CC BY
4Международный научный журнал «ВЕСТНИК НАУКИ» № 12 (81) Том 4. ДЕКАБРЬ 2024 г. УДК 37
Жагипарова А.Б.
Академик Е.А. Бекетов атындагы Караганды университет (Караганды, Казахстан)
Рымханова А.Р.
Академик Е.А. Бекетов атындагы Караганды университет (Караганды, Казахстан)
АУТИСТ1К СПЕКТРЛ1 Б¥ЗЫЛЫСТАРЫ БАР БАЛАЛАРДЫЦ СЭЙЛЕУ Т1Л1Н1Ц ДАМУ ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1
Аннотация: Мацалада аутистк спектрлг бузылыстары бар балалардыц свйлеу цабглетг мен мгнез-цулцыныц ерекшелжтерг ашылады.
Ключевые слова: аутизм, аутистк спектрлг бузылыс, моторлыц жэне свйлеу стереотиптт эрекеттер1, свйлеу дагдыларын цалыптастыру, вздтнен свйлеу дагдыларын цалыптастыру жэне дамыту.
Когам алдында т^рган сын-катерлер арасында барлык балалардыц, эшресе тэрбиелеудщ, тYзеу окуыныц жэне жеке адамныц накты емiрге элеуметлк кiрiгуi форматында дамуыныц арнайы жагдайларына м^ктаж балалардыц бiлiм алуга тец кол жетюзуш камтамасыз ету ете етюр болып табылады.
Соцгы уакытта балалардыц эртYрлi психикалык б^зылуларын зерделеу мен тYзету мэселесiне кебiрек кецiл белшуде. Казiргi замангы бiлiм беру жуйесшдеп мацызды проблемалардыц бiрi аутистiк спеюр б^зылган балаларды психологиялык-педагогикалык суйемелдеу болып табылады. Аутизм (грек autos - ез^ - т^йык iшкi емiрдiц басым болуымен жэне сырткы элемнен белсендi тYPде
2200
алшактаумен сипатталатын психиканын, жай-кYЙi. Аутизм шизофрениянын кайталама белпш, сондай-ак дербес нозологиялык бiрлiк болуы mymkíh.
Балалар аутизмiнiц симптомдары Yш жаска дейiн кeрiнедi, ал типтш емес аутизм кезiнде психикалык б^зылулар белгiлерi Yffl жастан кешн байкалады.
Аутистiк спектр б^зылулары бар балалардын, ерекшелiктерiн сипаттай отырып, карым-катынастын, б^зылуы баланын барлык мшез-к¥лкында басым екенiн жэне онын аномальды дамуыньщ калыптасуында басым орын алатынын атап еткен жен, ал психикалык дамудын баска кемiстiктерi кезiнде карым-катынастын б^зылуы кайталама сипатка ие жэне непзп б^зылуды тYзету кезiнде едэуiр азаяды немесе жойылады: акыл-ой кемютт, невротикалык б^зылулар, сейлеу жэне есту кемiстiктерi жэне баска да б^зылулар. Ерте балалар аутизмiн тYзету ерекше, айтарлыктай кYPделi сипатка ие [1]. Б^л проблема барлык аномальды балаларга, онын iшiнде аутистiк спектрi б^зылган балаларга да катысты, оларды тэрбиелеу олардын отбасыларын eздерi т^ратын когамда белгiлi бiр тYPдегi дербестендiрумен ауырлатылады. Сонымен бiрге, сонгы 20 жылда балалардын аутистiк б^зылуларын кешендi медициналык-психологиялык-педагогикалык тYзеу проблемасын зерттеу олардын барабар элеуметтш бейiмделуiнiн он YPДiсi бар екенiн кeрсетедi: олар деш сау балалармен бiрге кэсiп алуды, отбасы к¥руды, бiр сезбен айтканда, когамга пайдалы болуды YЙренедi. «Б^л ретте окушылардын элеуметтену мYмкiндiктерi, олардын когаммен карым-катынас тэсiлдерi едэуiр кенейтшед^ эрбiр баланы когамга косу Yшiн кажетл алгышарттар калыптастырылады» [2, 175-б.].
Аутистiк спектрi б^зылган балаларда дамудын непзп ерекше ерекшелжтершен баска, сeздi осындай тYPде пайдалану мYмкiндiгi б^зылады. Олар ен алдымен eздерiнiн элеуметлк езара iс-кимылды жолга коя алмауынан, анык психологиялык колайсыздыксыз бетен адаммен байланыс жасай алмауынан зардап шегедг Оларга акпаратты кабылдау жэне карым-катынас жагдайын тYсiну киындыктары тэн. М^ндай киындыктар карым-катынаска деген кажеттiлiктiн жоктыгы, байланыстардан кашуга ^мтылу жэне карым-катынас жасамау сиякты тYсiнiктi себептердiн салдары болуы мYмкiн.
