CC BY
0УДК 338.1
КОРПОРАТИВТ1К БАСЦАРУДЫЦ КАЗАЦСТАНДАГЫ ДАМУЫ: ЭЛЕМД1К ТЭЖ1РИБЕ ЖЭНЕ 1ШК1 РЕФОРМАЛАР
МАМЫР ФАРИДА МАЦСАТЦЫЗЫ
Менеджмент 4 курс студент^ Алматы технологиялык университетi, Алматы, ^азакстан
Республикасы
МАДИЯРОВА ЗАРИНА МАДИЯРЦЫЗЫ
Менеджмент 4 курс студентi, Алматы технологиялык университетi, Алматы, ^азакстан
Республикасы
ЕСАХМЕТОВА ЛЯЙЛЯ МУРАТБЕКОВНА
сеньор-лектор, Алматы технологиялык университет^ Алматы, ^азакстан Республикасы
Аннотация. Бул жумыс корпоративтж басцарудыц теориялыц нег1здер1н жэне Казацстандагы оныц дамуын зерттеуге арналган. Корпоративтж басцару ЖYйесi компаниялардыц шк тшмдштн цамтамасыз ету, стратегиялыц мацсаттарга жету жэне экономикалыц турацтылыцты сацтау Yшiн мацызды рвл атцарады. Казацстандагы корпоративтж басцарудыц цалыптасуы тэуелЫздж алганнан кешн басталды жэне кезец-кезещмен ЖYзеге асты. Елде халыцаралыц стандарттар мен тэжiрибелер негiзiнде корпоративтж басцарудыц тиiмдi ЖYйесi цурылды, оныц штде iрi мемлекеттж холдингтер мен акционерлж цогамдар басцару принциптерт енгiздi. Зерттеу барысында корпоративтж басцарудыц негiзгi тYрлерi мен эдiстерi, сондай-ац Казацстандагы ЖYйенiц дамуы мен жетiлдiрiлуi туралы мэлiметтер царастырылган. Жумыстыц мацсаты - корпоративтж басцарудыц Казацстан экономикасына ыцпалын талдап, оныц болашацтагы дамуын болжау.
Трек свздер: Корпоративтж басцару, стратегия, экономикалыц турацтылыц, басцару ЖYйесi, акционерлер, мемлекеттж холдингтер, компания, цор нарыгы, реформа, инвестициялыц климат.
Корпоративтш баскару - кез келген компанияньщ тиiмдi жумыс icreyi, стратегиялык мацсаттарга жетyi жэне экономикалык турактылыгын камтамасыз ету Yшiн мацызды. Бул жYЙе казiргi уакытта тек кана ipi компаниялар Yшiн гана емес, сонымен катар орта жэне шагын бизнес Yшiн де езект болып табылады. Эаресе нарыктык экономикалар мен жаhандык бэсекелеспк жагдайында корпоративтiк баскарудыц мацызы арта тYсyде. Ол компанияныц каржылык жагдайын жаксартып, iшкi процестердщ тшмдштн арттырады, сондай-ак сырткы мYДделi тараптармен (акционерлер, тутынушылар, когам, Yкiмет) байланысты реттеуге кемектеседi [1].
Корпоративтiк баскару жYЙесi езшщ экономикалык релiн тек компанияныц шю тиiмдiлiгiн арттыру аркылы гана емес, сонымен катар когам мен экономика Yшiн жаyапкершiлiктi колдаудыц негiзiнде де жYзеге асырады. Бул баскару жYЙесiнiц тиiмдiлiгi кэсiпорынныц узак мерзiмдi турактылыгы мен бэсекеге кабшеттштн камтамасыз етедi, сондай-ак кор нарыгыныц турактылыгына, инвестициялык климатка жэне элеуметпк жаyапкершiлiкке де Yлкен эсер етедь
Корпоративтiк баскару - бул компанияныц стратегиясын iске асыру, оныц каржылык турактылыгын камтамасыз ету жэне барлык мYДделi тараптардыц (акционерлер, директорлар, кызметкерлер, мемлекет) мYДделерiн коргау Yшiн кабылданган шешiмдер мен процестердiц жYЙесi. Корпоративтш баскарудыц басты максаты - компанияныц шю ресурстарын тиiмдi пайдалану, корпоративтж даулардыц алдын алу жэне бизнес процестершщ ашыктыгын камтамасыз ету. Корпоративтж баскару кец аукымды мэселелердi камтиды, оныц iшiнде баскарушылар мен акционерлер арасындагы карым-катынастарды реттеу, элеyметтiк жэне
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
ЭКОНОМИЧЕСКИЕ НАУКИ ECONOMIC SCIENCES
экологиялык жауапкершшк, компанияньщ каржылык кeрсеткiштерiн бакылау жэне ашыктык [2].
