CC BY
4ОРТА ГАСЫРЛАРДАГЫ ЦАЗАЦСТАНДАГЫ Д1НИ ГИМАРАТТАРДЫЦ
БЕЗЕНД1Р1ЛУ1
УРАЗБАЕВА АИДА ТОЦТАРБЕКЦЫЗЫ
Абай атындагы ^азак улттьщ педагогикалык университетшщ 7М02119 Сэулет дизайны
мамандыгыньщ 2-курс магистранты
Ацдатпа: Орта гасырлардагы Казацстанныц дти гимараттары вз уацытында тек рухани орталыцтар гана емес, сонымен цатар жогары децгейдег1 внер туындылары реттде цызмет атцарды. Бул гимараттар, эЫресе мешттер, медреселер мен кесенелер, архитектуралыц тургыдан ерекше сэнделт, мэдениет пен д1нн1ц Yндесуiн кврсететт озыц Yлгiлер болды. Олардыц сыртцы жэне шк безендiрiлуiнде ислам мэдениеттщ ыцпалы айцын сезiлдi. Геометриялыц жэне вЫмдт врнектерi, араб жазуларыныц цолданылуы гимараттардыц дти мэшн кушейтт, рухани тыныштыц пен Yйлесiмдiлiктi символизирледi. Сонымен цатар, эрбiр бвлшек, эрбiр врнек мусылмандыц дYниетанымды, Куран аяттарын немесе цасиеттi тулгалардыц еЫмдерт мэцгi есте сацтау мацсатында орналастырылды.
Бул зерттеу тацырыбы Казацстанныц ортагасырлыц дти сэулеттщ эстетикалыц ерекшелжтерт, цурылыс материалдарыныц эр турлтт мен декорлыц элементтердщ мэшн терец тYсiнуге мYмкiндiк бередi. Сонымен цатар Казацстанныц ОцтYстiк вщртде, Турк1стан цаласында орналасцан элемге эйгш сэулет ескертшш- Кожа Ахмет Яссауи кесенестщ сыртцы жэне шк безендiрiлуiн жэне ислам мэдениетiне ыцпалын царастырады.
Ктт свздер: дти гимараттар, мешттер, медреселер, кесенелер, оюлар, геометриялыц врнектер, вЫмдт мотивтерi, кумбездер.
Аннотация: Средневековые религиозные сооружения Казахстана в свое время были не только духовными центрами, но и выдающимися произведениями искусства. Эти здания, особенно мечети, медресе и мавзолеи, отличались архитектурной изысканностью и являлись образцами гармонии культуры и религии. В их внешнем и внутреннем декоре ярко проявлялось влияние исламской культуры. Геометрические и растительные узоры, использование арабских надписей усиливали религиозное значение зданий, символизируя духовное спокойствие и гармонию. Кроме того, каждая деталь, каждый узор были размещены с целью увековечить мусульманское мировоззрение, аяты из Корана или имена священных личностей.
Данная тема исследования дает возможность глубоко понять эстетические особенности средневековой религиозной архитектуры Казахстана, разнообразие строительных материалов и значение декоративных элементов. Также рассматривается внешнее и внутреннее убранство мавзолея Ходжи Ахмета Ясауи, мира. -известный памятник архитектуры, расположенный в Южном регионе Казахстана, в городе Туркестан, и его влияние на исламскую культуру.
Abstract: The medieval religious buildings of Kazakhstan were not only spiritual centers but also outstanding works of art. These structures, especially mosques, madrasas, and mausoleums, were distinguished by architectural elegance and served as examples of the harmony between culture and religion. The influence of Islamic culture was prominently reflected in their exterior and interior decor. Geometric and botanical patterns, as well as the use of Arabic inscriptions, enhanced the religious significance of these buildings, symbolizing spiritual peace and harmony. Moreover, every detail and every pattern was placed with the intention ofperpetuating the Muslim worldview, Quranic verses, or the names of sacred figures.
