CC BY
21эеж 376
ЦАРЫМ-ЦАТЫНАС ПЕН ЭЛЕУМЕТТ1К 0ЗАРА ЭРЕКЕТТЕСТ1КТЩ Б¥ЗЫЛУЫ БАР БАЛАЛАРДЫЦ ЭЛЕУМЕТТЕНУ ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1
ГАЛИЕВА АЙГУЛЬ НУРСАИТОВНА
I.ЖансYгiров атындагы Жетiсу университетi, филология гылымдарыныц кандидаты, «Арнайы педагогика» бiлiм беру багдарламасыныц окытушы-дэрiскерi
Талдыкорган, ^азакстан
ЕСМУРЗАЕВА МЭДИНА МАРАТЦЫЗЫ
I.ЖансYгiров атындагы Жетюу университетi, 7М0101902- «Арнайы педагогика» бшм беру багдарламасыныц 2-курс магистранты, Талдыкорган, ^азакстан
Аннотация. Мацалада царым-цатынас пен элеуметтт взара эрекеттестжтщ бузылуы бар балалардыц элеуметтену ерекшел1ктер1, элеуметтенд1рудег1 нег1зг1 циындыцтар царастырылады. Авторлар гылыми ецбектерд1 талдай келе -цатынас пен элеуметтт взара эрекеттестжтщ бузылуы бар балалардыц элеуметтенут тYзете жэне дамыту жумыстарын ЖYзеге асырумен байланыстырады.
Клт свздер: арнайы жагдайлар, элеуметтену, аутистж спектр бузылысы, ерекше бшм беру цажеттшктер1, ацаудыц ЖYйелiк цурылымы.
^азакстан Республикасыныц «Бшм туралы" зацы непзшде инклюзивт бшм барлыгына кол жетсмдь
Аутиспк спектр бузылысы бар балалардыц ата-аналары бшмнщ осы тYрiн тацдайды. Бшм берудщ бул тYрiнiц басты ерекшелш - эр окушы Yшiн арнайы бшм беру жагдайларын жасауга жеке кезкарас.
Балабакша, мектеп — бул баланы одан эрi тэуелсiз емiрге, элеуметтiк езара эрекеттесуге дайындайтын табиги орта болып табылады.
Элеуметтену процес — бул жеке тулга мен когамныц езара эрекеттесу процесi. Бул езара эрекеттесу окушыга элеуметтiк тэж1рибеш беру эдiсiн, оны когамдык катынастар жYЙесiне енгiзу эдiсiн, сондай-ак жеке тулганыц жеке езгеру процесiн камтиды. Аутизм спектрiнiц бузылуы бар адамдар элеуметпк дагдыларды игеруде Yлкен киындыктарга тап болады.
Аутистiк спектр бузылысы бар балаларды элеуметтендiрудегi негiзгi киындыктардыц бiрi: сырткы тiтiркендiргiштердi кабылдаудыц шындыкка сэйкес келмеу^ эмоционалды-ерiктi саланыц шектелуь ^урдастарымен байланыс орнатуга деген кулшыныстыц болмауы немесе элеуметпк-турмыстык жагдайларда мшез-кулык ережелерiнiц орындалмауы байкалады. Сейлеудiц дамымау ерекшелiктерi немесе сейлеу тiлiндегi бузылыстар баскалармен езара эрекеттесу процесiн киындатады, балалар негiзiнен сейлеудi мимика, жест сиякты вербалды емес карым-катынас куралдарымен алмастыруга тырыспайды. МYДделердiц тарлыгы жэне элеуметтену дагдыларын калыптастыру жэне дамыту бойынша тYзету жумыстарын жYргiзу кажеттшп байкалады, бiлiм беру аутистiк спектр бузылысы бар балалардыц бешмделуше, элеуметтенуше жэне олардыц одан эрi игеруше ыкпал етедi.
