CC BY
8FТАХР 03.09.55
ЦАЗАЦСТАН МЕН ОРТА АЗИЯДА ПОЛЯК АРМИЯСЫН ЖАСАЦТАУ Ж¥МЫСТАРЫНЬЩ КЕЙБ1Р МЭСЕЛЕЛЕР1
А.М. Сманова
Казак улттык цыздар педагогикалык университетi, Алматы к., Казахстан
Бул макалада Ек1нш1 дуниежузшк согыс жылдары болган поляк-кенес карым-катынастарына байланысты кейб1р мэселелерд1 карастыру алга койылды. Сондай окигалардын б1р1 - Казакстан мен Орта Азияда поляк армиясын жасактау жумыстарына катысты кейб1р мэселелер. Казакстан тарихындагы эл1 де зерттеуд1 кажет етет1н аспект1лерд1н б1р1 - Казакстан мен Орта Азияда поляк армиясынын курылу тарихын зерттеу болып табылады. Макаланы жазу барысында тарих гыл^1мынын дамуы барысында калыптаскан тужырымдар жиынтыгы мен тарих гылымыньщ алдынгы катарлы мамандарынын зерттеулер1нде кершс тапкан езект1 мэселелерге жана т^ргыдан карау, жана тарихи ойлаудын тужырымдамасы, сонгы жылдары отандык тарих гылымында болып жаткан тубегейл1 езгер1стер де басшылыкка алынды. Сонымен б1рге Казакстан, взбекстан жэне Ресейд1н «купил» белпс1мен сакталган мурагат кужаттары пайдаланылды. Тарихтын м1ндет1 - осы кезенге байланысты мемлекетпк кешбасшылардын сырткы саяси багытын аныктау, сондай-ак бурынгы тарихи айгактар мен дэлелдерд1 ез ел1н1н халыкаралык сахнадагы эрекеттер1н1н пайдасына шешу жолдарын карастыру.
ТYйiн свздер: Орта Азия, Андерс армиясы, Батыс Украина жэне Батыс Белоруссия, согыс тутщындары, арнайы цоныстар, жинащтау орындары.
К1ркпе
1941 жылы шiлде айынын 30 куш болган ею жакты кенес-поляк келiсiм-шарттын 4-шi тарауында айтылгандай «КСРО жерiнде поляк армиясын курып жэне оган жан-жакты кемек» керсетуге байланысты, ецщ поляк армиясын жасактау жумыстары Казакстан мен Орта Азия жерлервде де аса каркынмен колга алынды. Армия жасактау мен онын санынын кебеюi де ете улкен жумыс пен тезiмдiлiктi кажет етедi. Казакстан мен Орта Азияда поляк азаматтарын ез ерюмен армия катарына шакыруда, коныс аударгандар жэне Кенес Одагына Батыс Украина мен Батыс Белоруссиядан жер аударылган поляктар гана армия катарына шакырылды. Демек, Польшанын Шыгыс аудандарынан коныс аударган халыктын жагдайына байланысты, сонымен бiрге кенес-поляк келюсезшщ купия хаттамасы бойынша, Кызыл Армия тарапынан туткындалган поляк эскери кызметкерлерi мен азаматтарынын тагдырына терен Fылыми-тэжiрибелiк талдау жасап, оны мукият зерделеу кажеттiгiн керемiз. Кенестiк тарихнамада iрi зерттеулерге аркау бола алмаFандыктан бул мэселе шынайы баFасын элi кунге дейiн ала алмаFандыFы белгш. Тек ХХ Fасырдын 80-шi жылдардын ортасынан бастап Yстiрт карастырылып, бурмалаушылыкка ушыраFан поляк армиясынын таFдыры зерттелше бастаFан тарихи мэселелердiн бiрi болды. Мунын езi бiз карастырып отырFан кYрделi кезеннiн тарихын терендете жан-жакты зерделей тYсу кажетпгшщ дэлелi болса керек. Сондыктан зерттеу такырыбы тарих Fылымы Yшiн манызды жэне езект болып табылады.
Дерекквздер
Адамзаттын дамуы эскери какты^ыстармен тыFыз байланысты жэне карулы кактыFыстын курамдас белiктерiнiн бiрi - эскери туткындар болып табылады. «СоFыс туткыны» деп аталатын тарихи кубылыс тек соFыс тарихымен байланысты емес, соFысып жаткан топтардын шю саясатын да камтиды, Yкiмет, коFам жэне жеке тулFа арасындаFы катынасты аныктайды. Мысалы, Дж.Ольтмердiн монографиясында дYниежYзiлiк соFыс кезiндегi эскери туткын мэселес туралы жалпы керiнiс берiлген (ОЬтег, 2006). Зерттеуге арналFан материалдар мэтшдершщ басым кепшiлiгi Екiншi дYниежYзiлiк соFыс жылдарындаFы халыкаралык байланыстар эскери туткындардын жаFдайына катысты мэтiндер, поляк армиясын жасактауFа байланысты мемлекеттiк мекемелердiн жарлыктары мен шешiмдерi, жумыс барысын керсететш кужаттар пайдаланылды
(Документы, 1973). Макаланы жазу барысында КСРО жершде поляк армиясын жасактауга катысты кажетп деректер Ресей Федерациясы Корганыс Министрлтнщ Орталык Мемлекеттiк архившщ 280-корынан, Ресей Мемлекетпк Эскери архившщ 33987, 35084, 32971, 3282, 37977 корларынан, Эзбекстан Республикасыныц Орталык Мемлекеттiк архившщ 314, 337 корларынан, Казахстан Республикасыныц Орталык Мемлекеттiк архившщ 1208, Р-1146, Р-1137 корларынан жэне Казахстан Республикасы Президентпк архившщ 708, 141 корларынан алынды.