2201
Кебшесе аутизмi бар балада негiзгi калыптаспаган коммуникативтш функциямен катар ауырсыну невротикалык тэжiрибесi, ерте балалык шагында карым-катынас жасаудьщ созылмалы жеткiлiксiздiгi, сейлеудi пайдалануга колайлы жагдайдыц болмауы бар.
Психологиялык зерттеулер мен мамандардыц бакылауларыныц нэтижелерi аутистш баланыц карым-катынас жасагысы келмегеннен гер^ карым-катынас жасай алмайтынын керсетедi, сондыктан бiз оган каншалыкты уактылы кемек беретiнiмiзге, езара iс-кимылды Yйрететiнiмiзге жэне осы езара ю-кимылдан корыкрайтынымызга, жалпы танымдык белсендiлiктi калыптастырудыц жетiстiгiне, аутизммен ауыратын баланыц т^лгасына, оныц адамдар ортасында элеуметтенуiне, езiне кемектесу кабшетше жэне т.б. байланысты [3].
Сейлеу кызмет баланыц психикалык дамуымен тыгыз байланысты жэне емiрiнiц алгашкы жылдарынан бастап назар аударуды талап етедг Ата-аналар Yшiн психиканыц калыптасу процесшщ нормасы мен б^зылуы кезiнде сейлеудщ даму зацдылыктарын бiлу ерекше мацызды. Аутистiк балалардыц сейлеу саласын калыптастыру ерекше болгандыктан, ол тYзету кезшде ерекше тэсiлдi талап етедi. Жэне тYзету эсерi нег^рлым ерте басталса, сог^рлым жаксы.
Л.С. Лебединская, О.С. Никольская осы санаттагы балаларда сейлеу саласыныц жай-кYЙiнiц терт н^скасын ажыратады.
I н^ска - балалар дамуындагы б^зылулардыц баска топтарымен салыстырганда ец айкын керсетедi. Мшез-к^лкы нашар бакыланады, сейлеу жок. Коммуникацияга багытталмаган жеке сездер кездейсок айтылуы мYмкiн.
Дамуыныц II н^скасы бар балалардыц акыл-ой жэне ец алдымен сейлеу аркылы дамуында елеулi тежелуi бар. Олар кебшесе кыска стереотиптi сездердi пайдаланады. Кдрапайым балаларда болмайтын кептеген стереотиптш, моторлык жэне сейлеу эрекеттерi калыптасады.
III н^ска Yшiн сейлеу жэне зияткерлш дамудыц жогары децгейi тэн. Алайда м^ндай балалар кYPделi сейлеу формаларын мецгерумен катар карым-катынас кезшде баскалардыц реакциясын багдарлай алмайды, сындарлы
2202
диалогка кабшетшз. Оларда обсессивт к^марлыктар байкалады, олар психикалык жаракат салатын жагдайлардыц сюжеттерiнен ртыла алмайды, Ke6ÏHece epKiH эрекеттщ б^зылуы салдарынан окуга кабiлетсiз болады.
Балаларда IV н^ска кедей, аграмматикалык сейлеу, интонациялык мэш жок, сeйлеудi, карапайым н^скауларды тYсiну б^зылган [4].
Аутизм кезшдеп тiлдiк даму айтарлыктай ерекше сипаттармен сипатталады жэне кеп жагдайда тYзету араласуы жYргiзiлетiнiне жэне ол кашан жузеге асырыла бастаганына байланысты. Мектепке дейiнгi кезецнiц соцына карай сейлеудщ калыптасу децгейi одан эрi колайлы дамудыц мацызды кeрсеткiшi болып табылады. Сейлеу б^зылыстарын ерте диагностикалау жэне оларды тYзету балага болашакта коммуникативтiк мшез-к¥лыктыц негiзгi нысандарын мецгеруге жэне когам талаптарына бейiмделуге Yйренуге мYмкiндiк бередi. Сондыктан ата-аналар баласына eмiрiнiц алгашкы кYндерiнен бастап ете м^кият болуы керек.