Аутистiк спектр бузылысы бар баланы сэтп элеуметтендiру Yшiн бул жумысты уактылы бастау мацызды. АСБ ацгарымы кем дегенде Yш жаска дейiн койылады, демек, коммуникативт жэне элеуметтiк дагдыларды калыптастыру процесш балабакша мамандары бастайды. Аутизм спек^ бузылган балалардыц сэттi элеуметтенуiне кептеген жагдайлар эсер етедг аутизм бузылыстарыныц ауырлыгы мен терецдiгi; ерте диагностика; уактылы бшкт кемек, оныц бiртутас медициналык-психологиялык-педагогикалык сипаты; баланыц даму децгей мен мYмкiндiктерiне сэйкес жэне тYзету жумыстарыныц бейiмделген эдiстерi, оныц реттшп, узактыгы, жеткiлiктi келемi; мамандар мен отбасыныц бiр
багыттагы бiрлескен жумыс.
Аутистiк спектр бузылысы бар балалармен тYзету жэне дамыту жумыстарын жYзеге асыру Yшiн баланьщ eмiрiнiц белгiлi бiр кезещнде жетекшi ю-эрекеттщ даму кезецдерш жэне калыптасуын ескеру кажет. Бул тужырымдаманы А.Н.Леонтьев енriздi [1], ол eзiне тэн жас кезещндеп негiзгi психикалык «шктердщ» пайда болуын сипаттады. Сондай-ак, Д.Б. Элькониннщ жас кезецдшп жетекшi кызмет угымымен байланысты [2].
АСБ бар баланыц оку iс-эрекетi элеуметтiк мотивтердщ тeмендеуiмен сипатталады. Сондыктан оку багдарламасында жэне материалдарда карастырылган оку тапсырмаларын тацдау жэне стандартты жаттыгуларды колдану киын. Сондай-ак, мундай баланыц стереотит мен шектеулi мYДделерiне байланысты киындыктар туындайды. ^алыпты жэне калыптан тыс баланыц даму зацдылыктарыныц жалпылык тужырымдамасына негiзделу мацызды [3] психофизикалык бузылулары бар баланыц жогары психикалык функцияларыныц дамуын сипаттайтын, жогары психикалык функциялардыц дамуымен бiрдей зацдар бойынша жYзеге асырылады. Бул жагдайда тYзету жэне дамыту жумысы "алмастырушы онтогенез" принцитне CYЙенедi.
^олайсыз даму тек бузылыстарды калыптастыру процестерiн гана емес, сонымен катар етемакы процестерiн де камтиды .
Л.С. Выготский усынган акаудыц жYЙелiк курылымы туралы зерттеудi ескеру мацызды [4]. Бастапкы бузылыстар биологиялык негiзгi себеппен езара байланысты, кайталама бузылулардыц пайда болуын тудырады. Екiншi (Yшiншi) бузылулардыц пайда болуы, эрине, нормага сэйкес онтогенезде осы жогары психикалык функциялардыц калыптасуын камтамасыз ететш мэдени жагдайлар жYЙесiнен баланыц жогалуы. Галым дамуында ауыткулары бар барлык балаларда "элеуметпк шыгып калу" теориясын усынды, бул оныц "мэдениетке енуш" киындатады. Бул коршаган элеммен, адамдармен, ягни элеуметтiк езара эрекеттесу киындыктарымен езара эрекеттесудiц бузылуынан кeрiнедi.
АСБ бар балаларда бул бузылыс непзп болып табылады, сондыктан элеуметтiк езара эрекеттесудеп киындыктар жиi кездеседi. Л.С. Выготскийдщ элеуметпк компенсация теориясы "мшез - кулыктыц мэдени формалары - бул калыпты емес баланы тэрбиелеудщ жалгыз жолы. Бул жол тYзу жолдарда мYмкiн болмайтын жерде дамудыц уакытша жолдарын куру болып табылады.
ТYзету жумыстары дагдыларды алуга жэне калыптаспаган функцияларды тYзетуге багытталган жаттыгулар кешенi, дайындыктар мен тэж1рибелер жиынтыгы ретшде уйымдастырылмайды. Ол онтогенез зацдылыктары мен жумыс iстеу жагдайларын, муFалiм мен баланыц бiрлескен ю-эрекетш ескеретш кешендi пэнаралык психологиялык-педагогикалык эсерде Fана нэтижелiлiкке ие.