Айта кетер жайт Казакстандык архивтерде б^рын «к^пия» болып келген корлардан 1941-1942 жылдар Казадстандагы поляк азаматтарын армия катарына шакыруга байланысты тыц мэлiметтер табылды жэне макаланы жазу барысында пайдаланылды. Атап айтатын болсак: «Казак КСР-i Халык комиссариатыныц 1941 жылгы тамыз айыныц 17 ^нп шешiмi», «Орта Азия Эскери бeлiмiнiц (САВО) 1941 жылгы казан айыныц 28 ^нп шешiмi», «№267 поляк азаматтарын орналастыру туралы жарлык», «№1254 эскери комиссариаттыц поляк азаматтарын армия катарына шакыру туралы б^йрыктары» материалдарын келтiруге болады. Сонымен бiрге Ресей архивтершен: «Мэскеудегi Польша эскери миссиясыныц басшысы генерал-майор С.Шишко-Богуштыц тiкелей Кецес Одагыныц маршалы Б.М.Шапошниковка жазган (1941 ж. 9. YIII., 1941 ж. 8. YIII., 1941 ж. 21. XI.) «ете к¥пия» хаттары», «КСРО жершдеп поляк армиясыныц Бас колбасшысы генерал-лейтенант Владислав Андерстщ КСРО Корганыс КYштерiнiц Бас колбасшысына жазган (1941 ж. 12. IX., 1941 ж. 22. XI., 1941 ж. 31. XII., 1942 ж. 30. I., 1942 ж. 15. YI.) к¥пия хаттары». «Лондондагы поляк эмигранттык Yкiметiнiц премьер-министрi генерал В.Сикорскийдщ Сталинге жазган (1941 ж. 2. YI.) хаттары» КСРО жершде поляк армиясын жасактауга байланысты ж^мыстарда кездесетiн киындыктардыц алдын алу туралы жазып калдырылган к¥ВДы деректер екенiн айта кеткенiмiз жен. Б^лардан баска, Эзбекстан мемлекетшщ архившен: генерал В.Андерстщ Янги-Юльден (Эзбекстан) Мэскеуге Кызыл Армия Бас колбасшысыныц КСРО жерiнде поляк армиясын к¥ру ж^мыстары жeнiндегi арнайы eкiлi генерал-майор Панфиловна жолдаган (1942 ж. 28. II., 1942 ж. 1. III.) хаттары, «Поляк армиясын орналастыру Yшiн аткарылатын ж^мыстардыц есебi», «Поляк армиясы Yшiн Англия мен Америкадан келетiн жYктердi Орта Азия Эскери бeлiмiнiц корганыс базасына тасымалдануы туралы» архивтiк к¥жатгар пайдаланылды.
Эдебиеттерге шолу
Екiншi дYниежYзiлiк согыс жылдарындагы Казахстан мен Орта Азияда поляк армиясын жасактау мен 1939 жылдан бастап кецеспк республикаларда т^рып жаткан поляк азаматтарын армия катарына шакыру ж^мыстарыныц калай жYргiзiлгендiгiн арнайы зерттеген В.С. Парсаданованыц (Парсаданова, 1982) монографиясы болып табылады. Онда алгаш рет тYрмелердегi поляк эскери согыс тущындарыныц тагдыры, оларга «ракымшылык» («амнистия») жариялау, арнайы коныстарда, айдауда, куFын-CYргiнде жYрген поляк азаматтарын армия катарына шакыру, Мэскеуде Польша елшшшнщ ашылуы жэне оныц кызмет жан-жакты карастырылган. Екiншi дYние жYзiлiк согыс жылдарындагы Польша тарихыныц кейбiр мэселелерi жeнiнде карастыра келе Казакстандык галым С.М. Мэшiмбаев пен А.М. Сманованыц Казакстандагы поляк эскери елшшгшщ к¥рылуы мен кызметше арналган оку к¥ралында статистикалык мэлiметтер мен елшiлiк акпараттардыц Yлкен кeлемiн колдана отырып жан-жакты сипаттайды (Мэшiмбаев, Сманова, 2017). Поляк армиясын жасактау ж^мыстарына байланысты жацаша, б^рын айтылмаган мэселелердi кeтерiп, танытуда Yздiк ецбек жариялаган галымдардыц катарына eзбекстандык галымдар Г. Хидоятов (Хидоятов, 1991) жэне Самарканд университетшщ профессоры Ш.Д.Примкуловты (Примкулов, 1990) жаткызуга болады. Олардыц ецбектершде согыс жылдарындагы Кецес Одагыныц сырткы саясаты мен поляк эскери согыс тущындарыныц жагдайы мен олардан армия жасактау мэселесiн, сондай-ак Польшага карасты Батыс Украина мен Батыс Белоруссия жерiнен поляк отбасыларын жер аудару шараларыныц орындалуын архив деректерi аркылы дэлелдеп жазган. Сонымен бiрге бiркатар макалаларда коныс аударган жэне эскери тущындардыц тагдырына жэне халыкаралык стандарттарын сактау мэселесi де карастырылды. Екiншi дYниежYзiлiк согыс жылдары кецестiк согыс тущындары лагерлерiнен босап шыккан поляк азаматтар мен эскери тущындары «Андерс Армиясыныц» катарына шакырылганнан кейiн, олардыц бойында eз мемлекетгерш фашистiк баскыншылыктан азат ету сиякты патриоттык сезiм пайда болды. Ресейлш галымдардыц екiншi дYниежYзiлiк согыс жылдарындагы КСРО жершде поляк армиясыныц к¥рылу
тарихына арнаетан кептеген макалалары жарык кердi, авторлар кептеген тарихи фактшерге салыстырмалы талдау жасаFан (Парсаданова, 1988, Иванов, 2012).
