CC BY
311КДЗАКТЫН
КЛАССИКАЛЫК,
ЭН ШЫРКДУ
МЕКТЕБ1Н1Н
НЕГ1З1
ш
(СЛ <
МРНТИ 18.41.51
К- Байкуатулы 1
1 Т. К- Жургенов атындаFы Казак Улттык енер
академиясы, (Алматы, Казакстан)
КАЗАКТЫИ КЛАССИКАЛЫК ЭН ШЫРКАУ МЕКТЕБШЩ НЕГ1З1 Ацдатпа
Автор зерттеушде казак халык эндерiн жэне Казакстан композиторлары шыгармаларын орындауда езшд^ жеке тэсiлiн усынады. Мунда кепгасырлык халык энш орындау мектебшщ академиялык, классикалык эн салу мэнерiмен казак классикалык эндерi мен халык композиторларынын эндершщ орындалуына, дауыс ашу мен эн салудагы кэсiби казак тшш колдану бiлiктiлiгi, казак орфоэпиясы мен зандылыктары, онын интонациясы, эшекейлерi мен мелизмдершщ Yйлесiмдi тYPде жалгасуын усынады. Казак классикалык шыгармаларын тYсiндiру барысында, орындаушылык эн айту мектебшщ Yлгiсi ретiнде жэне болашакта жас шыгармашылык урпакка басшылыкка ала отырып пайдалануга болады. Дэлiрек айтканда, классикалык кезкарастагы тэсiл улттык эн репертуарын казак дэстYPлi эн мэдениетiнде болашак орындаушылардын жаца заманауи децгейге кетерiлуiне мYмкiндiк бередi. ТYЙiн свздер: эндегi орфоэпия, классикалык енер, элемд^ ере, кэаби шеберлiк, енерге баулу, казак халык эш, классикалык енер.
К1р1спе
Казахстан Республикасынын президент! Н.Э.Назарбаевтын «Болашакка багдар: Рухани жа^ыру» максатында «Б1з ХХ1-гасырдын жаhандык картасында ешк1мге уксамайтын дербес орны бар улт боламыз десек, жаhандаFы заманауи Казакстандык мэдениет жобасын 1ске асыруFа ти1сп1з. Элем б1зд1 кара алтынмен сырткы саясаттаFы 1р1
бастамаларымызбен Fана емес, мэдени жет1ст1ктер1м1збен де танылуы керек» деген ед1 [1, 4 б.].
Жа^ыру атаулы буры^ыдай тарихи тэж1рибе мен улттык дэстурлерге жекеден карамауFа ти1с, керсшше замана сынынан сур1нбей еткен озык дэстурлерд1 табысты жа^ыртудын манызды алFышарттарына айналдыру кажет. Егер жа^ыру елдщ улттык
рухани тамырларынан нэр алмаса ол адаса бастайды. Демек, енер-мэдениет саласындагы улттыц табиги болмысты сацтай отырып, жацамен уштастыруда элемге ортац цундылыцтармен тиiмдi пайдалану. Ягни жаhандыц дамуга iлесемiз деп, тел мэдениетiмiзге, руханиятымызга келецке тYсiрiп алмау. Ел басыныц «Казацстандыц мэдениет жобасын iске асыруга тшстз» - деген жолдардыц бiр астары осыган сайып келедi.
Казац даласында алгаш, вокалдыц дауыспен орындауда классикалыц мэнер - YPДiсте цазац эндершщ орындалуы цулацца тосын болганы, оныц Yстiне кептеген энштердщ вокалдыц орындауы мен цазац эндершщ ез ерекшелштерш циыстыра алмауынан туындаган екiудай пМрдщ бYгiнгi тацда да езектiлiгiн жойылтцан жоц.
Вокалдыц тургыдагы эн, шыгармалар орындау кезец еткен гасырдыц 30-40 жылдарынан бастау алган, бул YPДiс элемге ортац мэдени болмысымен цазац елше де терец тамыр жайып лайыцты енер шыгармашылыгымен дами, ербт жатцан ел руханияты. Ал элемге ортац классикалыц, вокалдыц мектеппен кез келген халыцтыц классикасын, оныц шнде цазацтыц халыц эндерiн шырцау ыцгайлы, алайда халыцтыц эн орындау болмысын толыцтай алып кете бередi деп тYсiну ерескел цателiк. Сондыцтан цазацтыц халыц эн шырцау YPДiс-мектебiн сацтай отырып, вокалдыц, академиялыц ез мектебiмiздi негiздеп, цалыптастыра отырып, гылыми-теориялыц ^ммен тэжiрибенi уштастыра, дамыта, жан-жацты терец толыцтыра ербiтудiц мацыздылыгы зор. Бул кешеп, бYгiнгi мен келешектiц енер^ урпац жалгастыгымен ербiп, ерiстей отырар, цазац халцыныц ен бойымен астаса келе мэцплшке тартар сара
жолы, енер жолы.
Бул ез кезепнде бiр-бiрiн толыцтыру процесiмен Yш кезецге белшт, езiнiц тарихи жалгасын тауып, заманауи Yдерiспен (прогресс) ербiп келе жатцан iргелi енер багыты.
а. Казацтыц халыц эндерi жэне гасырлар бойы цалыптасцан дэстYPлi орындау YPДYсi.
э. Казац тiлi, эндегi орфоэпия, интонациялыц ерекшелiктер.
б. Элемге ортац вокалдыц академиялыц орындау мен цазаци халыц эн орындау болмысындагы YPДiстер. Осы еш тYбiрлi мектептердiц непзшде уштасцан «Казацтыц классикалыц
эн шырцау мектебк Осы аталган Yш тагылым цундылыцтыц,тарих,тiл жэне цазаци академиялыц орындау дагдысынан туындайтын синкреттiк енер Yлгiсi цазацтыц классикалыц эн шырцау мектебшщ негiзi болып саналады.
0нер мен мэдениеттщ бурынгы жэне цазiргi заманауи болмысындагы эн теркiнiн, зерттеп, зерделей, багамдай келiп болашацца багыт - багдармен ерiстеудiц жол - жобасы, оцу цуралы жYйiсi, нусцау ретшдеп тужурымныц iлiм - тагылымы.
Ертеректе цазац халыц сазгерлерi -сал-серiлерi ез басынан кешкен белгiлi жагдай, не бiр оцигага байланысты гашыцтыц сезiммен шабыт цуатыныц 9серiне белене жYрiп, эн мен елец шыгарган жэне кэсiби тургыдан ездерi орындап насихаттаган. Сол кездегi дэстYPлi энштердщ бэрi бiрдей эн, елец шыгара бермеген. Асцан орындаушы интерпретаторларда баршылыц болган. Ал жыраулар ел-жердi аралап жYрiп, циссалар, батырлар жыры жэне айтыстарды жатца орындаган. Мысалы: Сыр бойында КетежYсiп, Базар, Турмаганбет солардыц бiрi Нуртуган 9700 жолдан туратын Орац-Мамай
Карасай-цази Ед^еы жырлаган. Жетiсу, Каратау е^ршде Жамбыл, Кенен, Майлыцожа т.б. Сарыарца ецiрiнде Арыстанбек, Жанац 24 эпосты жатца айтцан. Ол заманда кейбiр енерпаз жыраулар, бiр ауылда айлап жатып жырлайтын, насихаттайтын сейтiп елге мэдени, рухани цызмет ететiн болган. Кейiн сол эндер (жыр, цисса, айтыс, терме, т.б.) халыц ецдеушен, уацыт елегiнен, небiр замана тезшен етiп отырган. Сейтiп халыц цазынасына, муратына айналган. Мiне, осылай цазацтыц халыц эндерi жарыц ДYниеге келген.
Академик А.Жубанов «Замана-булбулдары» атты кiтабында Н.Г.Гогольдiц «Малоростардыц эндерi женшде» деген мацаласындагы мына сездердi кел^рген: «Кай уацытта, кiм шыгарганын Кудайдыц езi бiлетiн -Халыц музыкасында адам таццаларлыц керкемдiктер аягыцды аттап басцан сайын кездеседi. Олар даладагы ешкiм сеппей, ешкiм бацпай, езшен езi ескен гYл тэрiздi. Алгыр музыкант осы бiр адам табигатыныц Yнiнде не бiр Yлкен цорытынды беретiн деректер жатцаныц бiледi» - дейдi [2, б.17].
Ел есшде, жадында сацталып рухани мол, бай ДYниеге айналган халыц эндерiнiц, эу баста белг^ авторлары болганы хац. Бул цазацтыц, улы даланыц ен бойында жан-жацты дамып, дэстYPлi эн енерi болып YPДiс алып отырганы белгiлi. Арца, Батыс, Жетiсу, Сыр ецiрi т.б. Алайда жалпы халыц эндер^ халыц композиторларыныц (сазгерлерiнiц), эндерше ортац ДYние, олардыц халыцтыц болмысца айналуында. Халыц енерi ретiндегi гасырлар бойы цалыптасцан негiзгi, асылына, тYп-тегiне тартуында. Айталыц халыц эндерi <^р бидай-арпа», «Бiр бала», «Еркемай», «Дайдидау», «Шилi езен» т.б. халыц композиторларыныц
эндерi «Бiржан сал - Кекек», «Естай -Корлан», «Yкiлi Ыбырай - Гэкку», «Мухит - Зэуреш» СэдiFожа «Сары бидай» цай-цайсысы да халыц эндерiмен Yндес, бiр-бiрiнен ара-жiгiн айырып алу мYмкiн емес.
Демек, халыц эндершдеп Fасырлар бойы цалыптасып дамып келген езiндiк орындаушылыц цазаци болмыс, халыц энiн шырцау мектебшщ негiзi болып саналады. Сондыцтан алFашцы негiз, бастау, эрине халыц эндерк Ал халыц сазгерлерi Бiржан-сал, Ацан-сер^к^ Ыбырай, Мухит, Кенен,Нартай т.б. сол халыц творчествосынан Yлгi, нэр алып оныц непзшде шы^армашылыц ерiстеу тапцан. Сейтт даму процесiне Yн цосцан. АFиыц композитор Н.Тiлендиев «Егер шыFарFан эрбiр эннiц ен бойында халыц эндершщ болмысымен Yндес эуен (туздыц) болмаса ол эн халыцца жетпейдь» деген болатын.
Жалпы халыц эндерш нотаFа тYсiрiп, ендеп профессионалдыц эр берт, сара жолFа шыFарып, халыц иплИне асыру барысында ерен енбек еткен Б. Ерзакович, А. Затаевич, Е. Брусиловски, А. Жубанов, Л. Хамиди, т.б.
Олар сол кезде халыцпен етене жацын араласып, кептеген деректердi цезбе-кез кездесiп, ез ауыздарынан жазып алFан Fой. Булар халыц эндерщ цай жанырFа ецдеседе, кэсiбi жан-жацтылыFымен, Yнемi iзденiс Yстiндегi ецбекцорлыFымен ез iстерiне шын бертген адал цайраткерлiгiмен, улан-цайыр жумыс атцарFан. Соныц арцасында аталмыш цундылыц халцымыздыц шын мэнiндегi ерен, элемдiк дэрежеа, биiк,арцалы да киелi енерiне айналып отыр.
Бiздiц цазац халыц эндершщ академиялыц Yлгi дэрежеде орындауFа ете ы^айлы екенi таFы бар. «Гаухартас» (Б. Телегенова), «Суршацыз» (Е.
Серкебаев) эш дэстурл1 домбырамен орындаудан гер1, вокалдык дэрежеде езгер1п, «шарыктай самFап эуен1 керкем кушады». Мэдидщ эн1 «Кара кесек» (М. Мусабаев), халык эш «Акбакай» (9. Д1н1шов), «Райни» (Б. Досымжанов) «Алконыр» (Н. Нустжанов), Мухиттын эн1 «Айнамкез», (К. Байкуатулы) орындауларында, классикалык дуние, музыка, эн ретшде елге етене жакын екен1 де рас. Т1пт1, халык эн1 «Ахау бикем» жэне Б1ржаннын эн1 «Бурылтай» б1р энге б1р1кт1р1п ендеген сэттер де бар. Кез1нде А.Сембин кестте шыркаFан болатын. «Дайдидау» - вокалист эншщен музыкалык, вокалдык, техникалык дайындыкты керек етет1н классикалык эн, аскак эн. Бул халык энш дарынды жас энш1 Димаш Кудайберген ез1нд1к улттык бояу, интерпритациясымен элемд1к ереде танымал ет1п журген1 белплк Радио-телевидения баFдарламасынан казак копозиторлары халык эндершен жуйел1 концерттер бер1л1п туратын. Б. Досымжанов, С. Абусей1тов, А. БайтуFаев, Н. Нус1пжанов, М. Н. Абдулиндер, Б. Жылысбаев, С. КУPманFалиева, В. Кармысова, Р. БаFланова, З.Койшыбаева, Ж. Махамбетов, М. Шалабаев т.б. ез1нд1к интерпретациясымен, накышына келт1ре шыркаушы ед1-ау. Егер классикалык казак эндер1 бурыннан орныккан жаксы урд1спен насихатталмаса рухани урпак жалFастыFы калай сакталмак. Кешег1с1з буг1н, буг1нс1з ертен жок - деген каFида кайда? Сонымен ыкылым заманнан бастау алып, еткен Fасырдын орта шен1нде профессионалдык музыкаFа нег1з, жэне классикалык эн болып, ел руханиятына, иг1л1г1не астасты. Бул удер1ст1 3 дэу1рлер кезен1нен Fылыми тужырымFа саятын 1л1мге нактыладык:
- Казак эндершщ кене дэу1рлерден, уакыт елег1нен, замана
тез1нен баянды дами отырып, шындалып казак халкынын болмысына халык эндер1 болып енер руханиятына айналуы.