Психологиялык-педагогикалык эдебиетл талдау керсеткендей, аутистiк спектрдiц б^зылуыныц басты белгiсi элеуметтiк езара ю-кимылдыц б^зылуы болып табылады, оныц кершютерше ауызша мшез-к¥лыктыц шектеулiлiгi, к^рдастарымен езара ю-кимылды ^йымдастыруга жэне колдауга кабшетшздш, куанышпен, табыстармен бeлiсуге eздiгiнен к^лшыныстыц болмауы, баска адамдардыц эмоцияларын тYсiнбеу, эмпатияныц кeрiнбеуi, жауап ретiнде кYлiмсiреу кабiлетсiздiгi жатады. Б^зылудыц екiншi непзп белпс вербальды емес жэне вербалды коммуникацияныц дамуындагы б^зылу болып табылады, ол мынадан кeрiнедi: сейлемеген кезде балалар сейлесу Yшiн ымдау мен мимиканы компенсаторлык пайдалануга тырыспайды, сейлесуге бастамашылык етуге жэне ^стауга кабшетшздш, стереотиптi сейлеу мертабандарыныц кайталануы, ездтнен имитациялык жэне жалган ойынныц жоктыгы, сeздiц просодикалык жагыныц б^зылуы байкалады (каркынныц патологиялык eзгерiстерi) ыргагы, дауыс биiктiгi). Yшiншi симптом шектеулi, стереотипт мшез-к¥лык, мYДделер, козгалыс тYрлерi болып табылады, олар функционалдык мэнге ие емес, ейткеш олар сенсорлык артыкшылыктарды канагаттандырудыц кeзi болып табылады,
2203
сондай-ак кYнделiктi жагдайларда икемшз, улгш мшез-кульщ, белгiлi 6ip заттарга немесе олардыц бeлiктерiне туракты артыкшылык, ритуалдарды катац сактау
Ата-аналардын, жэне ерекше кажеттшп бар баламен жумыс iстейтiн эрбiр маманныц басты мiндетi тацдау еркiндiгiн, бастамашылык жасау жэне ез бетiнше шешiм кабылдау, когам eмiрiне кiру мYмкiндiгiн камтитын толыкканды eмiрдi камтамасыз ету болып табылады. Сондыктан да ерекше балалармен тYзеу-тэрбие жумысыныц басты кагидаты eмiрдi «калыпка келтру» болып табылады. Бул ретте eмiрдiц «калыпка келуш» баланы «калыпты» ету ниетiнен ажырату мацызды. Эмiрдi калыпка келтiру - бул баланыц eзiн eзгертудi максат етпейтiн, оныц мшез-кулкы мен eмiрiне сырткы ортаныц эсерiн тYзететiн тYзету-тэрбие жумысыныц кагидаты. Калыпка келтiрудiц басты мщдеттершщ бiрi - баланы оныц жеке ерекшелжтерше сэйкес келетiн eзара iс-кимыл жэне коммуникация куралдарын пайдалануга Yйрету [4].
Аутистiк спектрi бузылган балаларда коммуникативтiк дагдыларды калыптастыру жумысы екi багытта жYргiзiледi: 1) коммуникацияныц вербальдi куралдарын окыту, 2) коммуникацияныц баламалы куралдарын окыту.
Аутистiк спектр бузылган балаларда карым-катынас жасауга уэждеменщ жоктыгы, карым-катынас жагдайларында багдарлана алмаушылык, мшез-кулыктыц бузылуы, эмоционалдык саркылудыц артуы байкалады - осыныц бэрi жиынтыгында балага коммуникативтiк мiнез-кулык кагидаларын мецгеруге жэне коршаган ортамен толык eзара iс-кимыл жасауга кедергi келтредг Осылайша, оку процесiнiц басында басты мшдет - осы факторлардыц баланыц сeйлеу аркылы дамуына эсерiн азайту, ал бул Yшiн логопед кYштi ынталандыргыштарды аныктап, оларды ынталандырушы ретшде белгiлеуi, жагымсыз мiнез-кулык кeрiнiстерiн барынша азайтуы (бул кeбiнесе баланыц eз тiлектерiн бiлдiре алмауыныц, сезiмдерiмен бeлiсе алмауыныц салдарынан туындайды), ойлау процестершщ децгейiн арттыруы, сенсорлык сезiмдердi жандандыруы тиiс.
2204
ТYзету тэрбие процесшщ ^зак жэне кYPделi жолынан еткен аутистш адамдардыц катанамнезiнде (наукас туралы, оны бастапкы бакылау аякталганнан кешн жиналатын барлык акпаратты т^ргызуда) кэшби жэне жеке жетiстiктерi бар. Психолог-дефектолог немесе м^гаим-логопед бала психикасы к^рылымыныц кандай да бiр Yлгiсiн калыптастыру Yшiн жагдай жасай отырып, аутистш адамныц даралыгыныц дамуына максатты тYPде ыкпал етуге, жекелеген эртYрлi децгейлi касиеттер арасындагы кайшылыктарды жоюга жэне осымен т^тастай жYЙенi Yйлестiруге мYмкiндiк алады.
