ПСИХИКАЛЫҚ ДАМУЫ ТЕЖЕЛГЕН БАЛАЛАРДЫҢ СӨЙЛЕУ ТІЛІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ ЕРЕКШЕ БІЛІМ БЕРУ ҚАЖЕТТІЛІКТЕРІ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

эеж 376

ПСИХИКАЛЬЩ ДАМУЫ ТЕЖЕЛГЕН БАЛАЛАРДЬЩ С0ЙЛЕУ Т1Л1Н ЦАЛЫПТАСТЫРУДАГЫ ЕРЕКШЕ Б1Л1М БЕРУ ЦАЖЕТТ1Л1КТЕР1

ГАЛИЕВА АЙГУЛЬ НУРСАИТОВНА

I.ЖансYгiров атындагы Жетiсу университетi, филология гылымдарыныц кандидаты, «Арнайы педагогика» бiлiм беру багдарламасыныц окытушы-дэрiскерi

Талдыкорган, ^азакстан

ОНГАРБАЕВА АМИНА ЕДИЛОВНА

I.ЖансYгiров атындагы Жетюу университетi, 7М0101902- «Арнайы педагогика» бшм беру багдарламасыныц 2-курс магистранты, Талдыкорган, ^азакстан

АХМЕТЖАНОВА ЕРКЕЖАН ЦАЙРАТЦАЛЩЫЗЫ

I.ЖансYгiров атындагы Жетiсу университетi, 7М0101902- «Арнайы педагогика» бшм беру багдарламасыныц 2-курс магистранты, Талдыкорган, ^азакстан

Аннотация: Мацалада психикалыц дамуы тежелген балалардыц свйлеу тшн цалыптастырудагы ерекше б1л1м беру цажеттт1ктер1 царастырылады. Авторлар галымдар жург1зген психологиялыц-педагогикалыц зерттеулерге CYйене отырып, психикалыц дамуы тежелген балалардыц ерекшелжтер мен кемшшктерт талдай отырып, олардыц ерекше б1л1м беру цажеттшктерт аныцтайды. Психикалыц дамуы тежелген балаларга тэн психологиялыц-педагогикалыц сипаттагы ерекше бшм беру цажеттшктерт бшу осы балалардыц свйлеу тш арцылы элеуметтщ психологиялыц цатынастарда дамуындагы циындыцтарды ецсеруге мYмкiндiк беред1.

Ктт свздер: свйлеу тш, таным, ерекше бшм беру цажеттiлiктерi, тYзету, свйлеу тшнщ бузылуы.

Психикалы; дамуы тежелген балалардыц сeйлеуi тш кейбiр ерекшелiктерiмен ерекшеленедь

B.И. Лубовский, Г.Д. Тригер, Н.А. Цыпина жэне т.б. галымдар жYргiзген психологияльщ-педагогикалык; зерттеулер [1,2,3] психикалыц дамуы тежелген балаларда зешннщ тураксыздыгы, фонемалы; есту кабшетшщ, керу жэне тактильдi кабылдаудыц, оптикалы; - кещспкпк синтездщ, моторлы; жэне сенсорлы; жактыц дамуыныц жеткiлiксiздiгi бар деп мэлiмдейдi сейлеу, уза; жэне кыска мерзiмдi есте сактау, кол - кeздi Yйлестiру, козгалыс пен эрекеттi автоматтандыру эрекетiнiц жоктыгын кeрсетедi.

C.Г. Шевченко жYргiзген зерттеулер психикалы; дамуы тежелген мектеп жасына дейiнгi балаларга ;атысты жYргiзiлген зерттеулердiц едэуiр бeлiгi сeйлеудi дамытудагы ауыт;улар, сeйлеудiц ;олайлы дамуы Yшiн кажеттi анализаторлардыц са;талуы жагдайында синтез, салыстыру, талдау сия;ты операциялардыц тeмен ;алыптасуына, перцептивтi сипаттагы а;паратты ;абылдау кабiлетiнiц тeмендiгiне байланысты екендЫ аны;талды жэне оны ;айта eцдеу, о;уга байланысты iс-эрекетке мотивацияныц жетшмегендш, танымды; белсендiлiктiц тeмендiгi [4] деп болжайды.

Зерттеушiлер сeзжасам процестерiнiц жеткшказдш тYрiнде ПДТ бар мектеп жасына дешнп балалардыц жалпы сeйлеу тшнщ (сeздердi олардыц магынасын тYсiнбеу, шамадан тыс вербализация; шагылыс;ан жэне стихиялы сeйлеудiц жеткiлiксiздiгi; грамматикалы; сeйлеу жYЙесiнiц жеткiлiксiз ;алыптасуы) eзiндiк ерекшелiгiн атап eтедi;.

Н.В. Серебрякова [5], Р.И. Лалаева [6] грамматикалы; ^рылым мен сeздiктi зерттеу аясында ЗРП бар ересек мектеп жасына дешнп балалардыц монологиялы; сeйлеуiне тэн

б1рк;атар ерекшелiктердi аны;тады.