Эдкнама мен эдктер
Макаланы жазу барысында бiз сонFы жылдары жалпы тарих Fылымдарында болып жаткан тYбегейлi езгерiстердi негiзге алдык. БуFан дешн поляк армиясынын Кенес ОдаFында жасакталуы тар таптык партиялык каFидат турFысынан баяндалып келгендiгiн, тiптi кеп жаFдайда аталFан тарихи кезеннiн окиFалары женшдеп зерттеушiлердiн бул мэселенi айналып ете шытатынын, сол себептен назардан тыс калып келгендiгiн айта кеткен жен. Сонымен бiрге тарихи болFан океаны зерттеуде накты фактiлердi архив корлары мен арнайы басылып шыккан Fылыми зерттеу жумыстарынын материалдарын салыстыра керсету болып табылады. Жумысты жазу барысында Казакстан мен Орта Азияда поляк армиясын жасактау жумыстарынын кейбiр мэселелер^ тарих Fылымынын дамуы турFысында калыптаскан тужырымдар жиынтыFы мен тарих Fылымынын алдынFы катарлы мамандарынын зерттеулерiнде кершю тапкан езектi мэселелер турFысынан зерделендь Сонымен жумысты дайындау барысында ¥лыбританиядаFы Польша эмигранттык Yкiметiнiн екiлдерi, атап айтканда генерал В.Сикорский, генерал-майор С.Шишко-Богуш жэне генерал-лейтенант В.Андерстiн аткарFан кызметтерi макаламызда жеке адамнын релiн баFалайтын, ез мемлекеттерiнiн егемендiгiн бэрiнен жоFары коятын азаматтар турFысында карастыру басшылыкка алынды. Негiзгi бул тэсiлдер жеке адамнын тэжiрибесiн зерделеудi, онын емiрiнiн тарихын зерттеудi жэне осы жеке тэжiрибенiн Fылыми маныздылыFын баFалауды бiлдiредi.
Зерттеудщ максаты мен мшдет1
Бул жумыстын максаты - Казакстан мен Орта Азияда поляк армиясынын курылу тарихын зерттеу болып табылады. Осындай максатты жYзеге асыру Yшiн алдымызFа темендегiдей мiндеттер койдык:
- 1941 жылы шiлде айынын 30 кYнi болFан екi жакты кенес-поляк келiсiм-шарттын орындалуынын накты жаFдайларын зерттеу;
- онын iшiнде, «КСРО жерiнде поляк армиясын курып жэне OFан жан-жакты кемек» керсетуге байланысты Казакстан мен Орта Азия жерлершде поляк армиясын жасактауды зерттеу;
- поляк азаматтары мен эскери туткындарынан армия жасактауды тиiмдi уйымдастырудын жолдары мен эдiстерiн зерттеу.
Зерттеу нэтижеС
Казакстан тарихындаFы элi де зерттеудi кажет ететiн аспектiлердiн бiрi - Казакстан мен Орта Азияда поляк армиясынын курылу тарихын зерттеу болып табылады.
1941 жылы шшде айынын 30 куш болFан екi жакты (кенес-поляк) келюм-шарпъщ 4-шi тарауында айтылFандай «Кенес ОдаFы аумаFында поляк армиясын курып жэне OFан жан-жакты кемек керсету» туралы мэселеге байланысты, ецщ, поляк армиясын жасактау жумыстары Казакстан мен Орта Азия жерлервде де аса каркынмен колFа алынды [1, 11-п.]. СоFыс жылдары армия жасактау мен онын санынын кебеюi де ете Yлкен жумыс пен тезiмдiлiктi кажет етедi. Казакстан мен Орта Азияда поляк азаматтарын ез ерюмен армия катарына шакыруда 1939 жылFа дейiн коныс аударFандар емес, тек 1939 жылы кыр^йек айынын 17 куншен бастап жYргiзiлген наукан бойынша, Кенес ОдаFына Батыс Украина мен Батыс Белоруссиядан жер аударылFан поляктар Fана шакырылды [2, 183]. Сондай-ак, жергiлiктi халыкты жер аудару кезшде 50-ден 80 мынFа дейiн жумыссыздар Донбасска шахтаFа, ОралFа таукен жумыстарына жэне 100 мындай поляк азаматтары Кызыл Армия катарына шакырылFан болатын [3, 45].
Бастапкы кезде бiркатар облыстарда поляк азаматтарын армияFа шакыру жумыстары ете тез каркынмен жYргiзiлдi. Мэскеуде, кейiн 1941 жылы казан айында Куйбышевка (казiргi Самара) ауыстырылFан [4, 181] поляк елшiлiгiнiн талабы бойынша поляк армиясын Кенес ОдаFынын ауа-райы колайлы жерлерге ауыстыруды кездедi. Бiрак, кенес-герман соFысына байланысты бул жумыстар кездеген максатка лайыкты жYргiзiлуiне кедергi келтiрдi. Сол Yшiн Казакстан, взбекстан жэне КырFызстанда жана поляк дивизияларын жасактау туралы шешiм кабылданды [5, 1-л.].
1941 жылы казан айында КСРО 1шю ютер халык комиссары Бериянын Сталин мен Молотовка берген мэлiметi бойынша, Ресей жерiндегi поляк эскери кызметкерлерi мен азаматтарын
взбексташа кeшiру туралы шешiм кабылдаганы туралы айтылды. Соныц салдарынан взбекстан жерiне Ресейдщ шалгай аудандарыныц ецбекпен тYзеу лагерлершен акталып (амнистия) шыккан поляк азаматтары ете кеп санмен келдi [6, 26-п]. Онда: «Фергана облысына - 10 000 адам, Самарканд облысына - 25 000 адам, Бекара облысына - 25 000 адам, Хорезм облысына - 15 000 адам жэне Каракалпак АКСР-не - 25 000 поляк эскери кызметкерлерi мен азаматтарын орналастырып, армия жасактау туралы каралды жэне оларды баспана, азык-тулш, дэрi-дэрмекпен камтамасыз ету ж^мыстары взбекстан БКП (б) Орталык Комитет мен взбек КСР Халык Комиссарлар Кецесше тапсырылды [5, 2-4 л.]. Ал кешн взбек Халык Комиссарлар Кецес 1942 жылы кацтар айыныц 17 кYнi №75 б^йрыкка кол койып онда: взбекстан мен Каракалпак АКСР^ поляк азаматтарын камтамасыз ету, оларга дэрiгерлiк кемек жэне азык-тYлiк тапшылыгынан байланысты [6, 27-п.] оларды ендi кабылдаудыц ете киынга тYсетiнi туралы ескерттi.