This research topic provides an opportunity to deeply understand the aesthetic features of medieval religious architecture in Kazakhstan, the variety of building materials and the importance of decorative elements. The external and internal decoration of the mausoleum of Khoja Akhmet
Yasawi and the world is also considered. -a famous architectural monument located in the southern region of Kazakhstan, in the city of Turkestan, and its influence on Islamic culture.
Kipicne: Орта гасырлардагы ^азакстанда дши гимараттардыц сэулет eHepi мен безендiрiлуi ерекше мэнге ие болды. Бул кезецде ислам дш мен оныц сэулет eHepi Орталык Азия мен ^азакстанда кец тарала бастады, бул ез кезегшде дiни гимараттардыц курылысын жэне олардыц эстетикалык кepiнiсiн айтарлыктай eзгepттi. Дши гимараттар, эсipeсe мeшiттep мен мавзолейлер, тек дши орындар гана емес, сонымен бipгe мэдени, тарихи жэне енерлш мацызы бар нысандарга айналды.
^азакстанныц ортагасырлык сэулет eнepi, оныц шшде дiни гимараттардыц бeзeндipiлуi, тек дши сeнiмдepдi бейнелеп кана коймай, сонымен катар халыктыц дYниeтанымын, эстетикалы; талгамын, сондай-ак заманауи курылыс эдiстepi мен технологияларын да кepсeтeдi. Ислам сэулет e^p^^ элeмeнттepi мен символикасы, оюлары мен эшeкeйлepi дiни гимараттарда кepiнiс тауып, бул гимараттарды тек рухани орталыктар peтiндe гана емес, сонымен катар жогары дeцгeйдeгi сэулет жэне e^p туындылары peтiндe багалауга мYмкiндiк бepeдi.
Бул макаланыц максаты-орта гасырлардагы ^азакстандагы дiни гимараттардыц курылымы, бeзeндipiлуi мен сэулет epeкшeлiктepiн зерттеу, сондай-ак бул eскepткiштep аркылы сол дэуipдiц рухани жэне мэдени eмipiн тYсiну. Сондай-ак, дiни гимараттардыц бeзeндipiлуiндeгi оюларыныц символдык мэнi мен олардыц ^ркемдш шeшiмдepi аркылы казак халкыныц улттык мэдeниeтiнiц даму epeкшeлiктepi мен дэстурлерш ашу.
Heri3ri бвлiм
Орта гасырларда ^азакстанныц тYpлi аймактарында ислам дшшш таралуымен бipгe дiни гимараттардыц курылысы мен бeзeндipiлуi жаца даму кезещне кадам басты. Бул кезецдеп гимараттар, эсipeсe мeшiттep, медреселер, мавзолейлер, тек дши орындар гана емес, сонымен катар e^p мен сэулеттш мацызды туындыларына айналды. Орталык Азия мен ^азакстан аумагындагы сэулет ескертюштер^ eз кeзeгiндe, ислам мэдeниeтi мен дэстуршщ бipeгeй кepiнiсi болды. Орталык Азиядагы сэулет eнepi мен оюлардыц эсepi, жepгiлiктi курылыс эдiстepi мен мэдени байланыстар нэтижeсiндe ^азакстанныц ортагасырлык сэулeтi eзiндiк epeкшeлiктepгe ие болды.
1. Ислам сэулетшш ^азакстанга кeлуi
^азакстанда ислам дiнi VIII гасырдан бастап тарала бастады, ал IX-X гасырларда оныц эсepi эсipeсe кала мэдениет мен архитектурасына Yлкeн ыкпал eттi. Бул кезецде ислам мэдениетшш сэулет eнepi кeцiнeн таралып, жергшкт халыктыц дэстYpлepi мен наным-сeнiмдepiмeн Yйлeсiм таба бастады. Ислам дшшш кец таралуы мен оныц мэдени эсepi ^азакстандагы дiни гимараттардыц сэулет! мен бeзeндipiлуiнe жаца багыт бердь Мeшiттep мен мавзолeйлepдiц курылысы барысында исламныц нeгiзгi сэулет epeжeлepi мен курылымдары нeгiзгe алынды, сонымен бipгe жepгiлiктi шeбepлepдiц колтацбасы мен дэстYpлepi де кepiнiс тапты.
