CC BY
10УДК 372. 05
ЦАЗАЦ ¥ЛТТЬЩ ОЮ-0РНЕКТЕР1 ЖЭНЕ ОЛАРДЬЩ ТАНЫМДЬЩ
АСПЕКТ1ЛЕР1
АУЕЛБЕКОВ ЕРЖАН БУРАХАН¥ЛЫ
^.А.Ясауи атындагы Халыкаралык казак-TYpiK университет^ Бейнелеу eHepi кафедрасыныц доцентi, п.г.к. TYPKicTaH к., ^азакстан
ШАХАНБАЕВ М¥РАТ Н¥РМАГАНБЕТ¥ЛЫ
^.А.Ясауи атындагы Халыкаралык кaзaк-тYрiк универcитетi, Бейнелеу eHepi кафедрасыныц ага окытушысы TYpкicтaн к., ^азакстан
ДОСАНОВ ГИАС
Кентау гуманитарлык-техникалык колледжшщ окытушысы, Кентау к., ^азакстан
ty^h. Мацалада цазац халцыныц сэндгк-цолданбалы енертщ мэш мен улттыц ою-ернектертщ мазмундыц ерекшелттерг сипатталады. Ою-ернектердщ интеграциялыц неггздегг терец сырлары баяндалып, этнодизайн буйымдарыныц керкемдж ерекшел1ктер1ндег1 ою-ернектердщ алатын орны царастырылады. Жас урпацтыц дYниетанымын цалыптастырудагы ою-ернектердщ мацыздылыгы керсетгледг.
Клт cesdepi: сэндт-цолданбалы енер, этнодизайн, ою-ернектер, дуниетаным.
Abstract The content peculiarities of the national ornaments and the meaning of the Kazakh decorative applied art in culture of nationalitics are studied in this article. It is described the deep meaning of ornaments on the basis of integration and defined the place of ornaments in the artistic peculiarities of things in ethno design . It is spoken some ideas of the meaning of ornaments in the formation of outlook of the growing generation.
The key words: decorative applied art, ethno design, ornaments, outlook.
^азак халкыныц бай казынасы, таусылмас мурасы эpi сэндш к¥ралы ретшде казактыц улттык ою-epнeктepi саналады. ^азак улттык ою-ернектершщ тарихын кептеген галымдарыныц гылыми зерттеп, саралауга eлeулi Yлec коскан Еуропада В.Вопсалов, А.Хедона, саяхатшы Дженкинсон, Р.Карутц, С.Дудин, В.Радлов, М.В.Рындин т.б. айта аламыз. Олар казактыц ою-ернектерш гылыми тургыдан талдап, шыгу тeгiнe бipшaмa сипаттама берсе де, казак улттык ою-epнeктepiнiц iшкi кец табигаты мен мазмунын толык аша алмады. ^азак улттык ою-epнeктepiн алгашкылардыц бipi болып зерттеген казак галымы Т.Бэсенов ез зepттeулepiндe эр уакыттыц, эр саланыц галымдары кeп ецбек еткендшн, бipaк олар халык ою-epнeгiнiц жумбак тiлiн жете тYciнe, шынайы сырына Yцiлe алмагандыгын, бул eнepдiц зерттелмеген кырлары мен кайта карастырылатын мэceлeлepi бар eкeндiгiн аныктап бepдi [1]. Ал кeйiнгi кезецдерде М.Ш.0мipбeковaныц ««Казак ою^рнектерЬ» атты жаца энциклопедиясына мыцнан астам ою-epнeктiц eжeлгi жэне осы замангы тYpлepi eнгiзiлдi. Онда казак ою eнepiнiц баска халыктардан ерекшелеп туратын айрыкша бeлгi екендш, оныц тайга тацба баскандай дара туратындыгы айкындалды. ^азак улттык ою-epнeктepiнiц мэнiн, мацыздылыгын ашуда кeйбip шетел eнepтaнушы-зepттeушiлepiнiц пiкipлepi бeлгiлi. Мэселен, казак халкын ою-epнeк элeмiндe eмip cYpeтiн халык деп (В.Чепелев), ал, казак жерш Yлкeн этнографиялык музейге тецеп (А.С.Фелькерзам) кеткен [2].
Ою^рнек зepттeушici, профессор Ж.Балкенов колeнep шeбepлepiнiц ^ркем буйым жасаудагы ic-эрекет кeзeцдepiн белгшеп, улттык буйымныц Yлгiciнiц болуы, материал
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
дайындау, Y-^ri елшемдерш алу, буйым белшектершщ формаларын дайындау, оларды курастыру, беюту, безендiру жумыстарын орындау, жумысты аяктау кезецдерше белшетшдшн аныктап, бул ю-эрекеттщ мацыздылыгын аныктады. Ягни, казак халкыныц тел eнерi - сэндiк колeнерiн, ондагы ою-ернектердщ сырын угуга баска халыктардыц енер зерттеушшершщ барынша ден коюында да Yлкен мэн бар. Сондыктан сэндш-колданбалы енерге тиесiлi терец тарих пен Yлгi-eнеге, асыл казына мен кец магыналы ойлар казiргi этнодизайнерлiк зерттеу аясына кiрyi кажет, eйткенi этнодизайнныц колданыс мYмкiндiктерi ете кец эрi кепсалалы интеграциялык материалдарды пайдалануга сертн бередi.
^оленер шеберлершщ iс-эрекеттерi мен этнодизайнерлердщ кызметi мазмун жагынан да, практикалык iс-эрекет жагынан да уксас. Булардыц екеyi де улттык буйымды жасаумен айналысады, улттык кeркемдiк дэстYPдi жалгастырушылар ретiнде танылады. Этнодизайнерлердщ ерекшелш ретiнде жобалау YДерiсiнде дизайнныц зацдылыктары мен ережелерiн кызмет YДерiсiнде басшылыкка ала отырып, жаца технология жепспктерш жумыс Yдерiсiнде кещнен колдануын айтуга болады. Осылардыц eзi казактыц улттык коленершдеп ою-ернектердщ кыр-сырын элi де терец зерттеу кажеттшгщ бул мэселеш эртYрлi гылым салаларыныц интеграциясы непзшде жэне энодизайнерлiк тургыдан карастыру керетшн аныктай тYседi.
^азактыц ою-eрнектерi - казак халкыныц гасырлар бойгы турмысын, тiршiлiгiн, шаруашылыгын, дYниетанымы мен ой-санасын аныктайтын кYPделi енер тYрi, кунды мэдени мурасы. Олардыц эртYрлi халыктарда эркилы максатта колданылып, дамыгандыгын байкаймыз. ^ытайлыктар ою-ернек аркылы сэулет енерш дамытуды кездеген, ою-eрнектердi eнеркэсiпте колданып, улттык фарфор ыдыстарын эшекейлеуде де кец колданган. Парсылар ернектер мен оюларды курылыста колданып, оларды еамдштер, жан-жануарлар сюжетiн пайдалану аркылы жасаган жэне табигатпен тiлдесy магынасында пайдаланган. ^азакстан жерiнде кола дэyiрде eмiр сYрген тайпалар турмыстык буйымдар, карулар, ецбек куралдары мен сэндiк заттарды жасауда, сонымен бiрге кую, жону, ернектеу сиякты техникалык тэсiлдердi жаксы мецгерiп, заттарга ернектер мен оюлар салган. Э.Маргулан, ^.Акышев т.б. галымдардыц ецбектерiнде кола дэyiрдегi буйымдарда бейнеленген белгшер мен тацбалардыц XVII-XIX f. казак халкыныц колeнерiнде кездесетiн ою-ернектерге ете уксас екендiгi дэлелдендi [4].