Осы мэселе тещрепнде езбекстандык галым Г.Хидоятовтыц зерттеуiне жYгiнсек: «взбекстанга 100 мыц, Казакстанга 100 мыц поляк азаматтары коныстандырылды. Ал кешн Казакстанныц темiр жол бекеттерше орналаскан 21,5 мыц поляктарды Кыргызстанта орналастырды» - деп келтiрiлген [7, 214]. Ал 1941 жылы казан айыныц 1 ^ш КСРО Халык Комиссарлар Кецесi мен БКП (б) Орталык Комитет взбек КСР-на 100 мыц поляк азаматтарын коныстандыру туралы шешiм кабылдады. Кейiн аныкталгандай осыншама кеп мелшерде поляк азаматтарын коныстандыруга взбекстан мYлде дайын болмагандыктан 1941 жылы караша айыныц 19 б^л шешiмдi eзгерттi: коныстанушылардыц санын 35 мыц адамга кыскартты; баскаларын К^гргызстан жэне Казакстанныц оцтYCтiк облыстарына орналастырды [8, 10]. 1941 жылы желтоксан айыныц 8 кYнi Мемлекетпк Корганыс Комитетi шешiмi бойынша Казакстанныц темiржол бекеттерiне 25 мыц поляк азаматтарын коныстандыруга шешiм кабылдады [1, 209-п.]. Сонымен, Казакстан БКП (б) Орталык Комитет жэне Халык Комиссарлар Кецес «поляктар мэселесш» ез мойындарына алатыны туралы шешiм кабылдады [6, 3-п.]. Кейiн аныктагандай взбекстан Мемлекетпк Корганыс Комитетi мен Халык Комиссарлар Кецесшщ шешiмi бойынша 35 мыц поляк азаматтарын тагы кабылдады [6, 7-п.].
Поляк халкыныц Азия жерше келуi токтаусыз жYргiзiлдi. Б^л жаппай кeшiру ж^мыстары поляк азаматтарына келш пен эскери керек-жаракка деген с^ранысын киындата тYCтi. Ал поляк азаматтары мен эскери кызметкерлерш ез мамандыктарына байланысты ж^мыспен камтамасыз ету жагына келсек, галым В.С.Парсаданова ез ецбепнде: «б^л мэселеге... Кецес Yкiметi аса мэн бермесе де, жергшкп кецестк ^йымдар колдарынан келген кeмектерiн аяган жок» - деп турасын айтты [3, 48].
Польша елшiлiгi жYргiзген ж^мыстар бойынша 1941-1942 жылдары поляк азаматтарын есепке алу барысында 140 мыц поляк азаматтары телк^ат алды. Олардыц iшiнде кeбi «офицерлер отбасы мен шенеушктер» болды [8, 10]. Поляк елшшгшщ к¥жаттары бойынша, барлык есепке алынган поляк азаматтарыныц саны 265 501 адам, соныц iшiнде Кецес Одагы аумагында - 117 мыц (оныц 71 мыцы Сiбiрде), Казакстанда - 56 мыц болды. Ал кешн Казакстандагы поляк азаматтарыныц саны 71 789 адамга жетп, ал Орта Азияда - 90 мыц адам, алайда кептеген поляк азаматтары элi де есепке алынбаган болатын. Мысалы, Акбалыкта (Казакстан) 800 поляк отбасы тшт поляк елшшгшщ бар екенш бiлмей, одан ешкандай кемек те алмаган [9, 19]. Сонымен бiрге, осы кезде Ресейдщ шалгай аудандарында ж^мыс iстеп жYрген 80 мыц поляк азаматтарына да телк¥жат берiлген де жок.
1941 жылгы тамыз айыныц 12 ^нп КСРО Халык Комиссарлар Кецесi мен ВКП (б) Орталык Комитетшщ эскери согыс тYрмелерi мен айдауда, куFын-CYргiнде жYрген поляк азаматтарын босату туралы Каулысыныц талаптарына сай кецестiк республикалардаFы поляк азаматтарыныц касiреттi таFдырында бiраз бетб^рыс басталды. Мысалы, Кецес ОдаFы мен Польша Yкiметi арасындаFы саяси келюсезде: «барлык соFыс тущындары тYрмелерi мен еркiнен айырылFандар лагерлерiндегi, арнайы коныстардаFы жэне айдау мен куFын CYргiндегi поляк азаматтары толыFымен босатылсын» делiнген болатын. Сондай-ак, олардыц Кецес ОдаFы аумаFында еркiн т¥рып-жYPуше жэне шетелдш азаматтар катарына жаткызып, уакытша телк¥жаттармен камтамасыз ету жрмыстары каралды [10, 238-240 п.]. СоFыс жылдарында КСРО жерiндегi кептеген м¥раFат к¥жаттарыныц мэлiметтерiне караFанда 1941 жылдыц кыр^йек айында Батыс Украина мен Батыс Белоруссия жерiнен 389 382 адам ^шпен кeшiрiлген, ал олардыц 120 962 адамы тYрмелер мен лагерлерде жэне шалFай
аудандарда айдауда болFан, арнайы коныстарFа жiберiлген осадниктер 243106 адам, соFыс туткындарынын саны 23314 адам болды [11, 179].
Кенес ОдаFы ЖоFарFы Кенесiнiн каулысынан кейiн 389 041 адамFа ракымшылык жариялап, тYрмелер мен айдаудан босатты, ал 341 адам ракымшылыкка жатпады. Бул шаралар кейiн Кенес ОдаFында кеп орналаскан поляктарды эскер катарына шакыру Yшiн КСРО Yкiметiнiн жергшкп эскери комиссариаттарына арнайы жарлык аркылы Поляк армиясына эскер жинау науканы кезiнде байкалды.