2. Дши гимараттардыц сэулет мен курылымы
Ортагасырлык ^азакстандагы дiни гимараттардыц сэулeтiндe бipнeшe нeгiзгi элементтер болды. Бipiншiдeн, меш^ер мен мавзолeйлepдiц курылымында исламныц сэулет e^prne тэн элементтер айкын ^ршю тапты: Yлкeн эpi кец залдар, ^мбездер, порталдар, какпалар мен арка тэpiздi кабыргалар. Сонымен бipгe, гимараттардыц шю кeцiстiгi мен сырткы бет арнайы оюлармен бeзeндipiлдi. Эpбip элемент eз алдына терец символдык магынага ие болды, дiни сeнiмдepдi бейнелед^ эpi халыктыц эстетикалык талгамын ^рсет.
Мeшiттepдiц басты epeкшeлiгi - олардыц Yлкeн залдары мен ашык кещспктерь Бул кeцiстiк мусылмандардыц намаз окитын орны peтiндe мацызды болды. ^мбездер мен мунаралар, эсipeсe калалык меш^ер мен мавзолейлерде ерекше орын алады. КYмбeз, дiни гимараттардыц архитектурасында кещнен колданылган нeгiзгi элeмeнттepдiц бipi болды.
^мбездер гимараттыц жогаргы бeлiгiндe орналасып, гимараттыц iштeгi кецдшн ерекше кepсeтiп, кудаймен байланыстыц белпа peтiндe кабылданды[1].
3. Бeзeндipу элеменш^ мен оюлар.
Дiни гимараттардыц шю жэне сырткы бeлiктepi тYpлi оранменттермен бeзeндipiлгeн. Оюлардыц нeгiзiндe геометриялык тшшдер мен eсiмдiк мотивтepi, сондай-ак исламныц нeгiзгi устанымдарына сэйкес келген жазбалар мен символдар колданылды. Оюлардыц символдык мэнi eтe терец болды. Мысалы, геометриялык оюлар, кeбiнeсe, элeмнiц шеказдшн, Алланыц кудipeтiн бiлдipдi. Ал eсiмдiк мотивтepi табигаттыц eмipлiк кYшiн, ■пршшктщ жацаруы мен мэцгiлiгiн бeйнeлeдi. Исламда «Антика» стилшдеп оюлардыц орнына ^бшесе мусылмандык ережелерге сэйкес кeлeтiн ep^^ep колданылды, ягни жан-жануарлар мен адамдардыц бeйнeсiнe тыйым салынды.
^азак халкыныц орта гасырлардагы дiни гимараттарыныц iшкi жагы да ерекше бeзeндipiлгeн. Бул гимараттарда кeбiнeсe жазулар мен аяттар орналастырылган. ^ураннан алынган аяттар мен исламдык дугалар гимараттарды бeзeндipудe мацызды peл аткарды. Олар гимараттыц касиеттшгш арттырып, оларга рухани мэн бердЦ2].
4. Орта гасырлардагы сэулет e^pi мен оныц дамуы
Орта гасырлардагы дши гимараттардыц бeзeндipiлуi тек эстетикалык жэне кepкeмдiк аспeктiлepмeн гана шектелмей, сонымен катар гимараттардыц курылымы мен кызмeтi Yшiн мацызды болды. Дши гимараттардыц эpбip элeмeнтi олардыц практикалык, дiни жэне мэдени функцияларын орындауга багытталды. Мысалы, мeшiттepдiц шю кeцiстiгi тек намаз окуга гана емес, сонымен катар медресе ретшде бшм беруге де кызмет етп.