- Аталмыш асыл кундылыктардын шалFай, байтак ел арасынан тертт, нотаFа тус1р1л1п, мукият жиналуы. Рухани байлык, ел казынасына косылып урпакпен кауышуы.
- Осынау ата-бабадан калFан бай муранын нег1з1нде профессионалдык музыкаFа айналып, олардын сазды эуендершщ жан-жакты музыкалык жанрларFа колданылу процеск Опера, хор (Капелло) ал кептеген аукымды, курдел1 халык эндер1н1н вакалдык музыкалык орындауда ендел1п (оброботка), элемге ортак академиялык орындауда шыркалуы, насихатталуы.
Казактын халык эндер1н1н нег1з1нде, профессионалдык енердщ шыркау би1г1 опера жанырынын казактын улкен сахнасына келу1 болды. Е. Брусиловскийд1н «Кыз Ж1бек», «Ер ТарFын», С. Мухамеджановт1н «Айман - Шолпан» (муз. драма), ал халык композиторларынын шыFармаларынын нег1з1нде М.Телебаев «Б1ржан - Сара», С. Мухамеджанов «Акан Сер1», А. Жубанов, Л. Хамиди «Абай» операсы т.б. (Сурет 1,2,3,4).
Сурет 1 — Е. Брусиловскийдщ «Кыз-Жiбек» операсынан. Телеген — Байгали Досымжанов, Бекежан — Каукен Кенжетаев. Абай атындагы мемлекеттiк академиялык опера жэне балет театры.1960 жыл.
Сурет 2 — Е. Брусиловскийдщ «^ыз-Ж1бек» операсынан. Суретте, солдан оцга карай: Каукен Кенжетаев, «Бекежан» - Курманбек Мырзабеков, «Жiбек» - БибiгYл Телегенова, «Телеген» - Амангевд Сембин. К. Шалабаев - Абай атындагы мемлекетпк академиялык опера жэне балет театрынын директоры. 1971 жыл.
Сурет 3 — М. Телебаев «Шржан-сал» операсы. «Бiржан» релiнде - Амангеддi Сембин. Абай атындагы мемлекеттiк академиялык опера жэне балет театры. 1976 жыл.
Сурет 4 — А. Жубанов, Л. Хамиди «Абай» операсы. «Абай» релоде — Халык артисi Мурат Мусабаев. «Ажар» - Нуржамал Yсенбаева. Абай атындагы мемлекеттiк академиялык опера жэне балет театры. 1985 жыл.
Аталмыш опералардык денi халыц эндер^ халыц сазгерлершщ 9ндерiнен туратыны енер сYйер цаумга кекшен белгiлi. Халыцца есiмдерi кек танымал K9сiби сазгер композиторларымыздык (цазiрп ата, ага буын) журтшылыцца
етене жацын, белгiлi, CY^Kri эндершщ езегiнде халыц эн шыгармашылыгынан нэр, бастау алуынык мэн-жайы, осында жатыр.
Ягни, бул эн орындаушылыц сазгерл^ мектебiмiздщ кэусар булац - непзп арнасы, болашацца тартар езiндiк сара жолы, атадан балага, урпацтан урпацца, устаздан шэтртке игi мура болып келе жатцан, абзал аманаты болмац.
Осы жерде бiр ескеретш мэселенщ келе жагы опералыц профильдегi орындаушы 9ншiлер (солист) орайында. Негiзiнен ауцымды, KYштi диапозоны кек, музыкалыц бтшттИ мол осы 9ншiлер. Бул энштердщ шыгармаларды орындау Yрдiстерiнде ежелден цалыптасцан мектебiне (школа) байланысты. Мысалы, Италия, Батыс Европа, Орыс т.б. Аталмыш шетел шыгармаларынан ариялар, романстар, эндер орындау барысында вокалисттердiк ашыц дауыспен не жабыц мэнер, дагдылары болулары бек мYмкiн. Элемдi енерiмен тэнт еткен улы, тамаша орындаушылардык бары буган дэлел.Аталмыш вокалдыц эн мектет^ хацында кэсiби маман дайындайтын енер оцуларында жYйелi кек маглуматтар берт баулыйды. Тарихы эрiден басталатын элемге танымал вокалдыц мектептер жайында кептеген авторлардык жазган екбектерi бар. Непзшен Еуропалыц орындаушылардык мектебiн олардык улы композиторларынык классикалыц вокалдыц шыгармалары арцылы дамып цалыптастыратыны белгiлi. Мысалы, ДЖ.Вердидщ шыгармаларын Yздiк орындаушы эншiлер лег болады.Онык атацты KYPделi туындыларын кез-келген эншiнiк игере бермейтiнi аян .Лирикалыц,драмалыц дауыстар соган лайыц партия,релдер сомдалады.Жалпы цанша эншi болса,сонша вокалдыц мектеп бар деген угым цалыптасцан.
Казак классикалык шы^армалары кез келген шетел орындау мектеб1не, калпына келе бермейдк Осы жердег1 «к1лтипан» - да сол казак классикалык шыгармаларын орындауFа ынFайлы, тындаушыларFа уFымды, жакын, тус1шкп орындау мектеб1н1н кажетт1г1. Элемге ортак белг1л1 вокалдык, классикалык мектептермен катар, узенплес ез1м1зд1н классикалык эн мектебшщ калыптасуы, онын замана талабына карай дамуы. Казак тел классикалык энш1с1 - деген уFымнын астарында:
- Академиялык вокалдык дауысы, мумк1нд1г1 (навык) тэж1рибес1, мектеб1 бар маман.
- Музыкалык терен нег1зд1 (базовый) кэс1би б1л1кт1л1г1.
- Казаки эн орындау онын езшдщ табиFи ерекшел1г1, болмысы турасындаFы тусшИ, жан жакты мол тулFа болуы.
Белг1л1 алдынFы екеу1 б1р-б1р1мен кат-кабаттас ербитуFын даFдылар. Ал сонFысынын кемшш болуы улттык классикалык шыFарманы орындаудаFы шоркактыкка яFни «гэп» осыFан кел1п т1р1лед1. Ал аталмыш осы ушт1к б1текайнасып, ундеспей1нше классикалык энн1н толыкканды «шыркалуы» заманауи талап, ереден шы^а алмайтыны анык. Бул опералык, камера, концертик багыттагы вокаклист
энш1лер1м1зге ортак талап - мектеп. Десекте, академиялык денгейде орындау барысында вокалист энш1, эйтеу1р казаки болса болды Fой деп «ортанколдыкка» барудан сак болу керек. Классикалык ере профессионалдык дэрежеш, кэс1би б1л1кт1л1кт1 талап ететуFын туFыр (5 сурет).
ЭД1СТЕР
Казактын классикалык, шыгармаларын орындаудагы нускау Yлгiлерi, тэсiлдерi
Казактын халык эн1 «Алконыр»
Б.Ерзаковичтын ендеу1нде бул эн ноталык материалFа едэу1р жаксы тус1р1лген. Вокалдык барлык дауыстар турлер1нде (спорно, тенор, баритон) орындалып жур. Халык арасында кен танымал, яFни академиялык орындау мен улттык дэстурдеп айтуда б1рдей дэр1птел1п келед1. ЖоFарыдаFы айты^ан тужырымды жузеге асыру барысындаFы осы энд1 дурыс орындауда оку эдютемелш кейб1р нактылы улг1лер1н мысалFа келт1рей1к. Эуелг1 шарт, муны ек1 этапка бел1п орындау кезег1н усынамыз. 1-ден, ендеп нотаFа тус1рген автордын усынымы бойынша академиялык мэнерде музыкалык бабы жаFынан сауатты орындап шыFу (Сурет 6).
Сурет 5 — Дж. Верди «Травиатта» операсы. «Жермон» релоде - Гафиз Еамов. «Альфред» —Амангевд Сембин. Абай атындагы мемлекеттiк академиялык опера жэне балет театры. 1980 жыл.
Сурет 6 — Халык артиа Нургали Нуапжанов, КР мэдениет кaйрaткерi Курманбек Байкуатулы, КСРО Халык aртисi, Казакстаннын Енбек Ерi Асаналы Эшiмов. 2016 жыл.
Эннщ ек1нш1 шумаFында эуелг1 фраза
цайталанып тур, ал, мэ^ш езгеше жэне сол бертген ыргац цалпында. Ал ендi осы эуен усынылган нота сурет бойынша гана орындалумен шектелсе, бул езi де еткен гасырдык, уацыт, заманнык энi. Баяу, салцын цанды музыкалыц ерiсi жагынан бiр цалыпты багышталынган. Нэтижесiнде солгын тартып эн толыц ашылмай цалады.
Ендi осы эннщ 2-шi этап ягни «цазацтык гасырлар бойы цалыптасып дамып орныццан эн орындаушылыц мектебiнiк озыц Yлгiлерiмен Yндестiре, уштастыра отырып» айтудагы мэнiсi мен езгешелИне талдау жасап керелiк. Алдымен эн сезiндегi екпiн Yндестiгiне аса кект белу керек. Ол бiрiншi шумацтагы «айнадагы», «жалаулатцан»жэне «найзадагы» сездершде болса, екiншi цайталауда «сейiлге шыц», «сылак цагып» жэне «жайнадагы» сездерше тYседi. Себебi цазац эндерiндегi ектн, елек текстiнiк iшкi магынасына байланысты цойылып отырады. Ендi эннiк музыкалыц цурылымы бойынша, эуен де осыган байланысты кейбiр уацтылы интонациялыц езгерютерге ушырап отырады. Бул цазац эн орындаушылыц мектебшщ сез магынасынык астарына аса мэн берiп, кекiл белуден шыгатын бултартпас бiр закды YPДiсi. Ал ендi эуеннiк езi де дэстYPлi эн шырцау сэтiндегi шабыттан езгеше бiр сипатца айналып отыратыны бар. Мысалы: осы эн мэтшшдеп сездерде «жалаулатцан» жэне «сейiлге шыц» нота бойынша Yштiкпен (триол) бертген. Мше дэл осы бiр жерде улттыц эшекейлеу (украшение) эсемдеу Yлгiсiн цолдана бiлсек, бул эннiк дэрттеу (интерпетациялыц) ере-дэрежесi едэуiр белеске кетертген болар едi.
Эндердi, шыгармаларды эуелгi Yйрену кезiнде мiндеттi тYPде нота текстiсi
бойынша гана орындалуы шарт.
Сонымен, мэселенiк тоцетерiне келсек: нотамен орындау бертген ремарканы сацтау 1-шi кезек мелшерiнде, ал оны эрi царай тYPлендiрiп, шарыцтау шепне жеткiзу барысындагы iзденiс-бул 2-шi кезек.
0згеге кекiлiм тоярсык:
Жалпы шыгарма бойынша жумыс iстеу кезекi. Бул жумысты студенттердiк шыгарманык сезiн жатца айтып, онык езi ой елепнен еткiзiлiп,салмацталFаннан кейiн барып шыFармадаFы ы^ацтыц суреттерiнiк эуенiне,музыкалыц турFысынан автордык айтайын деген ойы тYсiндiруден басталады.Мiне осы арада шы^арманык цай дэуiрде, цай уацытта пайда болFанын,сезi мен эуеншщ ара цатынасы жэне студенттiк бул жайындаFы ойын сурау арцылы оны мугалiмнiк эрi царай жан-жацты толыцтыруы сияцты жаFдайлардан басталады. МуFалiмнiк езшщ орындап беруi немесе DVD, SD, телерадио арцылы басца да белг^ энштердщ орындауында тыкдау керек.Эрине мшдетп тYPде шыFарманык цалай басталып онык эрi царай iшкi дамуы ы^ацтыц езгерiстерi жэне шарыцтап шыкдалу кезш / кульминация/ сосын барып цалай аяцталуы, студентке толыц талданып айтылуы тиiс. Мiне осынык бэрi теориялыц жэне iс жYзiнде асырылуы ттс. Мысалы, композитор Сыдыц Мухамеджановтык Абай Кунанбаевтык сезiне жазылFан «0згеге кек^м тоярсык» романсын талдап керелiк.