Ал 1941 жылы казан айынын 28 кYнi Алматы каласындаFы Казак КСР-сы эскери комисариатынын I дэрежелi генералы Щербаковка Поляк армиясынын капитаны Марьянский Казимир Хиларович ез талап-тшектерш бiлдiрген болатын. Онда: «Алматы, КараFанды жэне Акмола облыстарында турып жаткан поляк азаматтарына кемек керсету мен Алматы каласында Польша елшшп мен Поляк армиясынын штаб-пэтерш ашу, сондай-ак Казакстанда турып жаткан поляк азаматтарын армия катарына шакырып оларды Самаркан каласындаFы Поляк армиясынын белiмшесiне жiберу туралы» - деп атап керсе^дщ. Осы кYнi-ак Ташкент каласынан АлматыFа Поляк елшiлiгiнiн екш Венцек (кужатта «Вальцек» деп кате бершген) езiнiн кемекшiсi Сапегпен бiрге келдi. МундаFы кездесудiн ток етерi Казакстаннын барлык облыстарындаFы поляк азаматтарын Поляк армиясы катарына шакырып, жергшкп жерлерде Поляк армиясынын штаб-пэтерлерiн ашу туралы сез болды [12, 167-170 п.].
Осы кезде Костанай каласында Поляк армиясынын колбасшылышынын усынысы бойынша капитан Романьский Мечислав Францевич жергшкп жердегi поляк азаматтарын тiзiмге алу мен арнайы тексеру орталыFынын басшысы болды. МундаFы басты жумыс поляктарды тiзiмге алу аркылы телкужат берш, оларды армия катарына алу, шеш мен аткаратын кызметтерiне байланысты жумыстарды женiлдеттi.
1941 жылFы караша айынын 26 кртп мэлiмет бойынша Ощустш-Казакстан облысына 18 000 поляк азаматтары женелтiлiп, олар мына жерлерге коныстандырылды: Кызыл-кум - 3000 адам, Созак - 3000 адам, Шэуiлдiр - 2000 адам, Шаян - 3000 адам, Фрунзе -3 000 адам, Каратас - 3000 адам. Буларды тез арада орналастыру жумыстары карастырылып, олардын басым кепшiлiгi МТС-тар шеберханалары мен жаппай ауыл шаруашылык жумыстарына жiберiлдi [10, 1-4 п.].
Сонымен сол жылдын тамыз айынын 12 кртп Кенес ОдаFынын поляк азаматтарына ракымшылык жариялаFаннан кейiн арнайы лагерлерден Казаксташа 61 092 поляк азаматтары коныстанды [10, 4 п.].
Осы ракымшылыктан кейiн де КазакстанFа поляк азаматтарынын келулерi азаЙFан жок. Мысалы, КСРО-нын баска облыстарынан 2678 адам келдг Казак КСР-нан Кенес ОдаFынын баска облыстарына да бiраз поляктар кетп. Олар: ОмбыFа - 98 адам, Челябинские - 274 адам, Самаркандка - 23 адам, Ташкентке - 448, Свердловские - 7 адам, Новосiбiрге - 146 адам, ФерFанаFа - 65 адам, Куйбышевка - 78 адам, Башкурт АКР-на - 31 адам, Чкаловка - 92 адам, Алтай елкесше - 22 адам жэне баска да облыстарFа 27 адам, сонымен барлышы 1311 адам кетп [10, 23 п.].
1941 жылы желтоксан айынын 25 крт КСРО Мемлекеттiк КорFаныс комитетiнiн №1064сс каулысы шыкты. Онда КСРО Yкiметi мен Польша Республикасы арасындаFы келiссезге сэйкес поляк армиясы колбасшылышына Казакстан мен Орта Азия аумактарында курамы-офицер, унтерофицер жэне катардаFы жауынгерлерден туратын 96 000 адамдык поляк дивизияларын жасактауFа буйрык берiлдi. Онын эркайсысы 11 000 адамнан туратын алты жаяу эскер дивизиясы жэне армия штабы, офицерлiк мектепке, косалкы белiмше барлыFынын саны - 30 000 адам болмак [5, 325 л.]. Сонымен, осы поляк белiмшелерiн кай жерлерде жасактау туралы да белгшендк
а) армия штабы мен Fимараты - Янги-Юль (взбекстанда)
б) офицерлер мемтебi - ст.Веревская (взбекстанда)
в) косалкы белiмше - Гузар (взбекстанда)
г) кYшейтiлген армия белiмше - Отар бекеп (Казакстанда)
д) 5-шi жаяу эскер дивизиясы - Жалал-Абад (КырFызстанда)
е) 6-шы жаяу эскер дивизиясы - Шахрисябз (взбекстанда)
ж) 7-шi жаяу эскер дивизиясы - Кермине (взбекстанда)
з) 8-шi жаяу эскер дивизиясы - Пахта-Арал (Казакстанда)
и) 9-шы жаяу эскер дивизиясы - Маргелан (взбекстанда)
к) 10-шы жаяу эскер дивизиясы - Луговой бекеп (Казакстанда)
Осы жалпы к¥Рамь1 96 000 адамнан т^ратын поляк армиясына жергшкп жерлерден поляк азаматтарын ез ерiктерiмен армия катарына шакыру ж^мыстарына байланысты тек 1939 жылга дейiнгi Батыс Украина мен Батыс Белоруссия жерлерше коныстангандарды армияга шакыруга р^ксат етiлдi. Ал сол жерлерден келген баска ^лт еюлдерш (еврей, чех, украин, беларус т.б) армия катарына шакыруга тыйым салынды [5, 35 п.].
Сонымен, бастапкы кездщ езiнде-ак Караганды облысыныц эскери комиссариатыныц полковнигi Гончаров Алматы каласындагы Эскери Штабка жолдаган жедел хатында: Бузулук каласындагы (Чкалов облысы) Поляк Армиясыныц Штабына ез еркiмен еншштерш бiлцiрген поляк азаматтарын кабылдау ж^мыстарыныц басталганы туралы хабарлады [1, 10-п,]. Ал Актебе облысыныц эскери комиссариатыныц 1941 жылы кыр^йек айыныц 30 мен казан айыныц 9 аралыгында 160 поляк азаматтары ез ерюмен Бузулуктагы жасакталып жаткан поляк армиясына жiберу туралы етiнiштерiн бiлдiргендiгi Казак КСР-ы Эскери Комиссариатына келiп тYCтi [1, 20-п.]. Осындай етiнiштер Гурьев, Жамбыл жэне баска жерлерден де келш тYсiп жатты [1, 22-п.].