Бул кезецде Орта Азия мен ^азакстанныц сэулет eнepi кeп eзгepiстepгe ушырады. Эсipeсe, XIII-XV гасырларда Монгол империясыныц эсepiмeн ^азакстанда сэулет e^pi жаца багыт алып, ерекше стильдер мен техника пайда болды. Осы уакыттагы гимараттар тек функционалды гана емес, сонымен катар декоративтшпмен, эсемдшмен де кeзгe тYCтi. Эсipeсe, мавзолейлер мен меш^ерде мундай декорациялардыц ерекше Yлгiлepi калыптасты[3],[4].
ЦОЖА АХМЕТ ЯССАУИ КЕСЕНЕС1
^ожа Ахмет Яссауи кесенес - ^азакстанныц ОцтYCтiк eцipiндe, ТYpкiстан каласында орналаскан элемге эйгiлi сэулет ескертюшь Ол ортагасырлык туркьмусылман сэулет e^prn^ улы туындыларыныц бipi болып табылады. Кесене ^ожа Ахмет Яссауидщ моласы Yстiндe салынган жэне оныц eсiмiмeн аталады. Яссауи - казак халкыныц рухани кeсeмi эpi Yлкeн дiндаp, ортагасырлык ислам ойшылы жэне сопылыктыц кepнeктi eкiлi. Кесене оныц eмipi мен iлiмiн курметтеу максатында салынган.
^ожа Ахмет Яссауи кесенесш салу идеясын ец алгаш Шаhи Тeмip (Тeмipлан) кeтepдi. Ол eзiнe устаз болган Яссауидiц бeйiтiнe арнап кесене салуды буйырды. Кесене курылысы 1395 жылы басталып, 1405 жылы аякталды. ^урылыс жумыстары Тeмipдiц ец сeнiмдi сэулeтшiлepi мен шeбepлepiнe тапсырылган жэне оны жYзeгe асыруда жергшкт курылысшылар да мацызды peл аткарды. Кесененщ салынуы, эдетте, ТYpкiстан каласыныц сэулeттiк кeлбeтiнiц мацызды бeлшeгiнe айналды.
^ожа Ахмет Яссауи кeсeнeсi элемдш сэулет eнepiндe ерекше орын алады. Кeсeнeнiц курылысы Yлкeн кeлeмi мен монументалдылыгымен epeкшeлeнeдi. Ол дэстYpлi ислам сэулетшщ барлык нeгiзгi элeмeнттepiн камтиды, бipак eзiндe осы дэуipдiц туркшк epeкшeлiктepiн де сактайды.
Кeсeнeнiц ец басты epeкшeлiгi - оныц кeлeмi мен курылымындагы кepнeкiлiк. Кесене Yш бeлiккe бeлiнгeн: кipeбepiс алац, Яссауидщ бейт жэне мешггтщ eзeктi бeлiгi. Кeсeнeнiц биiк кYмбeзi мен тepт мунарасы оныц сэулeтiндe ерекше ^зге тYсeдi. КYмбeздiц iшкi бeлiгiндe алтынмен эшекейленген жэне мозаикалык epнeктepмeн сэнделген. Кесененщ курылысында колданылган материалдар: юртш, мэрмэр, агаш, сондай-ак тeмipдiц ерекше декоративт элeмeнттepi.
^ожа Ахмет Яссауи кесенесшщ шю белшнде eзiне тэн ерекшелiктерi бар - оныц кабыргаларында эсем орнаменттер, ^уран аяттарынан алынган жазулар мен бейнелер кершю тапкан. Бул керкем элементтер исламныц эстетикалык устанымдарына сай жасалган, бiрак тYркi халыктарыныц мэдениетiне тэн нышандар мен символдар да кездеседь
^ожа Ахмет Яссауи кесенес тек сэулет eнерi гана емес, сонымен катар тарихи, мэдени жэне дши мацызы бар ескертюш болып табылады. Кесене Яссауидщ шмшщ оныц дiндарлыFын, сопылык ойларын, тYркi мэдениетi мен ислам дшшщ бiрлiriн бейнелейдi. Сонымен катар, бул кесене ТYркiстан каласыныц тарихи орталыFы болып саналады жэне елiмiздщ рухани мурасыныц мацызды бeлiгi болып табылады.