1. Ацын еткен Fасырда (1845-1904жж) емiр CYPген адам. Улы ацын бул елекшде ете терек толFаныспен,сезiммен елек,эннiк шын мэнiндегi цасиетiн тамаша ашып бередi.
2. Ал композитор советпк дэуiрдiк адамы. Абайдык сезше кептеген
эн,романстар жазFан белг1л1 композитор. Атакты романстары «Жарк етпес кара кен1л1м неFылсада». «КактаFан ак кум1стей кен мандайлым» т.б.
Композитордын бул романсында да Абай сезшщ терен маFынасымен,композитордын зарлы эуен1 б1те кайнасып шыккандай. 0згеге кен1л1м тоярсын 0ленд1 кайтып коярсын. Оны айтканда толFанып 1штег1 дертт жоярсын.
Сайра да зарла кызыл т1л Кара кен1л1м оянсын. Жыласын кезден жас аксын Омырауын боялсын.
Элбетте шыFарманы орындау алдындаFы талдау барысында композитордын ырFак, екп1н жэне дыбыс жалFастыFы баска да автордын устанымын басшылыкка алып отыру мшдет.
ШумаFы ете баяу дауыспен /р/ терен унмен толFана айтылады. Ерен ойлы акыннын елен1ндег1 терен де аукымы философиялык толFанысын беру, керсетуде энш1 дауысынын классикалык денгейде бай темб1рл1, кен диопазоны мен музыкалык, вокалдык турFыдан б1л1кт1л1г1, шеберл1г1 жет1к баритон дауысты энш1н1н орындауын кажет етер ед1. Романсынын толыккандылыFы Ь-то!е тоналн1с1нде айкын кер1нед1. Енд1 ек1нш1 шумакта эуен динамикалык кулшыныспен ербидк Осы ек1 ортада «Сайра да» - сезшде етпел1 нота тур. (Кездейсок нота емес) «ми» - нотасы ашык емес, кемкер1лген (крытая) дщгек (столба) туракты академиялык улгш1 устай отырып орындалады. Ал келес1 «Зарла» - сез1 «фа» нотасы аркылы шарыктау шег1не ff (кульминация) жетедк Эрине fermato. Классикалык
Yрдiс жумырланган (округленная) дауыспен Te6ipeHe, эуелете шыркау барысында дауыстын кeмескiленуiне (перекрытый) немесе ашьщ айкайга жол бермеу керек. Одан эрг «Кызыл тт» - терен толганыспен орындалатын бул сез iшкi сезiммен - сондыктан екпiндi Yннiк тез басылып pp-га ауысуды кажет етедi. Ал «Жыласын кезден жас аксын» магынасына карай iшкi ала-сапран ^йдщ, дауыс тембрiне эсер етуi салдарынан ацыраган, жылаган (рыдания) дауыстагы дiрiл аркылы, тосын Yнмен беру тэсiлiн колдануга болады. Бурынгы итальян эншiлерiнде (экарузо) бар YPДiс. Эрине кеп нэрсе орындаушынын мYмкiндiгiне байланысты той. Шумактын соцгы сeзi «Омырауым боялсын» - жай таза нотамен орындап коя салуга болмайды. Тeменгi «ля» (бас. ключ) жэне «фа» (1^í актв). Скачок - аралыктын sexta (VI). Бул жерде вокалдык, техникалык тургыдан жацсы орындаумен бiрге «боялсын» поэтикалык жэне эуен мэтшшщ iштей Yндесiп, eкiнiш сезiмi аркылы соцгы нYктенi коя бiлудi эншiден Yлкен шеберлшт керек етедi. Осылай шыгарманын классикалык; образын актер-эншi тугырымен уштастыра орындау аркылы казактын классикалык шыгармаларын шыркау мектебшщ Yлгiсiн паш ете аламыз. Баяу дегенмен салмакты,мэндi Yнмен сонгы шумактарды айтып барып бiтiредi. Шоктыгы биiк,еуропа,орыс,немiс т.б. элемдiк романстармен тендес бул сиякты классикалык шыгарманы орындауда музыкалык,вокалдык бiлiктiлiкпен бiрге тел классикалык эн шыркау YPДiсi,мектебi Yнемi басшылыкта болуы керек. «^н^ден кeрiктi ойдын сыртка шыккан сон суркы кашады»-дегендей,эрине теориялык тургыдан талдаумен оны ю жYзiнде кeрсете бiлу ылги да кабыса бермейдi
Fой. Десекте саф, ерен дарыннык езше дейiнгiлерден езiндiк «мен»-i бар ерекшел^тершде болса керек. Осы романстык Неополитаннык Э.Куртис «Пой мне»деген энiмен екеушде де iшкi екiнiшпен,тебiренiспен айтылатыны кект белер цызыцты жаFдай емес пе? Бул жалак елiктеу деген сез емес. Керiсiнше эншiлiк шабыттык, шы^армашылыц жан-жацтылыFы, талFам цабылдаудык жоFарFы сатысына ерлеуге баулу-тэрбиесi болмац Осы жаFдайда жумыс iстеу Yстiнде студенттiк ез бетмен жумыс жасау тэжiрибесi, iзденуi ез трактовкасындаFы жацсы сэттердi цолдап,оны эрi царай дамытуына мYмкiндiк бере бту керек.
«Эн айтсак да жаныкды жеп айтасык» деген халыц даналы^ы екбекке,iзденiске,жiгерлiкке шацырып турFан жоц па? Осы сияцты улаFатты айты^ан цанатты сездермен, студенттердiк жалпы енерге онык шнде эн орындаушылыFына деген ыцыласын дамыту,ербiте бiлу керек.
«ЖYректен шыццан сез жYрекке жол табар» дейдi халыц даналыFы.Ал жYректен шыццан эн ше?
Эым менiк езепм жан серiгiм, ЖYрегiммен тербейiн жан сезiмiн. Халыц энi «Шапибаяу» Бул эннщ эу баста дэстYPлi орындау Yлгiсiнде цайырмасы 2-рет айтылатын болFан. Ал KYйсандыцтык CYйемiлдеуiнде вокалдыц, академиялыц орындауFа лайыцты екдеу барысында 3-рет цайталанып, ете орынды классикалыц энге айналFан. КайырмасындаFы байырFы «Хэйлiм-жэлэй»- деген мэтшшде орындау жэне ондаFы цазацтык байырFы сезi «Бэдэуи» - 2 рет цайырымды ез YPДiсiнде орындау лэзiм. Халыц энi «Ацжалмаш» Бул эндаFы классикалыц орындауFа ете тамаша екделген. Романс
дэрежесiнде келтiрiп орындауFа эбден лайыцты. Алайда цазацтык халыц эн орындаушылыц мектебшщ бай ернепн орынды цолданып, шабытпен орындаFанда Fана эн дiттеген жерден шыFары хац. Жалпы теория жYзiнде эрцилы жолдар, нуцаулардык баFыт-баFдардык болуы ез алдына бiр тэлiм. Алайда практика жYзiнде цазацтык классикалыц эн шырцау мектебi Yлгiсiнде, эрбiр эншшщ ез трактовкасымен, езiндiк шыFармашылыц келбетшщ болуы басты мацсат. Yлкен енер таFылымы болмац.
Кез келген классикалыц эннщ, шы^арманык шырыцтай шырцалуы энш^е байланысты. Эншiлiк талап онык табиFи икемi(навык) имровизаторлыц, музыкалыц бiлiм-iлiмi, тэжiрибесi арцылы эн шыFарманы соны бишке шыFара алады.
Классикалыц енер элемге ортац болса, ол улттык ерекшелИмен цунды. Казацтык классикалыц ДYниелерiнiк осы ереден кершт, дэлелденген даFДыFа айналып, дамуы емiршек де баянды болмац. Сайып келгенде цазацтык классикалыц эн шырцау мектебшщ цалыптасу, даму тарихы, онык элемдiк Yдерiспен (прогресс) тесе ерютеу процесi осындай баFыт-баFдармен аЙFацталуда.
Сондыцтан да осы екбекте бертген кек танымал халыц эндерш (^йсандыц пен концертмейстердiк CYЙемелдеуiмен) осы керсеттген дэрiс бойынша машыцтанып (езiндiк трактовкасымен) аталмыш талап декгейше кэсiби турFыдан эбден даFДылаFан жаFдайда Fана эн ерес шарыцтау декгейiнен керiнбек.
Корыта айтсац бYгiнгi эншi-актер студент (талапкер шэшрт) келешек яFни, ертекгi ациыц эншi-суреткер туFырына кетерiлу жолында «бнерпаз болсак
ар;алан» - болып келт «eнердi Yйрен де жиренге» жетелiк аралыгындагы, «Инемен цудыц ;азгандай» iзденiс, екбек, о;у-б^м тужырымынык н9тижелi жемiсiне сайып келедк Бул ез кезегiнде ай;ын ма;сат;а на;тылы багыт-багдар берiп, оган апарар сара жолдык 6ipiH-6ipi толы;тыра eрбiтiп, логикалы; жалгасымен астасып отыратын, «6» -алты жYйелi тэстдеме-;агидага тiкелей байланысты. Атап айт;анда:
Студентик жеке даусын дамыту барысында (дем, диапозон, резонатор, т.б.) керект вокалды; к9сiби шеберлiкке орны;ты жYйемен нэтижелi тYPде баулып, тэрбилеу.
Музыкалы; б^м жан-жа;тылыгымен ;аруландыруда осы саладагы тэлiм тэжiрибенiк (орындаушылыщтык мектебiне сэйкес) утырлы жолдарынык кeзiн таба бiлу.
Бертген шыгарманык iшкi жан-дYниесiн аша бiлу тургысындагы iзденiске байланысты на;тылы талап пен талгам.
Актер-эншшщ шш сезiм ;уаты, eзiндiк eзгешелiк, ерекшелИнен туындайтын шабытын, кeркемдiк-эрлеу шеберлiгiмен уштастыра бiлу шыгармашылыгы декгешн ;алыптастыру.
Каза; классикалы; эндерiн, ;аза; сазгерлершщ вокалды; шыгармаларын академиялы; Yлгiде eзiнiк табиги бояуымен орындауда, осы екбекте ^рсеттген о;у-эдютемелш нус;аудык негiзгi сатыларынан бастау ала отырып уйретуге дагдылану жумыстары.
Студентик шыгармашылы; iзденуiне, фантазиясына еркшдш бере отырып, дурыс талгаммен интеллектуалды; тэлiм-тэрбие беру. Yлкен суреткер дайындаудагы м^з^лы; ;алыптастыру мектебшщ бYгiнгi так талабына сай Yлгiлерiн улагаттылыцпен ;олдану.
«Неше тYрлi жYйрiк бар, шамасына
;арай шабады» - дегендейiн бул ^рсеттген тагылымды (компоненттердi) эр цайсысыныц eз орнымен, керектi творчестволы; еркшдш аса бiлiктiлiкпен цолдаганда гана «Эн тYзелдi тыкдаушым сен де тYзелгiн» (Абай) сенiммен шыгудык кэсiби жолынык бiрегейi ретiнде, iс жYзiнде асыруга болады. Шынайы сезiм, шын жYректен айтылган шабытты эн, тыкдаушы ^к^шен шыгатынына кYмэн болмаса керек.
Кулактык ;урышын, айызыкды ;андырар ;аза;тык классикалы; энi, эннщ-эы, ал соны биш тургыда шыр;айтын орындаушыны эншшщ-эншiсi дейдк Мундай эннщ де, эншшщ де орны бeлек. Пiр тутамыз мундай eнер иесiн...
Мiне жогарыдагы кек eрiстi, толгау-тал;ы болган, сондагы «;июдан шауып, ;иысынын тауып» келген «Тулпардык ;ос тiзгiнi» - деп отырганымыздык тYп-тeркiнi осында. Эндк шыгарманы нота бойынша вокалды;, музыкалык; тугырдан жогаргы бiлiктiлiк, кэсiби шеберлш игере отырып, ;аза;тык дэстYрлi эн-орындау мектебiнiк озы; Yлгiлерiмен уштастыру талабы мен ма;сатында машы;тану. Эндi жа;сы орындау мен ас;а;тата шыр;аудык арасы жер мен кeктей. Алдыкгысымен шектелу, орта жолдан ;айту спеттi. Бул осы о;у ;уралындагы басты ма;сат, «;аза;тык классикалы; эндерiн академиялы; YPДiсте орындау мектебiнiк»-оку этiстемелiк негiзi болып саналады. Ягни эн, шыгарманы орындаудан бастап, ас;а;тата шыр;ау аралы; - жолындагы жYйелi методикалы; нус;ау. Кез келген халы; энш булайша терек, табиги бояуын са;тай отырып, дэйект дэрiптеуге баулу, осы багытты устай бту-бул ек эуелi уа;ыт талабы^зденю пен екбектi керек ететiн вокалды; педагогикалы; iлiм.