Бiздiц халыктыц мэдени кундылыктарын игертуге, улттык мэдениетiмiздi калыптастыруда казактыц улттык ою-eрнектерiмен мазмундалатын улттык сэндш-колданбалы eнерi негiзгi роль аткарады. ^азак турмысында, eмiрiнде ою-eрнектiц араласпайтын саласын табу киын. Елiмiздiц рэмiзi кек туымызды да халкымыздыц рухани байлы^ыныц кайнар кeзi болып табылатын осы кундылыктар бYкiл элемге танытып тур. Кез-келген халыктыц колeнерiнде бейнеленген ою-ернектерге, символдарFа карап, сол халыктыц казынасын бiлемiз. Эйткенi ою-ернектер эр халыктыц тацбасы ретiнде сол елдщ сэндш-колданбалы eнерiнiц мэнiн жэне кенеден келе жаткан мэдениетiн айшыктап турады. Этнодизайн буйымдарыныц кeркемдiк ерекшелштершщ бiрi - халыктык салт-санамен байланыста болуы. ЯFни белгiлi бiр этнодизайн буйымы сэндiк-колданбалы енер туындысы сиякты халыктык сипатымен аныкталады. Булар белгш бiр халыктык ерекшелiктердi кeрсетедi. Олар улттык кшм, ыдыс-аяк, киiз y^ ою-ернек, кiлем, алаша, бау, баскур, ер-турманFа т.с.с. байланысты форма немесе ою-ернек кершютерш айкындайды. ТурмыстаFы колданыс сипатын ашып, тутынyдаFы мэнш кeрсетедi. Бул жерде коленер шебершщ немесе этнодизайн маманыныц кай улттан екендiгiне назар аударылады.
^азактыц сан алуан ою-eрнектерi де малFа, еамдштерге немесе коршаFан ортадаFы кубылыстарFа катысты болып келген. Эсiресе буFы мен кошкар мYЙiз, тYЙетабан ою-eрнектерi непзп халык eнерiне кiретiн белгiлер болып табылады. ^азакстан жерiндегi табылFан сак дэyiрiнiц ескерткiштерi осындай стильге жатады. Сак дэyiрiнiц алFашкы кезецiнде ацдар бейнес шындыкка жакын болып келсе, со^ы кездерi стилизациялау, ыкшамдау болды. Ацдар бейнесi, олардыц мYЙiздерi, баскан iздерi т.б. бiртiндеп ою-eрнектi туындатушы себепке
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
айналды. Буларды казiргi этнодизайнерлiк идеялардыц туындауына кажеттi материалдар деп есептеyiмiзге болады. ^азактыц ою-eрнектерiнiц iшiнде тау ешкюш, аркарды, буFыны, жырткыш ацдарды козFалыссыз калпында бейнелеу - сак енершщ архаикалык кезецiне тэн кубылыс. Еак корFанынан, ТарбаFатай жерiндегi Шiлiктi ещршен табылFан алтын киiмдi адамдар - Андронов стилшщ жаркын ескерткiштерiнiц бiрегейлерi. Э.Жэнiбеков аспан элемiне байланысты ою-eрнектердi зерттеп, сак дэyiрiнен келе жаткан децгелек, терт кулак, косу, шимай ою-eрнектiц пайда болуына негiздеме берш, шецбердiц - элемдiк кецiстiктi, терт кулак - терт кубыланы, шимайдыц - тынымсыз козFалысты бiлдiретiндiгiн аныктады [5]. Осыпан орай ою-ернек бойындаFы бояу тYCтерiнiц ерекшелiктерiн атап айтсак болады. Халкымыздыц муцын, саFынышын, куанышы мен бейбiт eмiрiн ою-eрнектегi тYCтердiц, бояулардыц кубылуынан байкаyымызFа болады. Сол бояулардыц iшiнде казак колeнерiнде ак бояу кeбiрек колданылды. Ак тYC - халкымыздыц куанышын бакытты кезецдерш бейнелейдi, ал сарFыш коцыр, кара тYCтер халкымыздыц муцын, соFысты, каЙFыны бейнелейдi. Кек тYC -аспанныц, кызыл - оттыц, кYн кезшщ, сары акыл - парасаттыц, каЙFы - муцныц, кара -жердщ, жасыл - жастыктыц, кeктемнiц символдык мэнiн бердi.