Кесене казiр тек тарихи ескерткiш ретшде Fана емес, сонымен бiрге зиярат ету орны ретiнде де кызмет етедi. ^ожа Ахмет Яссауидщ рухани мурасы мен iзгi iс-эрекеттерi кептеген урпактарFа насихатталып келедi. Кесене осы ^нге дейiн ^азакстандаFы ец Yлкен дiни жэне мэдени орындардыц бiрi болып саналады.
^ожа Ахмет Яссауи кесенес 2003 жылы ЮНЕСКО-ныц БYкiлэлемдiк мура тiзiмiне енгiзiлдi, бул оныц элемдш децгейдеп тарихи жэне мэдени мацыидылы^ын мойындау болып табылады. ^аз1рп уакытта кесене кептеген зерттеушiлер мен туристердщ назарын аударады, OFан байланысты эртYрлi Fылыми-зерттеу жумыстары жYргiзiлуде. ^азакстан Yкiметi мен халыкаралык уйымдар бул ескертюшт сактау жэне келешек урпакка жеткiзу Yшiн мацызды шаралар кабылдап келедi.
^ожа Ахмет Яссауи кесенес - тек казак халкыныц Fана емес, бYкiл тYркi элемiнiц рухани жэне мэдени мурасыныц символы. Ол архитектуралык шеберлштщ тамаша Yлгiсi болып табылады жэне оныц мацызы тарихи, мэдени, дши турFыдан айрыкша. Осы кесене аркылы ортаFасырлык тYркi-ислам мэдениетшщ жоFары дэрежесi мен кeркемдiк децгеш, сондай-ак халыктыц рухани элемi ашылып кeрсетiледi.[5]. Корытынды
Орта FасырлардаFы ^азакстанныц дiни Fимараттарыныц безендiрiлуi тек сэулет енершщ дамуымен Fана емес, сонымен катар халыктыц мэдениетшщ, дэстуршщ, дшшщ терец эсерiнен туындаFан кубылыс болып табылады. Бул Fимараттар, эсiресе меш^ер мен мавзолейлер, казак халкыныц рухани eмiрi мен эстетикалык талFамын, сондай-ак ислам дшшщ ^азакстандаFы мэдени дамуындаFы мацызды кезецдерiн кeрсетедi. Олардыц безендiрiлуiндегi эрбiр элемент, эрбiр оранмент терец мэнге ие болып, сол дэуiрдiц тарихы мен мэдениетiн, KOFамныц рухани кундылыктарын айшыктайды. ОртаFасырлык ^азакстанныц сэулет eнерi мен дiни Fимараттардыц безендiрiлуi бYгiнгi тацда зерттеушiлер мен енер CYЙер кауым Yшiн Yлкен кызы^ушылык тудырып, улттык мэдениеттiц мацызды белш болып табылады.
1. Юсупов, М. (2008). Ислам мэдениеттщ ыцпалы мен Казацстандагы сэулет внертщ дамуы. Ташкент: «Фаргона» баспасы.
2. Ермухамедова, СД. (2012). Ортагасырлыц Казацстанныц архитектуралыц ескертюштерг мен оранменттерг. Алматы: «Дэуiр» баспасы.
3. Жамбыл, Б. (2016). Исламдыц сэулет внер1: Орта Азия мен Казацстан. Ташкент: «Шъ^ыс» баспасы.
4. Каримова, Э.С. (2015). Орта гасырлардагы Казацстандагы дти архитектура. ТYркiстан: ТYркiстан мемлекетпк университетi баспасы.
5. Султанов, Б.Ш. (2014). Кожа Ахмет Яссауи кесенеЫ: тарихы мен внерг. ТYркiстан: ТYркiстан мемлекетпк тарихи-мэдени корык музей.
ПАИДАЛАНГАН ЭДЕБИЕТТЕР:
