеттiлiгiн негiздеyге кeмектестi.
Осы зерттеу эдiсi аркылы алынган корытындылар мен усыныстар ^азакстанныц багалы кагаздар нарыгын дамытуга багытталган шешiмдер кабылдауга непз болады.
Зерттеу нэтижелер1
KASE-де багалы кагаздыц капиталдандыруы, трлн тецге
35
2018 2019 2020 2021 2022
■ KASE акциялар нарыгыныц капиталдандыруы ■ KASE-де айналыстагы облигациялар келем
1-сурет. KASE-де багалы кагаздыц капиталдандыруы Ескертпе: [4] Багалы цагаздар нарыгыныц дамуы: 2022 жылдыц б1ртш1 жартыжылдыгыныц цорытындыларымен ц^растырылды Жогарыдагы статистикалык керсетюштерге CYЙенсек, 2022 жылы 6 ай шшде акциялар нарыгын капиталдандыруы 27,4%-га 20,9 трлн тецгеге дейiн темендедь Ал айналыстагы корпоративтiк борыштыц куны жаца каржыландыруды тарту жэне жекелеген шыгарылымдарды етеу каркыныныц баяу жYPyiне байланысты 0,9%-га тeмендедi жэне ол 15,3 трлн тецгеш курады. Соцгы жылдары халыктыц багалы кагаздар нарыгына деген кезкарасы жаксарды жэне нарык даму Yстiнде деп айтуга болады.
160 140 120 100 80 60 40 20 0
KASE листингшдеп багалы кагаздар эмитенттершщ саны
150
150
150
80
82
82
147
82
147
83
148
82
149
79
2021
2022 кацтар 2022 акран 2022 наурыз 2022 csyip 2022 мамыр 2022 маусым акциялар облигациялар
2-сурет. KASE листингшдеп багалы кагаздар эмитенттершщ саны. Ескертпе: [5] Багалы цагаздар нарыгыныц дамуы: 2022 жылдыц б1ртш1 жартыжылдыгыныц цорытындыларымен цурастырылды.
2-суреттен керетiнiмiздей, KASE листингшдеп багалы кагаздар эмитенттершщ саны 2021 жылмен салыстырганда осы жылы акциялар 150-ден 149-га, ал облигациялар 80-нен 79-га езгердi. KASE сауда тiзiмдерiнде 278 эмитенттiц 482 куралы бар, соныц iшiнде 149 эмитенттщ 163 акциясы, 79 эмитенттщ 319 облигациясы бар.
Инвестициялык корлардыц акгивтеpi
2022
2021
2020
0 100 200 300 400 500 600
■ инвестициялык пай корларыныц активтер1 ■ акционерлж инвестициялык корлардыц активтер1
3-сурет. Инвестициялык корлардыц активтерi Ескертпе: [6] Багалы цагаздар нарыгыныц дамуы: 2022 жылдыц б1ртш1 жартыжылдыгыныц цорытындыларымен цурастырылды.
Жогарыдагы диаграммада соцгы Yш жылдагы инвестициялык корлардыц активтерi керсетiлген. 2022 жылгы соцгы 6 ай iшiнде инвестициялык корлардыц активтерi 1,2%-га, ягни 665,2 млрд тецгеге азайды. Соныц шшде инвестициялык пай корларыныц активтерi 476,8 млрд тецгеш кураса, акционерлiк инвестициялык корлардыц активтерi 188,4 млрд тецгеш курады.
^азакстан Республикасында багалы кагаздар нарыгын дамытудыц негiзгi 10 багыты бар. Солардыц iшiнде жеке сектордыц каржыландыруын тарту арнасы ретiнде кор нарыгыныц
релш арттыру, кор нарыгында ШОБ субъектшершщ Yлесiн улгайту, каржы нарыгында ESG-ды дамыту мацызды болып табылады. Осы багыттарга токталып етсем:
Жеке сектордьщ каржыландыруын тарту арнасы ретiнде кор нарыгыныц релiн арттыру багыты ез алдына шет мемлекекттiц аумагында 1РО жYргiзуге Агенттiктiц алдын ала руксатын алу еажеттiгiн алып тастауды; коршаган ортаны коргау саласындагы жобаларды, элеуметпк мацызы бар жобаларды жэне корпоративтш баскару саласымен байланысты жобаларды юке асыруга багытталган облигациялардыц жаца тYрлерiн енгiзудi; етеу мерзiмi жок мемлекетпк емес облигацияларды енгiзудi алады.