Корпоративтiк баскарудыц непзп тYрлерi:
1. Бiр децrейлi баскару жYЙесi - гомпанияда тек 6ip орган-директорлар кецес гана бар. Бул жYЙе непзшен шагын немесе орта бизнеске тэн.
2. Ею децrейлi баскару жYЙесi - акционерлер жиналысы мен директорлар кецес арасындагы катынас айкын бeлiнедi. Директорлар кецес компанияньщ стратегиялык багыттарын белплеп, ал баскарма кYнделiктi iс-эрекеттердi баскаруды жYзеrе асырады. Бул жYЙе кeбiнесе iрi корпорацияларда колданылады.
3. Тэуелсiз директорлар институты - Баскарушы директорлар тэуелсiз жэне сырттан келген адамдар аркылы сайланады, бул баскарудыц ашыктыгын жэне эдшдшн камтамасыз етедi [3].
Корпоративтiк баскару элемнщ эртYрлi елдерiнде тYрлi тарихи жэне экономикалык жагдайларга сэйкес калыптасып, даму жолдарын еткен. БYriнri бiркатар елдерде
корпоративтiк баскару жYЙесi жогары децгейде дамыган жэне халыкаралык стандарттарга сай. Элемдег ец табысты жэне тиiмдi корпоративтiк баскару Yлriлерi мен мысалдары келесi елдер мен компаниялардан алынган:
А^Ш - Корпоративтш баскару жYЙесiнiц алгашкы неriздерi
А^Ш корпоративтiк баскару жYЙесiнiц калыптасуы мен дамуыныц кешбасшысы болып табылады. А^Ш-та корпоративтiк баскарудыц даму тарихы 19 гасырдыц соцына дейiн созылады, оныц барысында iрi корпорациялар курылып, баскару жYЙесi одан эрi жетiлдiрiлдi. Америкада корпоративтш баскарудыц басты принциптерi — ашыктык, тэуелсiздiк жэне есептiлiк.
¥лыбритания - Тэуелсiз директорлар мен корпоративтш баскарудыц стандарттары
¥лыбританияда корпоративтiк баскару жYЙесiнiц дамуы айтарлыктай эсер калдырды, эсiресе тэуелсiз директорлар мен баскару органдарыныц жумысына катысты. 1992 жылы ¥лыбританияда Кодекс Кадбури (Cadbury Report) кабылданды, ол компаниялардыц баскару курылымдарын жетiлдiруrе багытталды.
Жапония - Корпоративтш баскарудыц мэдени аспектiлерi
Жапонияныц корпоративтш баскару жYЙесi кeбiнесе компаниялардыц узак мерзiмдi eсiмiне багытталган. Жапон компаниялары дэстYрлi тYPде ецбек ужымдарыныц шю бiрлiriн ныгайтуга жэне компанияныц турактылыгын сактауга кYш салады.
^ытай - Жаца нарыктык экономика мен мемлекетпк кэсiпорындардыц баскаруы.
^ытайда корпоративтiк баскарудыц дамуы ерекше кезецдерден erri, эаресе 1980-жылдардыц соцында нарыктык экономикага кeшу барысында. ^ытайдагы мемлекеттiк кэсшорындардыц жекешелендiрiлуi жэне сырткы нарыктарга шыгу, корпоративтiк баскару жYЙесiн жацартуды талап етп.