Ю.Г. Демьянов пен В.А. Ковшиковтьщ пiкiрiнше, ПДТ бар мектеп жасына дейiнгi балаларга диалогты; сипаттагы карапайым сейлеу мYмкiндiгi бар.

Эз ойларын айта отырып, осы санаттагы мектеп жасына дешнп балалар сейлемдердi айтуда, бiр такырыптан екiншiсiне ауысады. Сейлеу эрекетшщ динамикалы; аспектюшщ бузылуы окига барысында бiрдей сейлемдер жиi кайталанатындыгында керiнедi. Байланыстырып сейлеудi дамытудыц кешiгуi грамматикалы; к¥рылымдау, iшкi сейлеу багдарламалауы калыптаспагандыктан керiнедi.

Н.Ю. Борякованыц бойынша, кебiнесе ПДТ бар балалардыц сейлеуi кYрделi сейлеу бурылыстарыныц болуымен сипатталады. ПДТ бар бiркатар мектеп жасына дешнп балалар курган кYрделi сейлемдердщ кецдш, оларда жиырма немесе одан да кеп сездердщ болуы байкалады. Мектеп жасына дейiнгi баланыц мэлiмдеменi ая;тауга мYмкiндiгi жок деген эсер калыптасады [7].

ПДТ бар балалардыц монологиялы; сипатындагы сейлеудi талдау олардыц сейлеушщ ситуативтiлiгiн керсетедi. Бул мектеп жасына дешнп балаларда мэтшмэндш сейлеуге кешу процесi тек басталады. Монологиялы; мэлiмдемелерге кешу мектеп жасына дешнп баланыц сейлеу тургысынан дамуыныц жаца кезещшц дэлелi болып табылады. Сонымен ;атар, бул жаца танымды; децгейге жетудi керсетедi.

ПДТ бар балалар грамматикалы; жYЙенiц бузылуымен сипатталады. Ец кеп таралган аграмматизм тYрлерi келес тYPде усынылган:

- кYрылымдык жагынан мэлiмдемелердiц рэсiмделмеуi;

- сейлем мYшелерiнiц артыщтыгы, тYсiп ;алудыц болуы;

- етпспктердщ ша;тарын аныщтаудагы ;ате есептеулер;

- сездердi ;олданудагы бузылыстар;

- келiсiмдегi, бас;арудагы бузушылы;тар.

Л.С. Выготский жYргiзген зерттеулерiнде ПДТ бар мектеп жасына дешнп балалардыц о;у жэне ойын эрекеттерiнiц жеткiлiксiздiгi аны;талды [8]. Релдш ойынныц ойын сипатындагы ^вметт^ жогары формасы ретшде ;алыптасуы жо;. Бул салыстырмалы тYPде жогары сейлеу жэне танымды; белсендiлiктi ;амтиды - ;абылданган релдi орындау, кYPделi сюжетп жоспарлау, оны есте са;тау жэне т.б. ойын эрекетшщ жеткшказдшне байланысты сейлеудiц жаца формалары кiдiрiспен дамиды. Талданатын санаттагы балалар заттарды сипаттай алмайды, сюжеттiк суреттер негiзiнде эцпмелер ;алыптастыра алмайды, тыцдалган эцгiмелердi ез бетшше ;айталай алмайды.

Психикалы; функциялар мен интеллектуалды дагдылардыц жас;а байланысты жетшмегендш ана тiлiн игеру кезшде ай;ын керiнедi, ейткенi ол сездщ немесе тужырымныц белгiлi жэне ай;ын магынасынан абстракцияланган визуалды, есту жэне ;озгалыс анализаторларыныц на;ты езара эрекеттесуш, оларды ерекше грамматикалы; тургыдан ;арастыруды талап етедi, эр;ашан талдау мен синтезге, ж1ктеуге жэне жалпылауга непзделген. Бiр жагынан, психикалы; функциялардыц дамымауы тiлдi тYсiнудегi, келiсiлген сейлеудi игерудеп ;иынды;тардыц алгышарттарыныц бiрiне келедi, бiрак екiншi жагынан, тiлдiк материалдыц дурыс ;алыптас;ан ассимиляциясы мектеп жасына дешнп балада элi ;алыптаспаган жэне олардыц ;алыптасуын тиiмдi белсендiре алатын барлы; функциялардыц дамуына тYрткi болады.

ПДТ бар балалардыц танымды; iс-эрекет бузылысы сейлеу тiлi реттелуiнiц жеткiлiксiздiгi болып табылады: сейлеу жоспарында жYргiзiлген эрекеттер туралы есептi iске асыру жэне оларды кезец-кезешмен ба;ылау, нэтижелердi усынылган тапсырмамен ауызша елшеу.