Сeз сокында айтарымыз-студенттердiк кэсiби орындаушылы;
даFДыларын цалыптастырудаFы педагогикалыц негiздерiне осы талдама жан-жацты талцыланылFан аталмыш кезектi мэселелермен айцындап,кейбiр нацтылы ерекшелiктерiмен толыцтыра бтдш деген Yмiт, сенiмдемiз!
Пiкiрталас
БелгЫ халыц эндерiн бурмалауFа жол жоц
ЖYрегiкнiк TYбiне терек CYKгi, Содан алFан асыл тас тастай керме.
Абай
«О, жаратцан! Ей адамдар табиFат, Рахымык мол, эдiлдiктi азат ет. Пенденщ хац цубылаFа барары, Жасай керме ез халцыка циянат!
Отанды cy^ марцая бiл ултыкмен, Ерендiгiн асцацтата шырцарсык. Эттекi мол тустарына елщнщ Азаматтыц KYрес, Yндеу айтарсык!
Жацсылардан нур шашады, шапаFат, Тегiне тартцан имансыздар, елге жат. ЛаFнетi KYллi елдiк жiбермес, Кара ниет, iздегендер жаманат» [2, 26
б.].
бшышке орай, халыцтык жYрегiнен терек орын алFан «Бренд» байырFы эндерiн, эршмге бiр телiп, бурмалап жазып, жалFан айтып, жымысцы эрекет жасап жYPгендер айылын жияр емес. Нацтылы тарихи деректер мен музыкалыц, Fылыми турFыдан зерттелмеген, ДYДэмэл, жорамалFа арца CYЙеп, бiлiктi мамандардык талцысынан етпей айты^ан, жазылFан (вымысел, домысел) нэрселердi жариялау, дерет цателiк. КоFамнык талай нэрсеге деген керенаулыц, немцурайлыFын эккi пайдаланып, шаруасын бiтiрiп жYPген «пысыцтардык» ic-эрекет «Е-дегеннiк
емеурiнiн танитын» цазацца кептен белг^ керiнедi...
Халыц жауhарларын эртYPлi, эркез болып туратын цисынсыз бурмалаушылыцтардан цорFай бiлу, елдiк кезцараспен царау рухани ДYниемiзге деген CYЙiспеншiлiктен туса керек. Казiргi айдай элемге белг^ енер майталмандарынык орындауында тэнтi, кек танымал классикалыц эндерiмiз «Ацбацай», «Суршацыз», «EKi жирен», «КарFаш», «Алцокыр», «Назцокыр», <^йни», «Тiлеуцабац», «Ауылык сенiк 1ргелЬ>, т.б. рухани енер пирамидасы юпетп, архитекторы халыц (сол пирамиданык бiр тасын аударып ананiкi едi, мына жацтiкi Fой - деген баз бiреулердiк ебедейсiз эрекетiнiк ендiгi жерде цандай цисыны бар). Тарихи терек орныццан, мэртебелi «Халыц эндерi» баFа жетпес рухани байлыц, ез орны, туFырында турFан адамзатца ортац енер цундылы^ы.
Сондыцтан классикалыц кэсiби эн орындау мектебшщ (вокалдыц) негiзi болып оты^ан халыц эндерiн жулцылай тартпацтау - енерсYЙенр цалык елдiк алакдаушылы^ын тудырып отыр. ЖоFарыда айтылFан классикалыц халыц эндершщ поэтикалыц мэтiнiнiк езi эр заман, эр уацытта, эртYPлi авторлардык (сазгерлердiк) кек байтац жерiмiздiк эр тарапынан эр екiрде шыццаны керенеу кезге керiнiп тур. Иэ, Fасырлар бойы халыц елегiнен етт, кептеген эндердiк бастапцы нусцасы мулдем езгердк Сейтiп халыц энi болмысына айналуы - бул енердегi рухани YPДiс. Одан бергi дэуiр мен Fасырда профессионал зерттеушiлер, композиторлар сол эндердi кэсiби турFыда екдеп, нотаFа TYсiрдi. Бул тарихи кезекнiк нэтижесшде классикалыц ДYниеге айналып, ол профессионалдыц дэрежеде насихатталды, дэрттелдк
Халыцтык рухани айнасы белгiлi классикалыц эндершщ неге булай бурмалауына зер салып, саралап, осы уацытца дейiнгi айты^ан, жазылFан тужырымдардык байыбына YKiлсек шынында да сонау сексенiншi жылдардык екiншi жартысынан бастап, цазацтык асыл цазынасына айналFан небiр эн-жырларымызды, негiзiнен бiр адамнык текiрегiне соны дэрiптеу мацсатындаFы эрекет, ic-шаралар екенiн керемiз. Жарыц керген бiлiктi мамандардык, Fалымдардык зерттеулерiне, жанайцайларына назар аудара отырып осыпан кез жеткiздiк. Ел цулаFын елек еткiзген Б.Тэжiбаевтык «ашыц хаты» айтулы жаFдайдык мэн жайын эу бастац ашып берген екен Fой. М.Эуезов атындаFы эдебиет жэне енер институтынык Колжазбалар цорында сацталFан Бэшр Тэжiбаевтык «Халыц цазынасы талан-таражFа TYсе бере ме?» [3]. Ауцымды жан-жацты зерттелiп халыц мэдени мурасына деген жанашырлыц пен, шынайылыцпен жазFан осы бiр ашыц хатца дес берелш. VIII белiмнен туратын сол хаттык классикалыц эндерiне байланысты II,III,IV,V белiмiн сол KYЙiнде толыцтай усынуды жен кердш.
II
Ек алдымен, сиыцсыз, сурыцсыз жайларFа кешiрек цосылса да, бiрац белсендiлiк танытып келе жатцан Казац радиосынык «насихатына» тоцтап етейш. Эфирден берiлiп жатцан кептеген халыц эндерi «пэленшелердiк», «TYгеншелердiк» атымен, яFни «пэлен» Серiнiкi, «TYген» Серiкiнi деп бертуде.
Мысалы, халыц эндерiнен «Жиырма бес» СалFарiнiкi, «Лэйлiм», «FашыFым», «Бурылтай» Бiржандiкi, «Кара торFай» (Сырдык халыц эы), «Алтыбасар» Ыбрайд^, «Гауhар тас», «Райни», «Бес царагер», «Эйкен- ай» Сегiздiкi, «Топай
кек», «Ардац» Жарылгапберлшш^ «Юран» Естайдiкi, «Суржекей», «Шэпибай- ау» Жаяу Мусанiкi, т.б болып бурын- сонды атацты энштердщ орындауында лентага жазылып алынган. Жогарыда аты аталган халыц 9ндерi бYгiнде диктордык жака «алгы сезiмен» ^нбе-кYн эфирден бертт жатыр. Сонда радио басшыларына мундай «жомарттыцца» кiм бердi екен? Ол жагына ацыл жетпейдi?.
Казац халыц композиторларынан жогарыдагы маржан эндердi цызгану емес, оларга «телiнген» эндердщ стильдiк жэне мазмун жагынан келмеуш кейбiр адамдар неге ойластырмай отыр? Олай ойламайтыны- тек эркiм ез ата-бабасынык атац- дакцын шыгаруга (муны тарихшылар «трайбализм» деп жYP) жан аямай, кез жумбайлыц эрекет жасауында болар деген тужырымга келмеске ылаж жоц.
Жалпы айта кетер нэрсе, аты мэлiм халыц композиторлары музыка тарихынан ез орындарын алган. Олардык ез тел шыгармалары ездерiне жетедi. Олар жаман- жацсаусыз- ац халцына цадiрлi! Олар туралы академик Ахмет Куанулы Жубанов <^сырлар пернесi», «Замана булбулдары», «Эн- ^й сапары» атты цунды дYниелер жазып кеттi [4]. Атацты А. Затаевич те бул турасында кел- кеар екбек еттi [5].
Ill
Содан сок ^ана шындыцца бой усынып, халыц эндерiне, кYйлерiне араша тYсе алар едi. Мысалы, «Лэйлiм» Бiржандiкi емес. Бул эн Бiржаннын «Лэйлiм шыраганан» интонациялыц жагынан да, шыгу негiзi, туу мотивi жагынан да тым шалгай жатыр. бйткеы Бiржан «Лэйлiм шырагынык» ез емiрбаяны бар... Ал «Лэйлiм» - лирикалыц халыц энi.
Сол секiлдi Бiржан «^шь^ында»:
ДаpиFа- ай, дуниеге неге келдiм,
Kелдiм де 6íp жетiмтiктiц coцына еpдiм...-
деn айтyFа тиic емеc. Эн cазы кыз аyзынан шыкканы танылып тур...
ТаFы да xалык эн «Бypылтай» тypаcында Д. Жубансв: <^ржан энiнiц аты «Бурыл» бoлFан. Бip катар кiciлеp «Бурыл» бoлcа, «Бypылтай» да белар деn, «Бypылтай» деп атаn кеткен. Бiздiцше, ал дурыю емеc» [А, б. А9].
Эфирден бертш журген «Юран» энiнде:
Ош эндi Юран деген кыз айтыпты
Балаcы баcка адамныц cалаFан еме^-
бoлыn айтылcа, эн автopлаpыныц мм екендiгi взiнен - взi ашылмай ма?!»
«Длтыбаcаp» Ыбырайдыц твopчеcтвoлык пoчеpкiне келiцкipемейдi...
Бiз, эрине, «Длтыбаcаpды» Ыбырайды кимаyдан аyлакnыз. Бipак автopы белпаз эндеpдi эбден шындыFына жетпей бipеyге тели cалyдан да аyлакnыз [А, 196 б.]. «Ыбырай эндеpiнiц ^мшде «КаpатopFай» деген ат бар... Эннщ ^зше каpаFанда бiз бiлетiн «КаpатopFайдан» баcка мyзыкаcы бар cиякты!» [А, 201 б.].
Аxмет Жyбанoв таFы 6ÍP cвзiнде:
«...Kейбipеyлеp казактыц ежелп канына ciцген , элi кунге арыла алмай келе жаткан жерлеоппне тартып, жакcы эн, жакcы куй бoлcа, взiнiц аталаcына, аyылдаcына жапшрады» - деген [А, 203 б.]. Аxац айтып кеткендей, xалкымыздыц езiмен бipге жаcаcыn келе жаткан, небip маржан дуниелер «Казак эндеpi» жинаFы каншама баcылымдаp квpin, квnшiлiктiц pyxани азыFына айналcа да, бYгiнде шл дуниелер талан-таpажFа тYcin, эpкiмге танылып, pеcnyбликалык pадиo мен баcnалаpдаFы, газет жypналдаpдаFы кейбip адамдардыц кулшына шр^мен вз жеpлеcтеpiне зopлаn беpiлin, FылымFа
да, зацFа да кеpеFаp ic icтелin oтыp.
Сoл айтылFан за^ыздыктыщ курбандары: «Суржекей», «Шэпибай-аy», «Дрдак» , «Тonай квк», «Гаyhаp та&>, «Еайни», «Беc каракер» , «Эйкен-ай», «КаpFаш», «Балкypай», «СыpFакты», таFы баэда эндер.
Mыcалы, Кyан Лекеpoв айткан «Тonай квктiц»:
«ЖаpылFаn еcкi эншшщ ма^азы едi,
Эндi ерттеп, кYЙдi мiнген аpдагеpi.
Оcы эндi Kекшетаyдан еciттiм деп,
БаянFа алып келт жаЙFан едi», -
деген эннщ cездеpi кiмнiц аyзынан шыкканын кеpcетiп турды [А, 3B7 б.].
«ЖаpылFапбеpдi взi эн шыFаpмаFан, бipак катарынан oзFан эншi-opындаyшы бoлcа керек. Мше, oныц pеnеpтyаpынан «Кали», «Шама», «^пай квк», «Дрдак», «Kелiншек», жэне баэда эндер алады» [А, 352 б.]. «^ндай-ак «СыpFакты» энiн ЫбыpаЙFа жапcыpyдыц ешбip opны жoк, oл эннщ Эcеттiкi екенi элдекашан белгiлi. Ыбырайдыц «Балкypайы» атанып кеткен эн де бiз бiлетiн «Дйман-ШoлnанFа» енген «Бал^рай» емеc, тек аттаc» [А, 203-20А бб.].
IV
Ендеше Д. Затаевич жинап, т^атка (нoтаFа) тYcipген cан мындаFан xалык эн-кYЙлеpiн, Д. Жyбанoв жазып кеткен xалык кoмnoзитopлаpы шыFаpмалаpын кайта те^ерт (ревизиялап), автopлыFын бypмалаyдыц киcыны жoк, тinтi, зацcыздык дейтiнiмiз де coндыктан. Халык кoмnoзитopлаpыныц бэpi де, ец алдымен, xалык мypаcынан cycындаFан. Оpындаyшы эншiлеp тypалы да академик Д. Жyбанoв квп жазды. Сoл квп opындаyшылаpдыц бэpi бipдей эн мен ^йге автop бoлыn кете алмайтынын да дэлелдеген.
Дyызекi дэcтYp бoйынша кейбip адамдар «ата-бабам шежipеci» деп,
академияFа KYллi ел айтып жYPген акыз, эн-KYЙ, жыр, мацал-мэтел, шешендiк сездерш жинап кел-кесiр етiп тапсырады. Жэне де бэршен бурын ез «болжамын» шындыцца саяды. Талай Fасыр етт кеткен ез кезiмен кермеген элп аталарынык атаFын шыFарам деп, газет-журналдарFа «Ел аузынан» деген айдар таFып жариялап, тiптi кiтаптарFа да енпзуде...
Мундай болжамдардык терiс, дурысы турасында академик, жазушы Мухтар Эуезов тарихи елекдердщ авторлары кебiнесе сол оциFаларды кезiмен керген тустастары деп, эдт, тап басып айтса, ал ез кезiмен кермей-ац, эркiмнiк долбары мен бiздiк бYгiнгi тустастарымыздык бiрi Каратай БиFожин Сегiз серi Байрамулы Шацшацов «цалдырFан» деп, «Керей шежiресi» деген цолжазбасын Казац ССР Fылым академиясына тапсырFан. Сол бойынша академиянык Fылыми цызметкерi ГYлшат Турсынова «Каратаудык басынан кеш келедi» («Елiм-ай») деген мацаласын «Мэдениет жэне турмыс» журналына (№6, 1981 жылFа саны) жариялаFан [5, 124 б.]. Сол мацалада халыцтык белгiлi «Елiм-айын» ерлi-зайыптылар Кожаберген жырау (елекiн), сонык эйелi Айша (энш) шыFармапты-мыс... Бул адамдар Омбы жаFынан Сыр бойына «цайындап» келгенде айтса керек. <^м-айдык» цанша нусцасы болса да, айтушысы халыцтык езк Эн - «Ацтабан шубырынды» кезшде, импровизациямен шыццан зар. Онык цаншама нусцасын цаншама адам айтса да, тарихта ел бтетш бiр Fана TYPi халыцца кек жайылFан. Ендеше «Елiм-аЙFа» жака автор iздестiрудiк Tirnn де жен-жосыFы жоц. Осындай «жакашылдыцтык» кесiрiнен «Елiм-ай» энi «Казац эндершщ» кейшп басылымдарына кiрмей цалып жур...
«Эркiм бiлгенiн биiк цояды» дегендей, бiз емiр сурген дэуiр Fасырлар бойы жырланып келе жатцан халцымыздык асыл муралары - «Кыз Жiбек», «Козы Керпеш - Баян Сулу», «Айман - Шолпан», таFы басца та^ажайып дастандарын, жырларын, эн-куйлерiн тел^ен бул кунге дей»н аты елге мэлiм емес Сегiз дегендi тауып алып,тарихи тулFа ретiнде керсеткiсi келетшдер тобы радиоFа,газеттер редакцияларына бiрiнен сок бiрi ыцпал етуде жэне науцандыц жумысында олар ешбiр кедергiсiз ойындаFыларын елге эйгiлеп улгередi.
Сонда Сепз серi дегендерi кiм?
1) «Казац эдебиет» газетiнiк 1977 жылFы 1 штде кунгi санында Е.Жацыповтык «Сепз Серь» деген мацаласы жарыц кердi [6]. Казац тарихында ешцандай прогрессивтш рел атцармаFан Шацшац бидiк немереа, Баймуралы Мухаммедцанафия дегенге ОмбыдаFы кадет корпусын бiтiрiп, Шоцан туFан жылы сол Мухаммедцанфия Байрамулы Шацшацов «Кыз Жiбек», «Козы Керпеш - Баян Сулу», «Ер ТарFын», «Айман - Шолпан» дастандарын, «Гаухар тас», «Райни», «КарFаш», «Эйкенай» , «Ацбулац» эндерiн шаFарады-мыс. Бул цалай? Кашцын офицердi iздеушi болмаFан ба?
Ал, Р.Муарепов «Улпан» повесiнде: «Cегiз серi» деген Омбы^а тацау Кызылжар жерiнде,ез елшде емш-еркiн салдыц цурып журFой! Элгi цашцын Мухаммедцанафия Байрамулы Шацшацов цалайша Сепз œPi атана цояды? Шацшацов туралы да,Сегiз туралы да ттдей болса да деректi документ бар ма екен? Бар болса неге айтылмайды? Ал Мухаммедцанафия да деп жургендерi - Шоцан
(Мухаммедканафия) Уалиханов. Сонда Сепз дегендерi «мата данкымен без еткенiме?...» [7].
Калайша екi FасырFа жуык уакытта казак халкы жоFарыда аталFан сез асыл казынасынын «авторын», яFни Шакшаковты атамаFан? Ау, атадан балаFа мура болып келе жаткан халкымыздын ауыз эдебиетшдеп шжк маржандары ешкандай Шакшаковтiкi немесе СепздМ емес,халкымыздын ез мурасы емеспе едМ
2) «Казак эдебиетi» газет езiнiн 1978 жылFы 3 марпжы номерiнде И. Кенжалиев: (булда Fылым кандидаты) «Cегiз Серi - Шакшаков Исатай - Махамбет кетерiлiсiне катыскан,кетертюштерге кейбiр соFыс тэсiлдерiн уйреткен» - дейдi [8]. 0зi тарих Fылымынын кандидаты бола тура,ешкандай жазба дерекке суйенбей,тт ушымен айта салынFан кт-шшентай макала казак тарихын мулде бурмалау болып шыккан! «Исатай - Махамбет кетер^а туралы талайлар Рязанов, Шахматов, Жумалиев таFы баскалар Fылыми енбек жазды.
Шереков акыннын Исатай, Махамбет туралы дастаны бар. Ол штаптардын бiрде-бiреуiнде не Сегiз, не Шакшаков туралы бiр ауыз сез айтылмаFан.
Муны М.О.Эуезов атындаFы эдебиет жэне енер институтынын Fылыми хатшысы, филология Fылымынын кандидаты А. Мусинов (21маусым1978ж.). МаFан жазFан хатында «Cегiз серi жайында эдеби газетте жарияланFан эдебие^ Е.Жакыпов пен тарихшы И.Кенжелиевтiн макалалары Академиянын да, институттын да пiкiрi емес, жеке ездершщ пiкiрлерi»,- делiнген [9].
3) СоFан карамастан «Казак эдебиетi» газетi элi кунге езi жазFан Шакшаков Байрамулы Мухаммедканафияны
мулдем умытып, Сегiз серi Шакшаков деп атап, халык елендерш, «ел аузынан» алынFан деп бурыштама койып,сонын атымен жариялап келедi. Шакшаков бул кунде Сегiз серi болып кетп. Шакшаковтын ез атын,экесiнiн атын «Казак эдебиетi» мулде есiнен шы^арып алды. ОFан телiнген елендерiнiн акауы кеп». Сондай-ак эндердiн таFдырына келсек, бурыннан айтылып келе жаткан халык эндершщ бiрде-бiрi музыка зерттеушiсi Затаевич жазFан сан мындаFан казактын эн-куй жинаFында Сегiздiкi, не Шакшаковтiкi делшбеген.
Сегiз дегеннiн - Шакшак немерес емес екенiн, онын эдеби кейткер Fана екенiн, кезiнде акдемик жазушы Сэбит Муканов «Халык мурасы» атты кiтабында (Казакстан баспасы, 1974 ж.) жазып калдырFан болатын [10].
Будан шы^атын корытынды: «Казак эдебиетi» газетшде Е.Жакыпов, И. Кенжалиев жэне баскалар кетерген Сепз Шакшаков Байрамулы Мухаммедканафия емесш С. Муканов зерт^ растайды. «Сегiз серi» эдеби кейiпкер дейтiнiмiз де сондыктан. Сэбеннiн жазбасында «Макпал-Сепз» хикаясын 1лияс ЖансYгiров акын да дастан еткен кершедк.. [10].
Ендеше, ауыз эдебиетшдеп «алып-кашпа» сездердi пайдаланып, халык мурасын трiк етуге болмас! Ата-бабанын атын шыFаруда еткен тарихты езiнше езгертуге ешкiмнiн де хакысы жок болар! Сондай-ак «Жерштдш» пен «Жекшiлдiктiн» бYгiнде ешбiр пайдасы жок! Ондайдын тамырына балта шабылса керек-тi! Осы туста келешек урпакка аманатты дуFай сэлемiндей, тарихтын келенкелi тустарынан сыр шертетiн дуалы хаттын тiзгiнiн тежедiк.
Ендi бYгiнгi уакыт, тандаFы аталмыш езектi мэселеге байланысты жазылFан дэйектi, нактылы деректерге токталсак.
2013 ж. М. О. Эуезов атындагы Эдебиет жэне енер институты Колжазба бeлiмiнiк мекгерушiсi, филология гылымдарынык кандидаты Тоцтар Элiбектiк «Ойтамызыц» ттабынык «сепз серiге цатысты сенiмсiз цолжазбалар» атты кeлемдi зерттеу мацаласында бiлiктi заманауи галымнык кезцарасымен нацтылы айцындалган [11]. Сол мацаладагы халыц 9ндерiне байланысты жерiнен. «Казiрп электронды ацпарат кездершде берiлiп жYрген «Гаухартас», «Ацерке», «Жылой», «Ттеу-Кабац», <^йни», «Илигай» т.б. бiрцатар халыц 9ндерi мен ондаган кYйлердi С.Баhрам¥лынык авторлыц туындылары деуге гылыми дэлел жоц. Казацтык 1000 энш нотага тYсiрiп, жинаган eрi зерттеген А. В. Затаевич пен академик А. Ж¥бановтык екбектершде Сегiз сершщ 9н-кYйлерiне байланысты ешцандай м9лiмет керсеттмеген [5].
Сeйтiп, 17-18 жасар бозбала Сепз серi 1835-1836 жылдар аралыгында осыншама дастандарды жырлап,шыгарып кептеген эн-кYйлердi дYниеге келтiрген болып шыгады. Жеттзуштердщ м9лiметiнше, Сегiз сершщ «Кыз Жiбек», «Зейне-Зайып», «Козы керпеш-Баян с¥лу» дастандарын ЖYсiпбек Шайхислам¥лы, Мэулекей Юмачков, Хасен Баба деген адамдар Казан цаласынан бастырып, кiтап етiп шыгарган. Б¥л айтылгандарга ешцандай дэлел келтiрiлмейдi. К.Бигожин тапсырган «Кыз Жiбек» жырынык мэты мен ЖYсiпбек н¥сцасында айтарлыцтай ерекшелтер байцалады. Сондыцтан фольклортанушы-текстолог талым марц¥м М. Р¥марова К. Бигожин цолжазбасына мынадай цорытынды жасайды:
«Б¥л-жарияланып жYрген "Кыз Жiбек" жырынык жэне опералыц цойылымынык мазм¥нынан алынып жазылган жака
туынды. Киссанык мэтiнi бойынша онык сюжетiн пайдалана отырып, жырдык эпизодтарын ц¥нсыз ¥йцастармен, кейде он жолда бiр кездесетiн ¥йцас-бос сездермен, кейде басца жырлардык сол сияцты сюжеттерiн алып, орынсыз толтырылган. ...Жыр жариялауга да, зерттеуге де келмейдк Кейiн ц¥растырылган, эдемi жырдык текстш б¥збац болган эрекет. М¥ндай жырлармен фондыны толыцтырудык цажетi жоц» [12]. Ал белг^ эпостанушы, филология гылымдарынык докторы, сол т¥стагы Колжазба орталыгынык мекгерушiсi, профессор О. Н¥рмагамбетова М. О. Эуезов атындагы Эдебиет жэне енер институтынык гылыми цызметкерi Т.Канагатовца: «Бигожин Каратайдан келiп тYскен керей Сепз серi Бахрам¥лы жырлады дейтш "Кыз Жiбек циссасынык н¥сцасын" езше цайтарып жiберуi керек» (сол бумада) -деген н¥сцау бередi [11].