Аутизмнен зардап шегетiн балалар ересектермен, сондай-ак к^рдастарымен карым-катынас жасауы шектелген, б^л кейiннен олардыц езш-eзi токтатуына жэне eмiрде юке асырылуына эсер етедi. Осы жаста коммуникативтш дагдыларды тYзету Yшiн жаттыгуларды ойын тYрiнде пайдаланган д^рыс. Мектеп жасына дейiнгi балалык шактагы ойын езшщ даму мэнiн жогалтады жэне бiртiндеп окумен ауыстырылады. Осы жастагы ойындар да жацарып келедi. Ересектер де жаксы ойнайтын ойындар Yлкен кызыгушылык тудырады. М^ндай ойындарда ойлау, сейлеу жет!вдршедг Ойынныц аркасында баланыц жеке басы жетiлдiрiледi [4]:
- уэждемелш-кажеттшк саласы дамиды (уэждер иерархиясы пайда болады, онда элеуметтiк уэждер бала Yшiн жеке емес, Yлкен мацызга ие болады),
- танымдык жэне эмоциялык эгоцентризмдi ецсередi (бала кандай да бiр кейiпкердiц релш кабылдай отырып, оныц мшез-к¥лкыныц ерекшелжтерш, оныц ^станымын ескередi, бала езшщ ю-кимылын ойын бойынша серiктесiнiц ю-кимылымен келiсуi кажет, б^л адамдар арасындагы езара карым-катынаста багдарлауга кeмектеседi, оныц eзiн-eзi санасы мен eзiн-eзi багалауын дамытуга ыкпал етедi),
- мшез-к^лык еркiндiгi дамиды (рeлдi ойнай отырып, бала оны эталонга жакындатуга ^мтылады), б^л баланыц мшез-к¥лык нормалары мен ережелерш тYсiнуiне жэне ескеруiне кемектесед^
- акыл-ой эрекеттерi дамиды (баланыц кабiлеттерi мен шыгармашылык мYмкiндiктерi дамиды).
2205
Жалпы, аутизмнщ ауыр тYрiмен ауыратын балаларда сeйлеудi дамыту тэсiлдерi эртYрлi екенiн атап eту кажет. Отандык мамандар эмоциялык бузылыстарды тYзетуге, психикалык тонусты арттыруга, эмоциялык байланысты орнату жэне дамыту аркылы шйлеу eзара iс-кимылFа кажеттшк тугызуга баса назар аударады.
Сeйлеу бузылуларыныц барлык тYрлерiнде аутистiк спектрi бузылFан балаларда сeйлеудiц негiзгi ерекшелiктерiн бeлiп кeрсетуге болады:
1) балалардыц едэуiр бeлiгiнде мутизм (сeйлеудiц болмауы),
2) жш бiрден емес, бiраз уакыттан кейiн кейiнге калдырумен кайталанатын эхолалиялар (баска адамныц айткан сeздерiн, сeйлемдерiн кайталау),
3) сeз-мeртабандар мен фразалардыц кeп саны - сeйлемнiц фонографиялыль^ы («тотыкуска уксауы»), бул жиi жаксы есте сактау кезiнде дамыFан сeйлемнiц иллюзиясын тудырады,
4) сeйлеу тшнщ болмауы, диалогтаFы дэрменсiздiк (монологиялык сeйлеу кейде жаксы дамыFанымен), сeйлеудiц дербестт,
5) сeйлеуде жеке алмастырулардыц кеш пайда болуы (эсiресе «мен») жэне олардыц дурыс колданылмауы (eзi туралы - «ол» немесе «сен», ал баскалары кейде «мен»),
6) семантиканыц бузылуы (метафорикалык алмастыру, сeздердiц маFыналарын тYсiндiрудi кецейту немесе шектен тыс тарылту), неологизмдер,
сeйлеудiц грамматикалык курылымыныц, дыбыс шыFарудыц, сeйлеудiц просодикалык компоненттерiнiц бузылуы [4].