^азак халкыныц мал шаруашылы^ымен шуFылданып, кeшпелi eмiр салтын куруы барлык казак ою-eрнектерiнiц мазмунында кeрсетiлген. Эйгiлi «^ошкар мушз» оюыныц накты кошкардыц мYЙiзiнiц бейнесiн аныктап, казак ой-тужырымында байлык-берекенiц, дэулет пен ырыстыц белгiсiн бiлдiрyi де осыны дэлелдейдi. ^азактыц осы кYнгi ою-ернектерш екiге бeлiп карастырады: бiрiншiсi, казак халкыныц езше тэн ертеден келе жаткан улттык оюлары; екiншiсi, баска халыктардан ауыскан жаца, интернационалдык ою-ернектер. Ертедегi казак оюларын мазмуны жаFынан iрiктесек, негiзiнен Yш тYрлi уFымды бейнелейдi. Олар: бiрiншiден, мал еару мен ацшылыкты, екiншiден, кYнделiктi eмiрде кездесетiн эртYрлi заттардыц сырткы бейнесш бередi. ^азактыц улттык ою-eрнегiндегi бiр ерекшелiк - улттык ою-ернектщ негiзi болFан мYЙiз оюы Yнемi араласып отырады. ^азак халкыныц этнографиялык эдет^урыптарыныц кейбiр элементтерi де ою, сызу, бедерлеу, eрнектерiнiц де белгiлi орын алFандыFы байкалады. Мысалы, бурынFын ру тацбалары, малдардыц ен-тацбалары, дши сенiмдер негiзiндегi ай, жулдыз, аспан элемш туспалдау т.б.
Сэндiк буйымдар, эшекей жасау шеберлiгiнде ою-ернек Yлгiлерiн жасаушы шеберлер ез eрнектерiнде буйым сыр-сипатын eзiнше танып, оныц керкем, эсем эрi эшекейлi болуына баса назар аударады. Ескi замандаFы ел эдетш, шаруашылык Fурпын, этнографиясын бшген адамFа мундай eрнектердiц заттык уFымын жэне олардыц нелiктен булай аталатынды^ын пайымдау киын емес. Жалпы атауы мYЙiз (койдыц, аркардыц, буFыныц) уFымынан алынFан эртYрлi жэне кеп тармакты ернектер де неше иiлiп, эртYрлi тармакталып, бiр сюжеттi туспалдап турады. Мысалы, осетиндерде «кошкар мушз» ерте заманда бiр тYPде жасалып бара-бара эдемшене келiп екiншi тYрге ауыскан. Бiрак оныц бастапкы затка уксасты^ынан гeрi эдемiлiгi, эшекейлiгi басымдана тускен. Мысалы, айбалта оюындаFы екi мушз тек эдемiлiк Yшiн Fана жасалFан ернек. Ал балта жYзiнiц eзi де жарты ай бейнесiн керсетедь Осы сиякты мYЙiздеп эшекейлеу аркылы жасалатын ернектер казактан баска да турю елдершде кептеп кездеседi. ^ырFыз, езбек, эзербайжан, тYрiкмен, молдавандарда жэне таFы баска да елдерде кездеседь Эрине, эр елдiц салттык уFымдарына, дэстYрлерiне байланысты олар эр алуан болып келедь Демек, халыктар арасында бiрiнен бiрi Yлгi алу, енеге ауысу, интеграциялау ертеден-ак жаксы дэстур болFан. Ал шырмауык, шытырман, гул, жапырак жэне геометриялык фигуралар тектес ернектер барлык халыктарFа ортак жэне мушз ернегше караFанда байланыстары ты^ыз.