Ташкентке Орта Азия эскери штабыныц поляк армиясы белiмшесiне келiп тускен мэлiметте ез еркiлерiмен поляк армиясы катарына етiнiш бiлдiрген 2 879 ерлер мен эйелдердi бiр ^цщк тегiн жол акысымен камтамасыз етш, ерлердi Татищевка, эйелдердi Бузулукка жiберу туралы шешiм кабылдады [1, 142-п.]. Ал сол кезде Павлодар каласындагы эскери комиссариат поляк армиясына кабылдауга еншш бiлдiрген барлык поляк азаматтарын Бузулук, Тоцк жэне Татищев калаларына жiберiп отырды. Ал кейiн генерал Андерстщ штаб басшысы поляк армиясыныц полковнип Окулицкийдiц Алматыдагы эскери комиссариатка жолдаган жедел хатында: «Бузулук, Тоцк жэне Татищев жерлершдеп поляк армиясына ешюм жiберiлмесiн. Эз еркiмен армия катарына келушшердщ барлыгы Эзбекстан жерiндегi Фараб бекетiне ж1бершсш» - деген еншш хаты келдi [1, 143-п.].
Сондай-ак, жасакталып жаткан поляк армиясына 1939 жылы Батыс Украина мен Батыс Белоруссия Кецес Одагына косылганнан кейiнгi т^ргындары мен еврейлердi армия катарына алу туралы поляк екiлеттi елшшгшщ еншшш Казакстан Эскери Комисариатыныц бригада комиссары генерал Щербаковка хабарлады [1, 69-п.]. Бiрак Мэскеуден келiп тускен жедел хатта: «тек поляк азаматтарын кабылдандар» - деп айтылгандыктан, м^ндай етiнiштiц барлыгы еш нэтиже берген жок [1, 71-п.].
Поляк армиясы жасакталып жаткан жерлерге ез еркiлерiмен келген поляк азаматтарын жергiлiктi кецеснк ^йымдар тегiн жол акысы к¥жаттарымен гана камтамасыз еттi [1, 34-п.]. 1941 жылы желтоксан айыныц 2 ^ш Казакстанныц барлык эскери комиссариаттарында поляк эскери кызметкерлерiне камкорлыктар жасау туралы шешiм кабылданып, арнайы куэлштер тапсырылды онда былай жазылган: Польша Yкiметiмен болган келiссездi негiзге ала отырып, «Кецес Yкiметi поляк эскери кызметкерлерi мен олардыц жан^яларына мемлекет тарапынан жецiлдiктер керсетуге к^кылы» [1, 89-п.] деп керсетiлген, мэселен б^л кезде кызыл армиялыктардыц отбасылары мемлекеттен ешкандай жецiлдiктер ала алмай отырганын ескере кеткен жен.
1941 жылы шшде айындагы келiссездi (Сикорский-Майский) [13] непзге ала отырып, Казакстанда жасакталып жаткан поляк армиясына кабылдауга ез еркiлерiмен еншш бiлдiрген Алматыдагы бiр топ поляк эртiстерiнiц де арыздары кабылданды [1, 63-п.]. Б^л эристердщ iшiнен поляк армиясына тек поляк азаматтары гана кабылданып, тшн, 1939 жылга дешнп Кецес Одагы жерiндегi поляк азаматтарыныц етiнiштерiн жергiлiктi эскери ^йымдар кабылдаудан бас тартты [1, 100-п.].
1941 жылы караша айыныц 20 кYнi Казакстанда поляк армиясын кабылдауга 2421 поляк азаматтарыныц етiнiштерi кабылданып, олардыц iшiнен 1314 адам Орта Азия эскери белiмшесiне жiберiлдi [1, 78-п.]. Дегенмен де поляк армиясына эскер жинауда Казакстанныц эскери комиссариатында зацсыз окигалар да етек алды; онда колдарында уакытша куэлiктерi бар поляк азаматтарын Кызыл Армия катарына ж1берш, ал баска угт екiлдерiн (поляктардан баска) поляк армиясына жiбергендiгi жэне м^ныц бэрi ез еркiлерiмен емес арнайы шакырту аркылы iске асып отыргандыгы мэлiм болды [1, 114-п.].
1942 жылы кацтар айыныц 2 ^ш II дэрежелi интендант Ивин мен генерал-майор Липатовка Орта Азия эскери белiмшесiнiц колбасшысы генерал-майор Курбаткин мен Эскери Кецестщ мYшесi бригада комиссары Ефимовтан жеделхат келд1 Онда: «Казакстан КП (б) Орталык Комитеп, Казак КСР-ы Халык Комиссарлар Кецес жэне Корганыс Комитеп Казакстанда к¥рамы 11 500 адамдык
поляк дивизиясын орналастыру туралы буйрыгеы жарияланды. Оларды орналастыру: дивизия штабындаFы 100 адамды, жоFары шендi 900 офицердi жэне дивизия мектебшдеп 400 унтер-офицердердi пэтермен камтамасыз ету керек. Сондай-ак, баска кiшi курамдарды республиканын жылы аудандарына орналастырып, оларды палаткалармен камтамасыз ету туралы шешiм кабылдады. Эскери Кенес Сiзден жоFарыдаFы мэселеге байланысты оларды кайда белу жэне орналастыру керектш туралы буйрыFынызды кYтуде» [1, 1-п.] делiнген. Осы жумыска байланысты поляк армиясынын Бас Штабы Казакстаннын барлык облыстык комиссариаттарда ез екшдерш
таFайындады:
1. ОнтYCтiк Казакстан облысына - поручик Майковский
2. Жамбыл облысына - капитан Трояновскй
3. СолтYCтiк Казакстан облысында - капитан Ян
4. Костанай облысында - капитан Романовский
5. Павлодар облысында - ротмистр Свенцидский
6. Семей облысында - поручик Рагин
7. Актебе облысында - поручик Онешкевич
8. ШыFыс Казакстан облысында - капитан Кмижановский
9. Алматы облысында - поручик Гиженовский
10. КараFанды облысында - подполковник Яцин
11. Акмола облысында - поручик Щаблицкий
Ал Гурьев жэне Батыс Казакстан облыстарына жiберiлетiн поляк екiлдерi кешн косымша хабарланатындыFы ескертiлдi [1, 84-п.].