«Ойтамызыц» кiтабынан тагы бiр Yзiндi. "Казац фольклорынык алтын цорына цосылган «Кыз жiбек», «Айман-Шолпан» «Козы керпеш - Баян С¥лу», «Камбар батыр» «Ер таргын» т.б жэд^ерлерщ Сегiз эсерi Бахрамулынык шыгармашылыгына телш^ тiптi негiзсiз болып кeрiнедi [11]. Себебi керсетелген халыц м¥ралары М. Эуезов. С. Сейфуллин, Ы. ДYйсенбаев, М. Fабдуллин, Э. Кокыратбаев, Р Бердiбаев, С. Касцабасов, О. Н¥рмаганбетова, Ш. Ыбыраев, Е. Т¥рсынов, Т. Сыдыцов, М. Р¥марова, З. Сеттжанова т.б. галымдар тарапынан зерттелт олардык айтушы-жыршылары, жеткiзушi-жиналушылары жeнiнде моногарфиялыц, библиографиялыц жэне сипаттамалыц екбектер жазылды. Бiрац б¥л екбектерде С. Бахрамулы есiмi аталмайды. Сол мацалада Елбасы Н. Назарбаевтык бастамасымен «Мэдени
мура» баFдарламасынын аясында жарык керiп жаткан «Бабалар сезi» 100 томдык жинаFынын бел ортасынан орын алатын «Кыз Жiбек», «Айман-Шолпан», «Козы Керпеш-Баян Сулу», «Камбат батыр», «Ер ТарFын» т.б. [13] жырлар мен дастандардын жалFыз бiр тулFаFа телiнуi рухани кундылыктарFа жасалFан киянат болып саналады. Сол сиякты халыктын эн-кYйлерi санатындаFы кептеген жэдiгерлердi С. Баhрамулынын авторлыFына телу эрекеп^ де негiзсiз, FылымFа жат тужырым болып саналады [14, 124 б.]. Осы айты^андарды тYйiндей келе, Сепз серi мурасы делiнiп жYPген К. БиFожин, М. Болатов етшзген М. О. Эуезов атындаFы Эдебиет жэне енер институты Колжазба корында сакталFан, тYп-теркiнi белгiсiз, бурмаланFан, сапасы мен керкемдiк денгейi сын кетермейтш мэтiндердi [14] жан-жакты, iргелi тYPде зерттемей турып, жоFары оку орындары мен мектеп окулыктарына енгiзу ертерек деуге непз бар. Осы жерде М. Кабанбайдын ретроспективалык сухбатынан эркилы заманауи куйтыркылыкка байланысты айтып кеткен терен ойдан шыккан, керегендiк сезi оЙFа оралады...
«0йткенi бурынFы одактын кыраFы бакылауы жок, езiмiз би, езiмiз кожа болFан сон баяFы кинорежжисер маркум Султан Кожыковтын "Кыз- Жiбектi" тYсiрiп жYрiп, кашай салFан кино танбалы тасынан "элемдш жаналык ашып" маскара болFан кезiмiздей, ауадан академик жасап жYPмiз» ретроспективалык сухбатынан [15, 20 б.].
0нер тарабында Fасырлардан аса кен колданыска ие халык эндерiнен жинактар бар. Онда таЙFа танба баскандай Халык энi «Акбакай», «Екi жирен». 0ндеген Л. Хамиди. Халык энк «Шапибаяу», «Япырай», «Алконыр»,
т.б. 0ндеген Б. Ерзакович. Осы кунды оку кУPалындаFы «Халык энь> - деген касиеттi сез, уFымды ысырып койып орнына (Сегiз серО ендеген Л. Хамиди т.б ендеген адамдардын аты женiн калдырып, жинактар шы^арып жYPгендер бар. Мысалы: Халык эн «Райни» бiр жинакта Жары^ап бердi, ал таFы бiрiнде сол эн Сепз серi - деп езгертт жазыла бередi [16]. Сонда Fасырлардан дамып, шындалып жеткен халык эндерi оны сол турFыдан баFалап, зерттеп, зерделеп барып заманауи талап денгейден ендеп, орныктырFан майталмандар казак енершщ негiзiн калаушылардын енбегiн еш кылуFа кандай адамнын дэтi барады. Осынау бай мураны паш еткен кайраткеркерлердщ ерен енбегi кайда калмак?! Бабалардан калFан мирас рухани дYние жеке меншiкке аударатын мYлiкке (недвижимость) жатпайды. БYкiл саналы емiрлерiн, кэаби бiлiктiлiгiн сарып еткен адал енбепн, олар емiрден еткеннен кейiн, непзаз онды-солды, тоFытуFа,кыстыруFа кiмнiн какысы бар?
Бiр адамды дэрiптеу максатында, эйг^ эндердi жасанды жолмен соFан телт бурмалаудан абырой болмайтыны жайлы айтылып, жазылып та жYPгенiне жарты Fасыр. ¥лы кайраткерлердiн аманат кылып кеткен халык эндерш жокка шыFарып оты^ан кандай зерттеушi. Кэсiби маман, ез iсiне адал адам мундай тоFышарлыкка бармас едi
FOЙ...
Бурын белпаз кэсiби турFыдан енделмеген эндердi жарыкка шыFарып, тындаушы кауымFа жаналык усынса бiр сэрi FOй...уланFайыр кен даланын ана шетiмен мына шетiне бiр секiртiп жYPген Сегiз серi дейтш сенiмсiз кейiпкерде ондай бiр эн кездеспейдк Халыктын кэсiби мамандармен бiрлесiп, кешендi тYPде экелген асыл мурасын шекесiнен
шертт отырып, бiр адамга телiп, алып беру пиFыл-эрекетi айцайлап т¥р?
Жогарыда Б. Тэжiбаевтык хатында FашыFым-энiнiк Бiржандiкi емес екенi дэлелденген. Кейiн М. Ж¥мабаевтш болып басылып жYр... Буынсыз жерге пышац ¥PFан эулекiлiкте дауа жоц екен. Ал эннщ сезше жYгiнсек,сол баяFы ДариFа дYниеге неге келдiм, Келдiм де бiр жемтктщ сокына ердiм. Эйел затынык шыFарFанын eзi-ац айтып т¥р. Казацта «Сыксу» - деген цыз ¥затцанда дэстур болFан текiне, сYйгенiне ¥затпай цалык малFа берiлген талай цыздык таFдырынан сыр шертетiн елек, эуендер, жоцтау т.б.кеп болFан. Казацца цыз-келiншектiк эн, елек шыFаратыны таксыц болFан емес. Халыц энi: «Екi жирен». Кешкенде жылцы айдаймын даламенен,
Аулыка барушы едiм аламенен -деп басталады Fой. Халыцтык тел энiн, бiреуге телу Yшiн, шыFарFан «Серiнiк» - шмнщ жылцысын баFып жYрiп, кiмге арнаFанын дэлелдеу керек емес пе? Халыц эн «Япырай», «Кызыл бидай» А. Байт¥рсыновтыш делiнiп, (сегiз серi болып шы^а келгенi цалай). Халыц эн «Жылыойдык», Б. Тэжiбаевтык «Ацб¥лац», Сэдщожанык «Сары бидай» эндерiн Сегiз сер^е ауыстыру эрекетi эрине делитанттыц.
Халыц энше, аса сац, абай бола бту eнегесiнiк кeрiнiсi классик зерттеушiлермiзде тамаша айцындалFан. Бiрер эннiк даудамайы ез алдына. Каншама цазацтык классицалыц эндерiн, ол аз болFандай бYтiндей бiр халыцтык Fасырлар бойы цалыптасты^ан цисса, жырларын дайын кYйi келдекен кек аттыFа екгере саFан... Ттт оЙFа симайтын нэрсе Fой...
Орыстык халыц эндерiне eлекiн жазFан А. Пушкин, М. Лермонтов
немесе романс цылып екдеген композиторларынык болFаны белгЫ. Бiрац сол орыстык халыц энш эркiмге бiр телiп (лацтыру), таратып беру, тiптi бiр адамнык атына теккере салу сияцты сорацы эрекеттер, б¥л халыцта атымен жоц. Ресейдщ орталыц телеканалдарынан орыстык халыц эндерш, вокалист эншiлердiк орындауында концерт залдарынан трансляция жасап жатады. ОFан эр тYPлi ¥лт eкiлдерi цатысады.
Ттт Э. Кастеев атындаFы музейден (КР М0М цорынан) «У!!-!Х FасырлардаFы белгiсiз орыс суретшiлерiнiк портреттерi» - деген атпен керме керуге болады. Бiзде де «Назцокыр» энiнiк eлекiн екдеп жазFан Иса Байзацов болатын. Ендi цашаннан берi оны келденек келген кек (сер^е) eкгерiп жiберген.
«Адал болмай азаматпын демегiн». Б. Момыш¥лы.
Халыц эртiсi, профессор Каукен Кенжетаевтык аузынан «С¥рша цыз» -эншщ Жаяу М¥санык энi емес екенш талай естiдiк. (Ол Жаяу М¥санык энi болса, маFан да жацсы,аталас аFайын болып келемiз, бiрац б¥л эннiк оFан цатысы жоц-дейтiн) [17]. Ардацты аFанык таFзым етер адалды^ы Fой. Ек алFаш А. Затаевичтык Жаяу М¥санык ез аузынан жазып алFан сегiз энiнiк iшiнде б¥л эн жоц. Болса eзi-ац айтар едi Fой. Расырлар бойы тыкдаушы ц¥лаFына эбден сiкiп, жYрегiнен терек орын алFан, халыц эндерiн, белг^ енер цайраткерлерi кэсiби декгейде екдедк Сол арцылы элемге классикалыц дYние, музыка экелуге цайталанбас Yлес цосцан. Ал ол эндердi ез кезекшде атацты эншiлер орындап, насихаттаFан жэне ол ез жалFасын табуда. Осынау замана дэуiрлердi шыFармашылыц жол, таFдырды бастан eткерiп, баз кешкен халыц эндершщ жэне оны паш еткен,
жарыкка шыFарFан кайраткерлердiн нендей жазыFы бар? Авторлык кук, зан жалпыFа ортак емес пе. Кешегi жаксы ^ида «Бэрi бiрi Yшiн, бiрi бэрi Yшiн» -бYгiн, «Эркiм кара кан басы Yшiн» деп ауыстырып алсак, ол улттык сананын уланFаны емей не?
Будан шыFар корытынды:
- Халыктын ез рухани дYниесiн езiне кимай тартып алудын куйтыркы эрекетi;
- ТYп тамыры халыкпен бiте кайнасып, «халык айнасына» айналFан байырFы халык эндерiн баз бiреуге телу Yшiн, бурынFы кэсiби классик зерттеушi Fалым, енер кайраткерлерiнiн аманат етт кеткен енбектерiн негiзгi басшылыкка алу аркылы зерттелуi тиiс. Сепзге байланысты жазылып жYPген нэрселердiн кеп жаFдайда аталмыш талапка кереFар болуы онын негiзсiз, дYДэмэл сын кетермейтш эуеской эдеби шыFармалар екендiгiн дэлелдейтш тужырымдардын болуы.
- Казак халкынын бай, кисса, батырлар жыры, айтыс, тiптi эрiден келе жаткан синкретпк енер «Кыз Жiбек», «Козы Керпеш-Баян Сулу» т.б. Есте жок ест заманнан аныз кептеген халкымыздын тел туындыларын бiр сегiзге аудару, сол шы^артты-мыс деп телу ешкандай кисынFа келмейтiнi кез келген кезкаракты адамFа тYсiнiктi болса керек.
- Кенесары, Жанкожа, Исатай-Махамбет т.б. «Толарсактан саз кешт», казак халкы Yшiн жан кешт^кпен бYткiл саналы емiрiн сарп еткен колбасшы баhадYPлермен замандас болFан адам, олармен кандай да бiр жаFдаймен араласканы жайлы ешкандай тарихи деректердщ жоктыFын жоFарыдаFы авторлардын кадау-кадау айткан аЙFакты пiкiрлерiнiн кенiлге конымды екенi де рас.
- Белг^ халык санасындаFы айтулы
халык эндершен баска, бiрде-бiр эннiн «Сегiздiкi» болып шыкты деп табылмаFанынын езi Yлкен кYДiк тудырады. СоFан карамастан, ест, жарамсыз дэйектердi элеуметтiк желiде боратып, буынсыз жерге пышак уруды эдетке айналдырFандарFа дауа болмаFаны екiнiштi-ак!