Бул CYЙемелдеудi тэрбиешi (егер мектеп жасына дейiнгi бала болса), муFалiм (егер бала мектеп окушысы болса), тьютор, арнайы педагог, педагог-психолог, муFалiм-логопед, элеуметпк педагог, косымша бiлiм беру педагогтары [5] жYзеге асырады. МуFалiм АСБ бар баланы узд^аз бакылауды, окытуды жэне тэрбиелеудi жYзеге асырады. Ол тYзету жэне бiлiм беру мшдеттерш тацдайды, сонымен катар АСБ бар балалар мен олардыц ата-аналарына (зацды eкiлдерiне) колдау керсету жэне кешендi кемек керсету стратегияларын белгiлейдi.
Педагог-психолог АСБ бар балада балалармен, ересектермен жэне коршаFан ортамен езара эрекеттесу даFдыларын, сондай-ак карым-катынас даFдыларын калыптастырады, бейiмделмеген мiнез-кулыктыц алдын алу жэне тYзету бойынша ю-шаралар жYргiзедi, когнитивтiк саланыц дамуындаFы бузылуларды тYзетедi. Сондай-ак, мамандар мен муFалiмдерге мiнез-кулыктыц бейiмделмеген тYрлерiмен, коммуникативтi жэне элеуметпк езара эрекеттесу даFдыларын калыптастыру эдiстерi бойынша кецес бередi.
Арнайы педагог АСБ бар балалармен жумысты уйымдастыратын жэне арнайы бейiмделген бшм беру баFдарламаларын игеруге кeмектесетiн маман. Бул маман окушы^а да, ата-аналарFа да (зацды eкiлдерге) сауатты кэаби колдауды, сондай -ак тэрбиешiге/муFалiмге эдютемелш колдауды жYзеге асырады. Ол оку, дидактикалык
материалдарды жэне ÔYKrn бiлiм беру процесш бейiмдеуге катысады. Сондай-ак, арнайы педагог элеуметпк езара эрекеттесудщ Heri3ri формаларын кура отырып, АСБ бар бала мен ересек адам арасындагы карым-катынас дагдыларын калыптастырады [6].
Логопед мугал1м сейлеудi дамытумен гана емес, сонымен катар вербалды емес балалардагы баламалы карым-катынас формаларымен де айналысады, сонымен катар элеуметтенудщ алгашкы кезецдершде карым-катынас жасау Yшiн дактильдi жест тшн немесе сурет карталарын колданады.
Элеуметпк педагог баланыц отбасымен езара ю-кимыл жасайды, окыту кезiнде уйымдастырушылык мэселелер бойынша кецес бередi, бшм беру мекемесiнде баланыц кукыктарыныц сакталуын бакылайды. Баланыц АСБ-мен когаммен жэне каланыц эртYрлi элеуметтiк мацызы бар мекемелершдеп адамдармен езара эрекеттесу нысандарын куруга кемек керсетедi.
Аутизм спектрi бузылган балаларга кешендi медициналык-психологиялык-педагогикалык кемек баланыц негурлым толык элеуметтенуiн жYзеге асыруды максат етедь АСБ бар баланы сYЙемелдеудегi кешендi тэсiл гана нэтиже берiп, элеуметтену дагдысыныц дамуына экелуi мYмкiн. Сонымен бiрге элеуметтену карым-катынассыз мYмкiн емес. Бул екi дагды параллель жэне тец дэрежеде дамуы керек. Егер коммуникативт дагды дамыган болса, онда баланыц элеуметтенуi сэттi болады.
^арым катынас - бул адамдар арасындагы акпарат алмасу процесi. Бул процесс баскалармен езара эрекеттесуге кемектеседь ^арым-катынасты уйымдастыру Yшiн карым-катынастыц келесi формалары колданылады: сейлеу, жест тш, суреттер, жазу. АСБ бар баламен жумысты бастай отырып, ата-аналардыц кемегiмен тэрбие мен окыту процесшде карым-катынастыц кандай тyрiн колдану жэне дамыту керектшн шешу кажет.