Поляк армиясынын кызметкерлерi мен олардын отбасыларына республика жерлерiндегi жергiлiктi халыкпен бiрдей денгейде женiлдiктер жасалып жэне талаптарына карай кемектер керсетiлiп отырды [1, 190-п.]. Оларды армия катарына шакыру жумыстары да Кызыл Армия денгешмен бiрдей болды. Оларды поляк армиясына жасактау эрбiр калып бойынша есепке алынып, барлыFын жоFарыда аталFан эрбiр облыстаFы жергiлiктi поляк екiлдерi кабылдап алды [1, 74-п.]. Сонымен, 1942 жылы кантар айынын езшде-ак, поляк армиясына 114-офицер, 813-унтерофицер жэне 2341-катардаFы жауынгерлер есепке алынды [1, 206-п.].
1942 жылы желтоксан айынын 25 ^ш Казак КСР-сы Халык Комиссарлар Кенесi мен КП (б) Орталык Комитетiнiн арнайы Каулысы бойынша поляк эскери курамдарын орналастыру туралы шешiм кабылданFаны белгiлi болды. Поляк эскери курамдарын орналастыру орындары:
а) ТYркiстан-Сiбiр темiр жолы бойындаFы Отар бекетше, №29 мектеп интернатка орналастыру;
б) ТYркiстан-Сiбiр темiр жолы бойындаFы Луговой бекетше, облыстык колхоз мектебше, колхоз мектебшщ жатакханасына, №33 темiр жол мектебше жэне темiр жол интернатына орналастыру;
в) Мерке ауданында, аудандык клубка, «Красный интернационал» колхозынын клубына жэне «Красный Восток» колхозынын клубына орналастыру;
г) ОнтYCтiк Казакстан облысындаFы Шокпак, ТYлкiбас жэне Манкент елдi мекендердеп пункттерге орналастыру [12, 51-п.].
ЖоFарыда аталFан жерлерде арнаулы аудандык эскери комиссариат белiмдерi мен поляк екiлдерiмен бiрiгiп жергiлiктi поляктарды да эскер катарына шакыра бастады. Бул шаралар взбекстан, ТYркiстан жэне Тэжшстан Республикаларында Польша екiлдерiнiн басшылыFымен жYргiзiлдi. Сол кездеп кужаттык материалдарFа караFанда Орта Азия Республикаларында эскери мiндетке жарайтын 200 мындай поляк азаматтары болFан [11; 181].
Сонымен екiншi дYниежYзiлiк соFыс жылдарындаFы кенес-поляк карым-катынасына байланысты кейбiр актандак болFан тарихи шындыкты калпына келтiруге мYмкiндiк туып отыр. СоFыс жылдарында Лондонда курылFан Польша эмигранттык Yкiметi мен кенестiк Yкiмет арасындаFы саяси келiсiмнiн нэтижесi бойынша Кенес ОдаFында, сонын iшiнде Казакстан мен Орта Азия аумаFында жасактаетан генерал Андерс армиясынын тарихы, кенес тарихнамасында кеп айтылмай келгенi белгш. Ал онын бастамасы 1941 жылы 22 маусымда Германиянын КСРО-Fа шабуылынан кейiн басталды, яFни кенес-поляк катынастарында, бiздiн ойымызша, саяси карсыласудан, эшресе соFыс кезiндегi нэтижесiздiктен белгiлi бiр эрекетке кешудiн накты мYмкiндiгi болFан кыска мерзiм болды. Мундай Yмiттер КСРО мен Польша Республикасынын
Yкiметi арасындаFы дипломатиялык катынастардыц калпына келуiмен жэне бiркатар Yкiметаралык келiсiмдердiц, соныц iшiнде эскери ынтымактастык туралы келiсiм жасасуымен байланысты болды [14; 52]. Сонымен зерттеу барысында «шынайы eмiр мэселелерЬ» туралы карастырFан кезде колданылатын «накты элем eлшемi» проблемасына бiршама талдау жасалынды [15; 892]. Нактырак айтканда б^л бiздiц карастырып отырFан кезецiмiздiц негiзгi адам eмiрiнiц тарихын зерттеудi жэне осы жеке тэжiрибенiц Fылыми мацыздылыFын баFалауды бiлдiредi. Польша тарихындаFы киындыктардан eзiнiц тутастышын сактап кала алFан поляк халкы ендiгi уакытта eзiнiц б^рыюты кездерде керген азабыныц айыптысын iздемеуге мYмкiндiгiнше, сол киындыктарды тарихтыц еншiсiне калдыруFа дайын деп Yмiттенуге болады [16; 86].