- Тарихи-музыкалык Fылыми турFыдан дэлелденбеген, кэаби мамандардын дэйектi, сарабынан етпеген нэрселердi шынFа ауыстырып, сол аркылы жансак пiкiр тудыруды жYЙелеп жiберген. Сонын салдарынан кептеген асыл KУндылыктарFа сыз тYсуде;
- Казiргi заманауи коFамдаFы кептеген нэрселерге деген немкурайлылыкты ез дегендерiне эккi пайдаланып айтылып,жазылып жYPген объективтiк пiкiрлермен санаспай анайылылыкпен (лобовым путем)
бiр адамды дэрiптеудiн жолын iске асырылып келе жатканы кез каракты азаматтардын ашу-ызасын тудыруда. Халык эндерiн халыктын езше кимай бурмалау кысастыFына эдiл тойтарыс берудiн Yлгiсi ретiнде бурыннан, келе жаткан классификациялаудын YPДiсiн бiлiктiлiкпен орныктыра отырып жазFан «Назконыр» атты оку куралы, кiтап болып жарык кердi . Кiтаптын авторлары Т. Жургенов атындаFы улттык енер академиясынын кафедра менгерушiсi, К. Р-нын енбек сНрген енер кайраткерi Р СтамFазиев жэне К. Р-нын мэдениет кайраткерi белг^ кYЙшi М. ЭбуFазы [18]. Казак халык эндерш онын iшiнде жоFарыда аталFан Гауhартас, Райни, Екi Жирен, КарFаш т.б. жалпы саны 80 нен аса эндер керсеттген. Бiр айтарлыFы сол эндердiн кезiндегi кандай енер ДYлДYлдерiнiн орындауларында танымал болFанын сол кайраткерлердiн есiмдерiмен коса керсеттген. Халкымыздын байырFы
эн жауhарларын айцындап нацтылаFан «Рухани жа^ыру» - аясында тYбiрлi енер халыц эндерiн, ескелек ¥рпацца жеткiзе бту барысындаFы игiлiктi, тэрбиелiк мэнi зор екбек.
Б¥л eзектi мэселеге байланысты бiз Yшiн ек басты, макыздысы цазацтык классикалыц эн орындау мектебiнiк негiзi болып цалыптасцан, тарихи, цазаци болмысын сацтап жYЙелi орныццан цазацтык классикалыц эндерш дiн аман eзiнiк сара жолымен болашацта жалFасын табуы. Аталмыш эндердщ академиялыц (вокалдыц) орындаудаFы орны ерекше болFандыцтан, онык бiрт¥тас (монолиттiк) формасы мен маFынасынык жойылмай ел руханиятына адал цызмет етуi.
Отан ана жер, ттдщ егесi цазац халцы. Ол тэркiлеуге жатпайтын елдiк асыл ц¥ндылыFы болса, цазацтык байырFы халыц эндерi де сондайлыц мэртебелi,киелi,иесi бар, халыцтык рухани ц¥ндылыFы, оны цолды цылуFа, ешкiмнiк, ешцашандай хацысы жоц.
«Азамат деп жYPгенiк арFы тепмен б¥лданса,азFындыцтык белгiсi».
Эйтеке би
Халыц, ел елегшен, таразысынан еткен енер-бЫм, iлiмнiк-шындыFына елдiк т¥PFыдан адал ниетпен царау адами парыз болса керек!
БаFы заман Fасырлар цойнауынан жеткен мирас тарихи цазац халыц эндерш зерттеп, зерделеп, вокалдыц элемге ортац академиялыц дэрежеде орындауFа лайыцтап, кэаби шеберлiкпен екдеп,халыц эндерi жинаFы талай мэрте жарыц кeрдi. Осынау ерен екбектщ арцасында цазацтык классикалыц эндерi болып, енер элемiнен ез орнын тапты. Ек алFашцы фундаментiн цалаFан А. В. Зотаевич, Е. Брусиловский, Б. Ерзакович, А. Ж¥банов, Л. Хамиди, М. И.
Иванов-Соколовский, Б. Байцадамов, т.б.
Халыц эндерше калссикалыц т¥PFыдан эр берiп, екдеу Yлгiсi де сол майталмандардык Yлесiне жатады. Олардык «Халыц энi» деп танып, аманат еткен дYниесiн, музыкасын кездщ царшыFындай сацтай бiлу ¥лттыц сана -елдш абырой!
Нэтижелер
Элбетте, элемдiк eнердi игере бiлу жалпы адами цасиет жэне кэсiби мшдет болып саналады. Ал ез халцыкнык, елiкнiк eнерiн сол бiлiм тэжiрибекмен дамыта, байыта бiлуге ат салысу парыз iс деп тYсiну лэзiм. Эрбiр нэрседе eзiнiк асылына тартады. Вокалист эншiлерiмiздiк цазац халцынык Fасырлар бойы цалыптасып, дамып келген бай эн орындаушылыц дэстYрiне терек цаны^ып, мектебiн пайымдап, мекгеруi кэсiби бтшттшке жатады. Сонда Fана эншi езшщ кездеген, дiттеген жерiнен шыFа алмац. Онсыз эуелеген эуеннiк саFынышты сезiмiмен т¥л бойында тебiрентiп, Fажайып бiр тылсым элемнен шыFа келетiн ^йге душар цылар тамаша суреткер,вертуоз энш^ аксау цияли саFымдай... ¥лы Абайдык «ТалаЙFы кэрi дYниенiк бiр кетИн ¥стап бац» [2, 67 б.] - деген философиялыц ойлы жолдары, кeкiрегiнде сакылауы бар кейiнгi буынFа арналFан абзал аманатындай кeрiнедi. Ендеше бiздiк осы баFыттаFы Yнемi, талмай iзденiп, талпынып жYPген мацсатты шаруамыздык жемiстi болуы да, сол мацсаттык шынайылыFында болмац. Мэселе цазацтык классикалыц эндершщ классикалыц дауыспен шырцалуы жайлы ¥Fым, тYсiнiктiк орны жэне макызы мен рeлi турасында. Интеллектуалды кэсiби т¥PFыдан дэрежес биiк академиялыц орындау iлiм-тэжiрибесiн саралай
отырып, ю жYзiнде асыра бiлу процесш кэсiби бiлiктiлiкпен орныктыру, дамытуда белсендтшпен ат салысу. Классикалык дауыспен акдемиялык талFаммен берiлген шыFарманы музыкалык турFыда сауатты орындап шыFу алFышарттардын бiрi. Ендiгiсi аталмыш шыFарманы казактын халык эн орындау мектебiнiн озык Yлгiлерiмен Yндестiрiп, уштастыра орындау бiте кайнастыра (синтез) шыркау туFырына жете бту. ЯFни эндi, шыFарманы сауатты жаксы орындау бар да, оны аскактата шыркау бар.
Казак вокалдык-классикалык мектебi онын халык эндерiнiн орындаушылык мектебшен нэр алып, Yндесе ербуiне тэуелдк Онсыз ез ерекшелегi жок, жайдак жалпылама болып кала бермек. Бул осы езект мэселедегi алFы шарт, принцип.
ЯFни «Казак классикалык эн шыркау мектебь» деп, Fасырлар койнауынан калыптасып, ербiп келген казак дэстYPлi эн орындау YPДiсiнiн озык Yлгiлерiмен элемге ортак кэсiби академиялык вокал мектебшщ уштасуымен, бiтекайнасуы аркасында туындаFан (синтез) мектеп. Бул ез кезепнде элемге ез орнымен, келбетiмен, ерекшелiгiмен кунды эн мектебi.
БуFан казак эндершдеп интонация езгешелiгi, эшекейлеу, эрлеу Yлгiсi, эндегi орфоэпия, орынды мелизм, мэтш сезiнiн нота ретi бойынша дурыс ретiмен жiктелуi, эрiптiн кубылмалы айтылуы, вокалдык дауыстын Еуропалык Yлгiсiн сактай отырып(казак энiнiн вокалмен орындауда ете колайлы екенi белгiлi) т.б. эннщ iшкi ДYниесiн ашудаFы казаки эн айту болмысына табиFатына лайык, интонация, накышпен эрлеу сиякты алFышарттар ауадай кажет. Онсыз шыFарманын толыкканды ашылуы екiталай. Жалпы казактын классикалык халык эндершщ эуелеп шыркалу,
кекжиекке кесте куйкылжуы, элемге ортак вокалдык турFыдан орындалFан туFыры эрине белек кой! Бул жерде катал ескеретш нэрсе, кереказ жерде талFамсыз эшекейлеу, орынсыз бурмалау, эрсiз, дэмсiз бiрдеменi колдана салудан сак болу керек. Гэп, шы^арманын iшкi сырын, аса жоFары талFамдыкпен аша бiлу турFысындаFы зергерлш пен хас шеберлiкте.
ЯFни жалпы элемге ортак академиялык орындау YPДiсi казактын классикалык шы^армаларын толыкканды аша алмайды. Демек казактын классикалык эн шыркау мектебшщ негiзi онын езгешелИ мен ерекшелiгiн камтидi.АлFашкысы мен со^ысынын бiлiктiлiкпен Yндесiп,шабытпен уштасуынан туындайды.
Казактын халык эндерш Казакстан композиторларынын вокалдык шы^армаларынын элемге ортак классикалык Yн, дауыспен академиялык YPДiсте булайша шыркалып дэрiптелуi, элемдiк эн енерiне езгеше бтм-келбет, ез арнасымен келiп косы^ан емiршен эн мектебiн негiздеп, калап отыр. Ол - «Казактын классикалык эн орындау мектебк
Осы максатта казактын классикалык эндерiн саралап, сомдап шы^ару яFни орындау Yшiн ен алдымен:
- Вокалдык ередегi дауыс (диапазон, тембр т.б.).
- Вокалдык жэне музыкалык жоFарFы денгейдегi кэаби шеберлiк.
- Казак эндерiн орындаудаFы бiлiктiлiкпен, табиFи туа бiткен дарын касиетi керек.
- Казактын халык эн орындау (дэстурлО мектебiнiн озык Yлгiлерiмен, академиялык орындау мектебiнiн арасындаFы уштасудын(синтез) негiзгi iлiмдерi.
- Казак классикалык (воколдык) эн
орындау мектебк
- Казац тiлi, Эндеп орфоэпия.
- Казацтык классикалыц эндерш негiздеуде кейiнгi буынга, толцынга дурыс багыт беру.
- 0з кезепнде жас урпацты eзiндiк ерекшелiктерiмен мэдениетше тэрбиелеу, насихаттау барысында «Ага буын цайраткерлердщ орындауларындагы таспаларды (запистердi) электрондыц жYйеге келтрудщ макызы».
- Казацтык классикалыц эндерiн, Казацстан композиторларынык шыгармаларын вокалдыц-музыкалыц ереден дэрiптеу барысында, элемдш жэне тYрiктектес елдердiк музыкалыц оку орындарына, теле-радио фондыларына Yздiк орындаушыларымыздык DVD жэне
CD дискiлер арцылы тарцатып, мэдени царым-цатынас орнату иплшт, келелi ю-шырага цол жеттзу...
- «Мектеп цабыргасында эн-музыка сабагы бойынша, цазацтык эн орындаушылыц мектебi, воколдыц классикалыц шыгармаларымен онык дэрiптелуi турасында тарихи негiзделген магулмат енгiзу».
- Казац эндерiн орындаудагы эртYрлi eткiншi агымдардан цоргау, дурыс багытца жолдау.
0нер адамынык eмiр жолымен Yлкен суреткерлiк ереге жетуi барысында кеп кiтап оцуы, поэзия, спорт, музейлердi тамашалау, философия, тарих, табигатты сYю т.б. Казiргi заманауи технологиянык (компьютер, интернет т.б) царцынды даму процессiнiк арцасында кез келген информация^ лезде тауып цолданганмен, цазiргi адамдардык терек ойлау, бекзаттылыц, цогамдагы eзектi мэселелерге Yстiртiн царау т.б жалпы адамзатца ортац сипат алгандай.