Ою-ернек eнерiнiц белгiлi бiр халыкка Fана тэн тума ерекшелiктерi сол халыктыц бейнелеу, эсемдшт кабылдау мэдениетшщ басты белгiлерiмен, улттык колтацбамен тшелей сабактасып жатады. Кене дэyiрде eмiр сурген адамдардыц турмыстык кэсiптерiнiц бiрi -саятшылык болFандыктан, оныц сан тYрлi кeрiнiстерiн жартастардан аркар, барыс, жэне т.б. хайуанаттарды колFа уйрету кeрiнiстерi, сондай-ак тYЙенiц, ешкiнiц бейнелер^ жаяу адамдар мен колына садак устаFан ацшылардыц сyреттерi бейнеленген. ЖартастарFа салынFан сyреттердiц кeпшiлiгi нYктелi техникамен, яFни тас куралмен жартас бетше ура отырып, нукте
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
ретшде бейнелеген. Осы кезецдерге CYЙене отырып ою-ернек технологиясыныц терецде жатканын ацгаруымызга болады. Халык емiрiнен маглумат беретiндей ою-ернек Yлгiлерiнен жасаган рудыц тацбалары оюларга оныц ец негiзгi курамдас белш ретiнде енiп отырган.
Ежелгi галымдар Геродот пен Ктесийдщ айтуынша, сактардыц кшмдершщ езiндiк ерекшелiктерi болган, кшм Yлгiлерiнде жергiлiктi мекендерiне байланысты, ханныц, бидщ, акынныц, жыршыныц, сал-сершщ, эйелдердщ жас ерекшелiктерiне байланысты сан кырлы, сырлы ою-ернектердщ Yлгiлерiмен бейнелендi. Ертеректе кола дэуiрiнде кешпелшердщ ац аулаумен шугылдануына байланысты жан-жануарларды касиеттi деп санаган, оларга иесi бар деп сиынган. Кешпелшердщ басты кудайы кошкар (аркар) болган. «^ошкармYЙiз» ою-ернегi байлык пен молшыльщтьщ нышаны болды. Кешннен «^ошкар ата» койдыц иесi коргаушысы деп саналган. Кешпендiлер дYниетанымында кой мен тауешю рулык тотем ретшде кабылдаган. Олардыц сYЙегi кiшкентай балалар мен эйелдердщ бас кшмше тагылатын. Сондыктан эртYрлi стильдегi «^ошкармYЙiз» бен «Аркар мYЙiз» оюларыныц казак коленершде колданбайтын жерi жок десе де болады [6].
Кене тYркiлердiц тYсiнiгi бойынша, кус - кектщ, балык - судыц, агаш - жердщ белгiсi. Сол казак ою-ернепнщ макулык аты, нэубет аты, гарыш аты, тiке сызыкты, нышандык, танымдык т.б. сарындарыныц мазмунын байыта тYCтi.
Осы ой-тужырымдардыкорыта келгенде мынадай корытындылар шыгаруга болады: бейнелеу енерi мен сэндш-колданбалы енершщ енер тарихы мен этнодизайнныц езара байланысы, интеграциясы хальщтардыц дYниетанымдык тYсiнiктерiн кецейтш, енертанымдык бiлiмдерiн терецдетуге жэне дамытуга ыкпал жасайды. 0з кезегiнде, этнодизайн мен сэндш-колданбалы енердщ езара интеграциялык байланысы аркылы жас урпактыц кец дYниетанымын калыптастыру барысы когамдык даму езгерiстерi элементтерш, угымдарын тYсiнудiц мYмкiндiктерiн белгiлеп беред^ олардагы рухани дYниетанымдык кезкарастарын жетiлдiрудщ казiргi кезецге кажеттi заманауи бiлiктердi игерудщ кYPделi YДерiсiн аныктай тYседi.
1. Басенов Т.К. Прикладное искусство Казахстана. -Алматы: Кiтап, 1981. -269 с с.
2. М.Ш.0мiрбекова. ^азак ою-ернектерi. Энциклопедия. -Алматы: Кiтап, 2003. 337 б.
3. Маргулан А.Х. Казахское народное прикладное искусство. Т.1, -Алма-Ата. 1986. 256.
4. Жэшбеков 0. Уакыт керуен. -Алматы: Жазушы, 1992.-120 б.
5. Ералин Накбаева А. Ою-ернек тарихы. Оку куралы. ТYркiстан. Х^ТУ, 2012. -120 б.
ЭДЕБИЕТТЕР
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