ТYзету жумысыныц негiзгi мiндеттерi:
1) аутизмге жэне шеспе синдромFа байланысты сeйлеу бузылыстарыныц саралануы,
2) баламен эмоционалдык байланыс орнату,
3) сeйлеу кызметш жандандыру, сeйлеу даFдыларын калыптастыру,
4) турмыста жэне ойында eздiгiнен сeйлеудi калыптастыру жэне дамыту,
5) окыту жаFдайында сeйлеудi дамыту, тiлсiз даFдыларды калыптастыру.
2206
Аутистш балалармен тYзету ж^мысы эртYрлi бейiндегi мамандардыц кешендi тобымен жYргiзiледi жэне психологиялык жэне педагогикалык тYзетудi, логопедтiк CYЙемелдеудi, сондай-ак ата-аналармен жYЙелi ж^мысты камтиды [5].
Аутистш б^зылулардыц терецдiгi баланыц езше багытталган сeздi жэне оныц белсендi сeйлеуiн тYсiнудi бiрден дамытуга мYмкiндiк бермейдi. Сейлеу функциясымен ж^мысты бастаганга дейiн алдын ала кезец кажет.
Ж^мыстыц алдын ала кезецi.
Психолог баламен эмоционалдык байланыс орнатады жэне оныц элеуметтш езара iс-кимыл дагдыларын дамытады. Кейiннен бiрлескен тапсырмалар мен сюжетлк тYсiнiктемелер аркылы формалды жагдайда баланыц оку дагдыларын дамытатын логопед косылады.
Сeйлеудi тYсiнуге Yйрету кезещ.
Окыту карапайым сейлеу дагдылары мен н^скауларды орындаудан басталады («Беру», «Керсету»). Б^л дагдыларды кYнделiктi eмiрде колдану мацызды. Окыту iс-эрекеттердi тYсiну жэне суреттер бойынша н^скаулыктарды орындау аркылы жалгасады.
Экспрессивтi сeйлеудi окыту кезещ.
Дыбыстарды жэне артикуляциялык кимылдарды елестетуден басталады. Балага тiлектерiн бiлдiру, сондай-ак с^рактарга жауап беру Yшiн сштемелер мен сeздердi колдануды Yйретедi. Багдарламалар пэндердiц функционалдыгын, белгiлерiн зерделеудi жэне ездтнен айтылган сeздердiц санын ^лгайтуды камтиды.
Коммуникацияныц дамуын тежемеу Yшiн дыбыс шыгаруды тYзету кейiнге калдырылады.
Сонымен, аутистiк адамныц коршаган ортага ойдагыдай элеуметтiк кiрiгуi Yшiн олардыц психикалык кызметшщ калыптасу ерекшелiктерiн ескере отырып, дамудыц барлык жас кезецдерiнде аутистж балалармен Yздiксiз психокоррекциялык педагогикалык ж^мысты камтамасыз етуде жYЙелiк-синергетикалык тэс!вд енгiзу кажет. ^огамныц аутистiк б^зушылык спектрi бар азаматтарды бiлiм алуга, мамандык тацдауга, ез кабiлеттерi мен рухани
2207
кажеттшктерш юке асыруга кукыгы бар ретшде кабылдауга дайындыгын калыптастыру да e3eKTi болып табылады. Бул жумыста когам, мамандар жэне аутистк баланыц отбасы мацызды рел аткарады, олар олардыц eмiр бойы жетiстiктерге жетуi Y™iH элеуметлк-экологияльщ жэне психологиялы;-педагогикалы; жагдайлар жасайды.
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ:
1. Максимова Е. Уровни общения. Причины возникновения раннего детского аутизма и его коррекция на основе теории Бернштейна. - Litres, 2022. - 324 с.
2. Нестерова А. А., Айсина Р. М., Суслова Т. Ф. Модель сопровождения позитивной социализации детей с расстройствами аутистического спектра (РАС): комплексный и междисциплинарный подходы // Образование и наука. -2016. - №. 3 (132). - С. 140-155
3. Кенжебай А. С., Дарменова Ф. А. Бшм беру процесшде инклюзивт бшм беру ортанысын курудыц ерекшелт // Молодой ученый. - 2021. - №. 12. - С. 306-308
4. 0мiрбек С. Ж., Баймухамет Р. Б. Аутистш спектр бузылысы бар балалардыц ауызша сейлеу тшнщ ерекшелiктерi // Вестник КазНПУ имени Абая серия «Специальная педагогика». - 2023. - Т. 72. - №. 1. - С. 81-84
5. Чигинцева Е. Г. и др. Комплексный подход в преодолении нарушений речи у детей с расстройствами аутистического спектра // Russian Journal of Education and Psychology. - 2018. - Т. 9. - №. 3. - С. 28-51
2208