Жалпы цандай музыканы да
жастайынан тындап ц¥лаFына ц¥йып ескен бЫкплштщ орны бiр басца. Казаци эн, ^й саздарын кeкiлге неF¥Pлым ертерек ¥ялатса, одан шыFар eнердiк де тамыры терек орныцтырац болмац. Келешек ¥рпацца артар Yмiт аманаты, м¥рат-мацсаты болмац. Сонымен бiрге бYгiнгi такдаFы вокалдыц педагогикалыц iлiмнiк алдында т¥PFан eзектi мэселе. Б¥л цазац эндерш, Казацстан сазгерлершщ вокалдыц шыFармаларынык езшд^ табиFи болмысын б¥збай, негiзгi тYбiрiн сацтай отырып орындау мацсатындаFы, иплшт ж¥мыстар болмац. Мiне осы т¥PFыдан цараFанда жасeспiрiм талантты шэкiрттерiмiздi, жастарымызды тэрбиелеу барысындаFы келелi мэселелердiк де непзп ц¥пиясы дэл осында жатыр. 0скелек ¥рпацца тарихи эн мектебшщ, eткенi мен бYгiнгi жаFдайын санасына ц¥юдык, баптап-баулудык дэйектi бiр жол-жобасы. Ол еткен аFа толцыннык орындауындаFы таспаFа жазылып цалFан мол дYние м¥раны «видео, аудио», электрондыц жYЙе арцылы ¥рпацца цауыштыру. Онсыз енер, мэдениет, сез болып оты^ан эн мектебi замана дiкгегiнiк енегеа, ¥рпац жадынан жойылып кетуi эбден мYмкiн... Б¥л ез кезегiнде мемлекет тарапынан цамцорлыцца ие болып, жYЙелi тYPде eзiнiк баянды жалFасын тауып отырар ауцымды мэселе.
Кез келген келденек соццан желдiк, дауылдык ыцпалына кенбей тетеп берер биiк шынарды eсiре бiлу, баптап баули бту - педагогикалыц бай тэжiрибеден туатын iлiм жэне парызды мiндет!
Елд^ т¥PFыдан, цамкорлыкпен Yнемi назарда ¥стауды цажет етер заманауи талап!
- Сонымен аттары белгiлi эйгiлi кептеген халыц эндерi Назцокыр, Алцокыр, Ацбацай, КарFаш, С¥рша
кыз, Райни, Акжалмаш, т.б. Fасырлар бой енделт шындалып,езiндiк алык болмысымен «Халык энi» болып халык айнасы, асыл кундылыFы болып енер,ел игiлiгiне айналды.
- Ал осы халык эндерш авторлары белгiлi халык сазгерлерiнен айырып,саралап, зерттеп,зерделеп «Халык энi» деп танып,баFаланды. Мiне сол турFыдан,ерелi кундылыFына лайыкты,ендеп нотаFа тYсiрiлдi.Олар вокалдык орындауFа бешмделт хатталды. Баритон, Тенор, Сопрано, т.б. Ен бастысы эу бастаFы зеттеуштер В. Затаевич, Б. Ерзакович, А. Жубанов, Л. Хамиди, Б. Байкадамов, т.б. олар наFыз кэсiби енер тарландары кайраткерлерi ретiнде халык эндерш дэлелденбеген баз бiреулерге телiп,бурмаламаFан. Себебi олар негiзгi алFашкы орындаушылармен бетпе-бет кездест анык, каныFына кездерi жетт барып,кэсiби турFыдан табиFи халык
эн болмысын сактай отырып ендеген. Сол себепт олар аманат етiп кеткен халык эндерш ^асырдан аса уакыт еткенде) табан астынан авторын тауып бурмалаушылыктын еш негiзi жок.
- Мше осы мэртебеге ие халык эндер^элемге ортак вокалдык академиялык жанырда,мектепте эйгiлi эншiлердiн орындауында классикалык халык эндерi болып калыптасты,орныкты.
- АталFан белгiлi классикалык халык эндерiнiн вокалдык турFыдан енделуi онын сол талаптан орындалуы профиссионалдык жаFынан дамып шындалды.Аталмыш ереге лайыкты орындау мектебi калыптасып,онын орныFуына замана YДерiсiмен болашакка баFышталды.
- Казак классикалык орындау мектебшщ негiзiне айналFан халык эндерi Fасырлар бойы бYтiндей бiр
халыктын кешендi тYPде абыроймен аткарылып отырылFан руханият KУндылыFы. Казак халкынын ез ерекшелИмен,келбетмен адами енер кенiстiгiне косар эн мектебк
Корытынды
Атаулы факторлардын непзшде, яFни бYгiнгi тандаFы iс жYзiндегi калыптаскан эн орындаушылык YPДiсiн теориялык, Fылыми турFыдан зерттеп, зерделенген тэлiм-тэрбиенiн мэлiметiн тэжiрибемен астастыруFа умтылFан акикатты тужырымын мынадай тYЙiнмен айкындауFа болады.
- Жалпы академиялык эн орындау мектебк
- Казак композиторларынын вокалдык шы^армаларын осы академиялык мэнерде орындаудын ерекшелiктерi.
- Казак халык эн орындаушылык мектептершщ улттык ДэстYрi мен тартымды Yлгiлерi. Осындай iргелi
эн орындау мектептер непзшде, казактын классикалык шы^армаларын орындау барысындаFы озык Yлплершщ нэтижесiнде туып калыптаскан «Казактын класикалык эн орындау мектебi» аЙFак. Ен бастысы айтылып отырFан алFы шырттардын сабактасып, Yндесуiнен туындайтын бул классикалык мектеп Yлгiсi, талант-дарыннын бiлiктi, шабыт куатымен тындаушы жYрегiнен орын алып, жадында сакталатыны анык.
Сондыктан да, казак эндерш академиялык жоFарFы денгейде орындау мектебi, енерпаз талапкер жастан бастап, кемел енер тарландарына бiрдей ортак талап! ТулFанын рухани жа^ыру, шыFармашылык даму, зерделi iзденiстерi онын ю ЖYзiндегi, тэжрибесiнiн жемiсiнен кершю тапса Fана шынайы, емiршен болмак!
Ал осынау ерен, ерелi енерiмiздiн
«цалыцтай самFап эуенi керкем ц¥шуына», царцынды eрiс алып дамуына ат салысу, eркениеттiлiкке цанат жайып отырFан, егемен елiмiздiк елдiгiне сын болып оты^ан ауцымды мэселе. Жалпы енер сYЙер цауым, осы саладаFы цайраткерлерiмiздiк алдында т¥PFан замана талабы. Элемдiк еркениет, Yдерiспен «Мэкгiлiк ел» мацсутына цанат цаццан, егемендi елiмiздiк, ерен енер^
Ата-бабадан цалFан мирас, асыл м¥расы цасиеттi цазац энiн асцацтата шырцауда шыFармашылыц, сэттiлiкке жазсын!
Элемдiк еркениет, YДерiс пен «Мэкгiлiк ел» мацс¥тына цанат цаццан, егемендi елiмiздiк ерен енер^ ата-бабадан цалFан мирас, асыл м¥расы цасиеттi цазац энш асцацтата шырцауда шыFармашылыц сэттiлiк ттеймш.
«
Пайдаланылган эдебиеттер:
1 Назарбаев Н.Э. «Болашацца багдар: Рухани жакгыру». Ацорда, 12 сэу1р 2017. http://www.akorda.kz/kz/events/akorda_news/press_conferences/ memleket-basshysynyn-bolashakka-bagdar-ruhani-zhangyru-atty-makalasy (10.12.2018 царастырылды).
2 К¥нанбаев А. Такдамалы елекдер. - Алматы: Жазушы, 1985. - 176 б.
3 Тэж1баев Б. Халыц цазынасы талан-таражра тусе бере ме? - Алматы: Эдебиет жэне 0нер Институты, 2014. - 155 б.
4 Ж¥банов А. Замана б¥лб¥лдары. - Алматы: Жазушы, 1975. - 432 б.
5 Затаевич А. Казац халцынык 1000 эш. - Москва: Гос.Муз.Издательство, 1963. - 495 б.
5 Т¥рсынова Г. Каратаудык басынан кеш келед1 («Ел1м-ай») // Мэдениет жэне турмыс. - 1981. - №6. - Бб. 124-147.
6 Жацыпов Е. Сег1з Сер1 // Казац эдебиет1. - 1977, 1- штде.
7 Мус1репов Р. ¥лпан. - Алматы: Атам¥ра, 2003. - 594 б.
8 Кенжалиев И. Сепз Сер1 - Шацшацов Исатай - Махамбет кетерЫсше цатысцан // Казац эдебиет1. - 1978, 3 - наурыз.
9 Мусинов А. М. О. Эуезов атындаFы эдебиет жэне енер институтынык тылыми хатшысы, филология тылымынык кандидаты. - Алматы, 21маусым. - 1978 ж. (жеке м¥раFаттан).
10 М¥цанов С. Халыц м¥расы. Yш жуз. - Алматы: Жазушы, 1974. - 236 б.
11 Тоцтар Э. Ойтамызыц: Зерттеулер. П1к1рлер. - КараFанды : Ли Ю.Ю., 2013. - 260 б.
12 Р¥марова М. К. БиFожин. Эдебиет жэне 0нер Институты. (цолжазба). - 853 б.
13 «Эдеби м¥ра» мемлекетт1к баFдарламасы: Бабалар сез1 100 томдыц. 2014. - 26 ТОМ.
14 Болатов М. М.О.Эуезов атындаFы Эдебиет жэне енер институты. Колжазба цоры. (766,801,583,863-бумалар).
15 Кожыцовтык С. «Кыз-Ж1бек» туралы ретроспективалыц с¥хбатынан // Ана тшк - 2018. - № 39. - В. 20-26.
16 Дукенбай Н., Дукенбай Г. Музыкалыц психология, музыкалыц б1л1м беру психологиясы,музыкалыц !с-эрекет психологиясы // Оцу ц¥ралы. -Павлодар: Кереку, 2008 - 104 б.
17 Кенжетаев К. Казац халыц эндер1н орындаудаFы кейб1р сипаттары. -Алматы, 1990. - 159 б.
18 СтамFазиев Р., ЭбуFазы М. Назцокыр. Казацтык дэстурл1 эндер1. - Алматы, 2016. - 416 б.
Байкуатулы К.
Казахская Национальная Академия искусств им. Т. К. Жургенова, (Алматы, Казахстан)
ОСНОВЫ ШКОЛЫ КАЗАХСКОГО КЛАССИЧЕСКОГО ВОКАЛЬНОГО ИСКУССТВА Аннотация.
Автор в исследовании вносит определенно новый, собственный подход в исполнение казахских народных песен, а так же произведений казахстанских композиторов. То есть, выдвигает форму ограничного слияния классической, академической манеры пения, со сложившейся многовековой школой народного пения. Глубокое знание и трепетное отношение к соблюдению правил и законов казахской орфоэпии, особенностей интонаций, украшений и мелизмов, умение профессионально использовать казахский язык в распевках и вокализаций, вывели на новый уровень исполнение казахских классических народных песен и песен казахских народных композиторов. В перспективе молодое творческое поколение исполнителей может смело руководствоваться и использовать как образец исполнительскую школу пения, в процессе работы над трактовкой казахских классических произведений. Именно классический подход к богатому национальному песенному репертуару дает возможность поднять на новый современный уровень исполнение молодых певцов - будущих носителей традиционной песенной культуры казахов.
Ключевые слова: орфоэпия песни, классическое искусство, мировой уровень, профессиональное мастерство, воспитание искусству, казахские народные песни, классическое искусство.
K. Baykuatuly
T.K. Zhurgenov Kazakh National Academy of Arts, (Almaty, Kazakhstan)
BASES OF THE SCHOOL OF THE KAZAKH CLASSICAL VOCAL ART Abstract.
The author in the study introduces a definitely new, own approach to the performance of Kazakh folk songs, as well as the works of Kazakhstani composers. That is, he is pushing the form of a limited fusion of classical, academic manner of singing, with the established centuries-old school of folk singing. Deep knowledge and reverent attitude to the observance of the rules and laws of Kazakh orthoepy, features of intonations, jewelry and melisma's, the ability to professionally use the Kazakh language in the chanting and vocalizations, brought the Kazakh classical folk songs and songs of Kazakh folk composers to a new level. In the future, the young creative generation of performers can safely be guided and use as a model performing school of singing, in the process of working on the interpretation of Kazakh classical works. It is the classical approach to the rich national song repertoire that makes it possible to raise to a new modern level the performance of young singers - the future bearers of the traditional song culture of the Kazakhs. Keywords: orthoepy songs, classical art, world level, professional skills, education of art, Kazakh folk songs, classical art.
Сведение об авторе: Байкуатулы Курманбек — Заслуженный Деятель РК, профессор кафедры «Сольное пение». Казахская Национальная Академия искусств им. Т. К. Жургенова, Алматы, Казахстан. E-mail: kilkobyz@mail.ru
Автор туралы мэл1мет: Курманбек Байкуатулы - КР мэдениет кайраткер^ «Жеке эн салу» кафедрасыныц профессоры. Т.К. ЖYPгенов атындагы Казак Улттык енер академиясыныц профессоры, Алматы, Казакстан.
E-mail: kilkobyz@mail.ru
Author's data: Kurmanbek Baykuatuly — Honored Person of RK, Professor of Department "Vocal Art". T.K. Zhurgenov Kazakh National Academy of Arts, Almaty, Kazakhstan E-mail: kilkobyz@mail.ru