Кесте1 - Корпоративтiк баскаруды талдамалыык тэсiлдерi
Талдау эдiсi Талдамалык тэсiлдер Сапа/Саны
^ужаттык жэне зацнамалык талдау Корпоративтiк баскарудыц теориялык жэне кукыктык неriздерiн зерттеу; эртYрлi елдердеri зацдарды салыстыру. Сапа (теориялык непздер, зацнамалык сэйкестiктер)
Салыстырмалы талдау Эр тYрлi елдер мен компаниялардыц баскару жYЙелерiн салыстыру. Саны (кeптеrен елдер мен компаниялар салыстыру)
^аржылык кeрсеткiштердi талдау Компанияныц каржылык турактылыгы мен тшмдшпн зерттеу (кiрiс, пайда, шыгындар жэне т.б.). Саны (каржылык деректердщ кeптiri)
ЭКОНОМИЧЕСКИЕ НАУКИ ECONOMIC SCIENCES
Кейс-стади эдiсi Накты компаниялардыц корпоративтiк баскару тэжiрибесiн зерттеу. Сапа (терец тэж1рибелер мен накты жагдайларды талдау)
Сапалык талдау ЖYЙелер мен процестердiц тшмдшгш багалау. Сапа (курылымныц баскарылуы)
Сандык талдау Каржылык жэне статистикалык деректерге непзделген талдау. Саны (сандык деректердщ кeптiri)
Казакстандагы корпоративтш баскару жYЙесiнiц калыптасуы тэуелсiздiк алганнан кейiн басталды. ^азакстанныц нарыктык экономикага кeшуi барысында кeптеrен мемлекеттiк кэсшорындар жекешелендiрiлiп, акционерлiк когамдар курылды. Дегенмен, бастапкы кезецде баскару жYЙесi тиiмдi болмады, себебi корпоративтiк баскару стандарттары мен зацдык непздер толык болмады.
Казакстанда корпоративтiк баскарудыц дамуы кезец-кезещмен iске асырылды: Казiрri кезец: Казакстанда корпоративтiк баскару халыкаралык стандарттар мен тэж1рибелер неriзiнде дамып келедi. «Самурык-Казына» улттык эл-аукат коры, «КазМунайГаз», «Казакстан темiр жолы» сиякты iрi мемлекетпк холдингтер корпоративтiк баскару принциптерiн толыкканды енпзуде. Бул компаниялар iшкi аудит жYЙесiн, тэуелсiз директорлар институтын жэне ашыктыкты камтамасыз ету шараларын кабылдады. Сонымен катар, кор нарыгында саудаланатын компаниялар Yшiн корпоративтiк баскарудыц ашыктыгын арттыруга багытталган усыныстар енriзiлдi [4].
Казакстанныц кор биржасы (KASE) корпоративтш баскару стандарттарын белriледi жэне компаниялардыц каржылык есептшп мен баскару жYЙесiн халыкаралык стандарттарга сэйкестендiрдi. Бул компаниялардыц инвесторлар алдындагы сенiмдiлiriн арттыруга, сондай-ак каржылык турактылыкты камтамасыз етуге мYмкiндiк бередi.
Корпоративтiк баскару - компанияныц iшкi тиiмдiлiriн гана емес, оныц сырткы элеммен байланысын да реттейтiн жYЙе. Ол тек экономикалык емес, элеуметтiк жауапкершiлiктi де камтиды. Корпоративтiк баскару жYЙесiнiц тшмдшп компанияныц узак мерзiмдi турактылыгын камтамасыз етедi жэне инвестициялык климаттыц жаксаруына ыкпал етедi. Казакстанда корпоративтiк баскару жYЙесiнiц дамуы бiркатар реформалар мен халыкаралык тэж1рибелер неriзiнде жYзеrе асырылуда. Болашакта корпоративтiк баскару жYЙесi элдекайда жетiлдiрiледi, ал бул eз кезегшде елдiц экономикасына, кор нарыгына жэне когамга оц эсерiн тиriзедi.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:
1. Электронды ресурс: https://www.kmg.kz/interactive/report_2018/kz/korporativnoe-upravlenie.html
2. Корпoративтi баскару кагидалары, электронды ресурс: https://idfrk.kz/kz/corporate-governance/principles/
3. КОРПОРАТИВТ1К БАСКАРУ, Электронды ресурс: https://sk.kz/investors/financial-performance/reports/annual report 2021/storage/app/media/new pdf/kz/korp%20upravlenie.pd f
4. KazMunayGas туралы ресми сайт: https://www.kmg.kz, https://ar2022.samruk-energy.kz/kz/сorporate-control.html