АСБ бар бала кеп жагдайда сейлеудi дамытуда айтарлыктай тежелiске ие болгандыктан, элеуметтенудiц алгашкы кезецдерiнде бул карым-катынасты куру Yшiн карым-катынас тэсiлi ретшде жест тш немесе сызбалар болуы мYмкiн. Келесi кезецде 9 мацызды карым-катынас дагдыларын калыптастыруга кецiл белу кажет: кажетп пэн туралы сурау (кетермелеу туралы), кемек сурау, Yзiлiс сурау, бас тарту, келiсiм, "^те турыцыз" сурауына реакция, функционалдык нускауларга реакция, кызмет тYрлерiнiц езгеруi туралы хабарламага реакция, нускаулыкты орындау, кестеш орындау. ^арапайым карым-катынас дагдыларында карым-катынас дагдылары дамиды. АСБ бар балалардагы карым-катынасты дамыту бешмделмеген мiнез-кулыкты азайтуга кемектеседi, сонымен катар ересектермен жэне баска балалармен карым-катынас жасауга мYмкiндiк бередi, бейiмделу, элеуметтену децгейiн арттырады.
Элеуметпк езара эрекеттесу дагдысы ересектермен калыптаса бастайды жэне кебiнесе ересек адамныц iс-эрекетiне елiктеумен жумыс жасалады, содан кейiн баска адамныц карапайым нускауларын орындау (етiнiштердi орындау), эртyрлi муFалiмдермен (мамандармен) карым-катынас жасау кабшеп калыптасады.
^урдастарымен элеуметтiк езара эрекеттесу даFдысы кYрделiрек калыптасады жэне ею аспектiнi камтиды - тэжiрибенi "механикалык" жинактау жэне белгiлi бiр элеуметпк даFдыларды игеру жэне элеуметтiк мотивацияны дамыту. Балалармен карым-катынас кезiнде АСБ балаларымен жумыс жасайтын негiзгi даFдылар: баскалардыц жанында сабырлы мiнез-кулык, оларFа назар аудару, курдастарыныц мiнез-кулкына елштеу, жалпы ережелердi сактау, сэлемдесу мен баска эрекеттерге барабар жауап беру, баскалармен бiрлескен iс-эрекетке катысу, заттармен белiсу, оларFа кемектесу.
Элеуметпк даFдыларды мецгертуде келесi эдiстер мен тэсшдер колданылады: ойын, коммуникативтi мiнез-кулык моделш модельдеу, калаFан даFды немесе мшез-кульщ моделiн бейне модельдеу, элеуметтiк ертегшер (эцгiмелер), кYшейту жYЙесi (фишкалар, карталар) [7]. Баланыц емiрiндегi ойын - бул элеуметпк элемге жол керсетушi ретiнде кызмет ететiн, баскалармен карым-катынас жасауFа, заттардыц касиеттерi мен белгшерш бiлуге YЙрететiн жетекшi iс-эрекет. Ойын - бул элеуметпк емiрдiц керша, баланыц жан-жакты дамуына айтарлыктай эсер етедь Ойлауды, киялды, есте сактауды, зейiндi, сейлеудi
дамытуга мYмкiндiк бередi, логикалык байланыстарды, зерттеу дагдыларын калыптастыруга Yйретедi.
Аутист балалар Yшiн ойын - мшез-кулык модераторы ретшде кызмет етедi, сонымен катар непзп тапсырманы орындайды, когаммен эмоционалды байланыс орнатуга ыкпал етедi. Ойын эрекет процесiнде жетекшi рел аутист баланьщ жалпы ойынга реакциясын бакылайтын м¥Fалiмге жYктеледi. М¥Fалiм балалардыц эмоционалды ауыткуларын накты кадагалап, оларды ойынды жалгастыруга ынталандыруы керек. Эрбiр бшм алушы Yшiн жеке тэсiл жэне накты оку тапсырмаларында гана емес, сонымен катар ойындарды тацдауда да накты саралау кажет. Ойынга жаца элеуметпк магыналарды енгiзу баланы адамдар элемше жакындатады, элеуметтiк катынастар туралы жаца тYсiнiктер бередi .