^ор нарыгында эмитенттердi мемлекеттiк коргау Yшiн 2021-2025 жылдарга арналган кэсiпкерлiктi дамыту женшдеп улттык жоба аясында облигациялар бойынша купондык сыйакы мелшерлемесiн субсидиялау кагдидалары енгiзiлген.
^аржы нарыгында ESG-ды дамыту багыты да аса мацызга ие. Бул багыттыц дамуы Yшiн елiмiзде 2022 жылга арналган жоспарлар мен юке асырылган бастамалар бар. 1ске асырылган бастамалар легiне облигациялардыц жаца тYрiнiц енгiзiлуiн, орныкты даму жэне орныкты дамуга байланысты облигацияларды мемлекетпк тiркеу кагидаларыныц кабылдануын жэне 2021 жылдан бастап даму жобаларын каржыландыру максатында KASE-де жалпы сомасы 63 млрд тецгеден астам сомага ESG облигацияларыныц листингтен етуiн атап айта аламыз.
Елiмiзде соцгы жылдары кор нарыгына халыктыц кезкарасын жаксарту, халыктыц сауаттылыгын арттыру Yшiн бастамалар жасалуда. Мэселен, азаматтар Yшiн инвестициялык консультация берiп, каржы куралдарын сатып алу бойынша кызметтер керсету жумыстары жYргiзiлсе, инвесторлар Yшiн кор нарыгындагы олардыц кукыктарын коргауды кYшейтуде [7].
^азакстан Республикасы багалы кагаздар нарыгы ел экономикасыныц мацызды сегментi ретшде каржылык ресурстарды тиiмдi белуге жэне инвестициялык белсендшкт арттыруга ыкпал етедь Нарыктыц казiргi жагдайына жасалган талдау оныц айтарлыктай даму жолынан еткенш жэне ^азакстанныц каржы жYЙесiндегi непзп элементке айналганын керсетедi. Алайда, бул нарыктыц элеуетш толык ашу Yшiн элi де кептеген кедергiлердi ецсеру кажет.
Багалы кагаздар нарыгыныц епмдштн арттыру, каржы куралдарыныц эртYрлiлiгiн камтамасыз ету жэне жеке инвесторлардыц белсендшгш кетеру негiзгi басымдыктар ретiнде аныкталды. Мемлекеттiк децгейде нормативтпк-кукыктык базаны жетiлдiру жэне нарыктык инфракурылымды дамыту бойынша туракты шаралар жYргiзiлуде. Сонымен катар, цифрлык технологияларды енпзу, халыкаралык стандарттарга бейiмделу жэне каржылык сауаттылыкты арттыру нарыктыц болашактагы жетiстiктерiнiц мацызды багыттары болып табылады.
Алдагы жылдары ^азакстанныц багалы кагаздар нарыгы халыкаралык каржы нарыктарымен интеграцияланып, инвестиция тартудыц куатты куралына айналады деп куплуде. Бул ел экономикасын эртараптандыруга, инновациялык жобаларды каржыландыруга жэне жалпы каржылык турактылыкты ныгайтуга мYмкiндiк бередi.
^орытындылай келе, ^азакстанныц багалы кагаздар нарыгыныц казiргi жагдайы мен даму болашагы елдiц экономикалык есуiне непз болатын элеуеттi платформаны калыптастырады. Тиiстi реформалар мен заманауи шешiмдер бул нарыкты жаhандык децгейде бэсекеге кабiлеттi ете алады.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. ^азакстан Республикасыньщ «Багалы кагаздар нарыгы туралы» Зацы.
2. Аубакиров Я.А., Сапарбаев А.А. ^азакстан экономикасыныц каржы секторындагы 03repicTep мен олардыц салдары. Алматы, 2020.
3. ЖYнiсов Б., Байжанова А. ^азакстанныц багалы кагаздар нарыгы: даму перспективалары. Экономика жэне статистика журналы, 2022.
4. «^азакстан Республикасыныц ^аржы нарыгын реттеу жэне дамыту агенттiгi» , Багалы кагаздар нарыгыныц дамуы: 2022 жылдыц бiрiншi жартыжылдыгыныц корытындылары
5. «^азакстан Республикасыныц ^аржы нарыгын реттеу жэне дамыту агенттт», Багалы кагаздар нарыгыныц дамуы: 2022 жылдыц бiрiншi жартыжылдыгыныц корытындылары
6. «^азакстан Республикасыныц ^аржы нарыгын реттеу жэне дамыту агенттт», Багалы кагаздар нарыгыныц дамуы: 2022 жылдыц бiрiншi жартыжылдыгыныц корытындылары
7. ^азакстан кор биржасыныц (KASE) жылдык есептерi мен статистикалык мэлiметтерi.