^орытынды
Корыта айтканда, Гаага конвенциясыныц ережелерше сэйкес «бейбiтшiлiк орнаFаннан кейiн эскери тущындарды отанына жiберу мYмкiндiгiнше тезiрек жYзеге асырылуы керек»-делiнген болатын. Бiздiц макаламыздыц нэтижелерi керсеткендей, Кецес ОдаFы аумаFындаFы поляк эскери тущындар мэселес батыстык элемдегi идеологиялык карама-кайшылыктыц нысанына айналдырды [17]. ЖоFарыда айтып eткенiмiздей генерал Андерстiц мэлiмдеуiнше Мэскеу кез келген уакытта Поляк армиясын майдаша аттануына б^йрык беруi эбден мYмкiн, ал соFысуFа армия элi толык дайын емес. Сол Yшiн Андерс пен Сикорский поляк бeлiмшелерiн толышымен Казахстан мен Орта АзияFа карай б^ру мэселесiне баса назар аударылды. Казакстан мен Орта Азияда поляк армиясын жасактау туралы шешiм кабылдашаннан кейiн, поляк азаматтарыныц Азия жерше келуi токтаусыз жYргiзiлдi. Атап айтканда жаhандык т¥рFыдан киыншылык туFызып отырFан Екiншi дYниежYзiлiк соFыс жылдары Кецес ОдаFы аумаFындаFы поляк эскери соFыс тущындарынан, Ресейдiц шалFай аудандарына жер аударылFан поляк азаматтарынан Поляк армиясын жасактау ж^мыстары ете ауыр мэселе болFандыFы зерделендi. Дегенмен де оларды ауа-райы колайлы Казакстан мен Орта Азия жерлерше кeшiрiп, армия катына шакыру ж^мыстары калай жYргiзiлгенi туралы карастырып етпк.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1 Казакстан Республикасы Орталык Мемлекетгiк архива Р-1146-к., 1-т., 148-ic, 11-п.
2 Документы и материалы по истории советско-польских отношений 1939-1943 гг. (1973) T.YII. М. -509 с.
3 Парсаданова В.С. (1982) Советско-польские отношения в годы Великой Отечественной войны 19411945 гг. М.: Наука. - 280 с.
4 Парсаданова В.С. (1988) Армия Андерса на территории СССР 1941-1945 гг. //Новая и новейшая история. № 5. С. 173-192.
5 Центральный Архив Министерство Обороны Российской Федерации. Ф. 280, оп. 768407, д. 43, л. 1.
6 взбекстан Республикасы Ортальщ Мемлекетпк архива 314-к., 1-т., 357-ю, 26-п.
7 Хидоятов Г. (1991) Национальный вопрос в СССР. Ташкент: «Узбекистан». - 304 с.
8 Примкулов Ш.Д. (1990) Польские школы и детские учреждения в СССР (1941-1946 гг.). Ташкент: «Фан». - 160 с.
9 Kot S. (1955) Listy zs Posji do den Sikorskiego. London. - 165 p.
10 Казахстан Республикасы Орталык Мемлекетпк архива Р-1137-к., 1-т., 9-ю, 238-240-п.
11 Мэшiмбаев С.М. (1999) Екiншi дуние жYзiлiк согыс жылдарындагы Польша тарихынын кейбiр мэселелерi жeнiнде //Эл-Фараби атындагы Каз¥У-нiн хабаршысы. Тарих сериясы. № 11. 177- 182б.
12 Казакстан Республикасы Президентпк архивi. 708-к., 5/2-т., 19-iс, 167-170-пп.
13 Соглашение В. Сикорского - И.М. Майского от 30 июля 1941 года [Электронный ресурс]. - Режим доступа: https://cyberleninka.ru/article/v/iz-istorii-podgotovki-i-zaklyucheniya-soglasheniya-pravitelstva-sssr-s-polskim-emigrantskim-pravitelstvom-30-iyulya-1941-g-po-stranitsam (дата обращения: 11.11.2019).
14 Иванов Ю.В. (2012) Польская армия генерала Владислава Андерса в СССР (август 1941 - август 1942 г.) //Новая и новейшая история. №3. С. 52-58.
15 Kokebayeva G.K., Smanova A.M. (2019) The Problem of Organizing Care for the Wounded and Sick Soldiers During World War I. // Bylye Gody. Vol.52. Iss.2. P.892-900. http://eiournal52.com/iournals n71559220070.pdf
16 Мэшiмбаев С.М., Сманова А.М. (2017) К^азакстандагы поляк эскери елшшпнщ курылуы жэне кызмеп (1939-1943 ж.). Алматы: Казак университета
17 Oltmer J. (Hrsg) (2006) Kriegsgefangene im Europa der Ersten Weltkriegs. Paderborn: Ferdinand Schöningh, Paderborn.
Некоторые проблемы формирования польской армии в Казахстане и Средней Азии
А.М. Сманова
Казахский национальный женский педагогический университет, Алматы, Казахстан
В статье рассматриваются некоторые вопросы, связанные с польско-советскими отношениями во время Второй мировой войны. Одним из таких событий является формирование польской армии в Казахстане и Средней Азии. В статье описываются выводы в области развития исторической науки и концепции нового исторического мышления, новых подходов к актуальным проблемам, отраженных в исследованиях ведущих ученых, также большое внимание уделено радикальным изменениями в отечественной исторической науке в последние годы. В работе использованы архивные документы с «секретными» подписями руководителей Казахстана, Узбекистана и России. Задача истории состоит в том, чтобы определить внешнюю политику государственных лидеров в этот период, а также рассмотреть пути интерпретации прошлых исторических фактов и аргументов в пользу действий своей страны на международной арене.
Ключевые слова: Средняя Азия, Армия Андерса, Западная Украина и Западная Белоруссия, военнопленные, специальные поселения, места сбора.
Some problems of the formation of the Polish army in Kazakhstan and Central Asia
A.M. Smanova
Kazakh National Women's Teacher Training University, Almaty, Kazakhstan
The article deals with some issues related to Polish-Soviet relations during World War II. One of these events is the formation of the Polish army in Kazakhstan and Central Asia. The article describes the conclusions in the field of development of historical science and the concept of new historical thinking, new approaches to topical issues, reflected in the research of leading scientists, as well as much attention is paid to the radical changes in domestic historical science in recent years. The paper uses archival documents with "secret" signatures of the leaders of Kazakhstan, Uzbekistan and Russia. The task of history is to determine the foreign policy of state leaders in this period, as well as to consider ways to interpret past historical facts and arguments in favor of their country's actions in the international arena.
Key words: Central Asia, Anders Army, Western Ukraine and Western Belarus, prisoners of war, special settlements, gathering places.
Pega^uara 30.03.2020 tyctL