Аутизм спектрi бузылган балалар оку жагдайларына жэне муFалiммен езара эрекеттесуге узак бейiмделудi кажет етедi. Элеуметтiк дагдыларды калыптастырумен катар бiлiм беру мекемесшщ кабыргаларында балаларды косымша бiлiм беру жYЙесiне косу, оныц iшiнде спорт секцияларына бару бойынша жумыстар жYргiзiлуде. Баланыц хоббиiне немесе кызыгушылыгына CYЙене отырып, ата-аналарга элеуметтiк-мэдени жэне спорттык мекемелерге бару усынылады. Элеуметтiк педагогты мiндеттi тYPде косу кажет.
Элеуметпк педагог баланы ата-анасыныц катысуымен ез баласыныц ерiп жYPушiсi ретiнде топка косу туралы косымша бшм беру жаттыктырушыларымен жэне муFалiмдерiмен келiссездер жYргiзу жолдарын iздейдi. АСБ бар бала мецгеретш мацызды элеуметтiк даFдылар - бул дYкендерге бару жэне ез бетшше сатып алу, коFамдык келште жYPу, театрларFа, муражайларFа бару жэне т. б. Кебшесе ата-аналар (зацды екiлдер) жаFымсыз мiнез-кулыкка байланысты баламен бiрге коFамдык орындарFа барудан бас тартады, дегенмен бул АСБ бар баланыц элеуметпк даFдыларын дамытудаFы ете мацызды блок, бул даFдылардыц мацыздылыFын тYсiндiре отырып, элеуметтiк байланыстарды кецейтудщ алFашкы кезецдерiнде отбасымен бiрге жеке немесе сырттай жYредi.
^арым-катынас пен элеуметтiк езара эрекеттестiктiц бузылуы бар бала Yшiн ерекше проблема - езiне-езi кызмет керсету жэне турмыстык мiнез-кулык даFдыларын игеру. Элеуметпк-турмыстык мiнез-кулык даFдыларын окытудаFы киындыктар кебшесе карым-катынас пен ерiктi зешннщ бузылуымен, сондай-ак аутист балалардыц коркынышымен байланысты. Аутист бала кездейсок жаFдайларда ездiгiнен кеп нэрсенi Yйрене алады, бiрак баска адамFа елiктеу аркылы емес. Сонымен катар, шеберлiктi игеру белгш бiр жаFдаЙFа байланысты жэне шеберлшт баска жаFдаЙFа ауыстыру ете киын.
Элеуметтiк мiнез-кулыктыц бузылуына байланысты оку жаFдайын уйымдастыру ете киын болуы мYмкiн. Аутизм спектрi бузылFан бала нускауларды орындамайды, оларды елемейд^ ересек адамнан кашады немесе керiсiнше жасайды. Бiрак мундай балаларды окытудыц заманауи эдiстерiн колдана отырып, арнайы жэне уактылы тузету жумыстарымен кершетш нэтижелерге кол жеткiзуге болады.
ЭДЕБИЕТТЕР
1. Леонтьев, А. Н. Деятельность. Сознание. Личность [Текст] / А.Н. Леонтьев. - М.: Академия, 2004. - 346 с.
2. Эльконин, Д. Б. Особенности психического развития детей [Текст] / Д. Б. Эльконин, А. Л. Венгер. - М.: Просвещение. 1988. - 333 с.
3. Выготский, Л. С. Вопросы детской психологии [Текст] / Л. С. Выготский. -СПб.: Союз, 2007. - 512 с.
4. Выготский, Л. С. Детская психология [Текст] : Собрание сочинений: В 6-ти т., Т. 4. / Л.С. Выготский; под ред. Д.Б. Эльконина. - М.: Педагогика, 1984. - 432 с.
5. Елисеева И.Г., Ерсарина А.К. Психолого-педагогическое сопровождение детей с особыми образовательными потребностями в общеобразовательной школе:методические рекомендации. -Алматы, 2019.-302с.
6. Аутизмi балаларFа арналFан арнайы дамыту баFдарламасы /Ерсарина А.К.,
Джангельдинова З.Б., Айтжанова Р.К.- Алматы, ТП ¥ГПО, 2020. - 169 б. 7. Соломей, С. О. Зарубежные методы работы поведенческой терапии с аутичными детьми [Текст] / С О. Соломей. - М.: Атлас, 2004. -189с.