Импрессивтi сейлеу децгешнде ПДТ бар мектеп жасына дешнп балаларда ^рдел^ кеп сатылы нус;ауларды, логикалы; - грамматикалы; ;урылымдарды тYсiнуде ;иынды;тар бар.

ПДТ бар мектеп жасына дешнп балаларда сейлеудщ грамматикалы; ;урылымы жеке касиеттерiмен ерекшеленедь Мектеп жасына дейiнгi балалар сейлеуде бiркатар

грамматикалык категорияларды колданбайды, дегенмен, егер ci3 шздщ грамматикалык формалары мен грамматикалык курылымдарды колданудагы кателiктер санын салыстырсацыз, онда екiншi типтегi кателiктер ce3ci3 басым болады. ПДТ бар мектеп жасына дешнп балага ойды кецейтшген сейлеу хабарламасына енгiзу оцай емес, дегенмен ол иллюстрацияда усынылган жагдайдыц немесе окылган окиганыц семантикалык мазмунын тYсiнедi жэне мугал1мнщ сурактарына дурыс жауап береди

Зерттеулер ПДТ бар балаларда сейлеу бузылыстарыныц жYЙелiлiгiн атап eтедi.

ПДТ бар балалардыц сейлеу дамуыныц ерекшелiктерi олардыц танымдык белсендiлiгiнiц eзiндiк ерекшелшне байланысты жэне келесiдей кeрiнедi:

- карым-катынас куралы жэне тiлдiц барлы; компоненттерi ретiнде сeйлеудi мецгерудегi артта калу;

- сeйлеу белсендiлiгi тeмен;

- кедейлiк, сeздiктiц сараланбауы;

- шйлеудщ грамматикалык курылымыныц айкын кемшшктерг сeзжасам, сeзжасам, тiлдiц синтаксистiк жYЙесi;

- iс-эрекеттi ауызша реттеудiц элаздЫ, вербализация мен ауызша есеп берудеп киындыктар;

- фразалык сeйлеудi дамытудагы кшрю, кецейтiлген сeйлеу мэлiмдемелерiнiц жеткiлiксiздiгi;

- тшдш шындыкка багдарлану децгейiнiц жеткшказдш, сeздiц дыбыстык-буындык курылымын, сeйлем курамын тYсiнудегi киындыктар;

- ауызша шйлеудщ кемшiлiктерi жэне жазбаша сeйлеудiц функционалды негiзiнiц калыптаспауы сауаттылыкты игеру кезшде ерекше проблемаларды тудырады;

- шздщ магынасын, логикалык-грамматикалык курылымдарды, мэтiннiц жасырын магынасын тYсiну киындыктарында кeрiнетiн семантикалык жагыныц кемшiлiктерi.

Жогарыда аталган ерекшелштер мен кемшiлiктер ПДТ бар балалардыц ерекше бшм беру кажеттiлiктерiн аныктайды, оларды бiз тeмендегiше тужырымдадык:

- дамудагы кемшiлiктердi ерте аныктау жэне бшм берудщ мектепке дейiнгi кезецшде арнайы психологиялык-педагогикалык кeмек алу;

- МД¥-да кeзделген барлык бiлiм беру салалары шецберiнде тYзету-дамыту багытын камтамасыз ету: эмоционалды-ерiктi, жеке, элеуметтiк-коммуникативтiк, танымдык жэне козгалыс салаларыныц даму кемшшктерш дамыту жэне максатты тYзету;

- тYзету - дамыту процесiнiц Yздiксiздiгiнiц шарты ретiнде мектепке дейiнгi жэне мектеп бiлiмi арасындагы сабактастыкты камтамасыз ету;

- психологиялык-медициналык-педагогикалык комиссияныц жэне психологиялык-медициналык-педагогикалык консилиумныц усынымдарына сэйкес психофизикалык даму ерекшелiктерi мен жеке мYмкiндiктердi ескере отырып, жеке багдарланган психологиялык-медициналык-педагогикалык кeмектi жYзеге асыру;

- ОЖЖ функционалдык жай-кYЙiн жэне оныц нейродинамикасын (тез саркылу, тeмен жумыс кабiлеттiлiгi) ескере отырып, ортаныц ерекше кещспкт1к жэне уакытша уйымдастырылуын камтамасыз ету;

- балалардыц тыныс-тсршшп мен бшм беру жYктемелерiнiц жумсак, жайлы, денсаулыгын сактайтын режимi;

- бшм беру кeлемi мен мазмуныныц eзгеруi, оныц вариативтiлiгi; БББ¥ бiлiм беру багдарламасын мецгерудегi олкылыктардыц орнын толтыру; бiлiм беру багдарламасын игерудiц вариативтшп;

- бiлiм беру багдарламасын мецгеру процесшде жеке-сараланган тэсiл;

- коршаган орта туралы идеяларды калыптастыру, кецейту, байыту жэне жYЙелеу, игерiлген идеяларды, юкерлштер мен дагдыларды практикалык жэне ойын эрекеттерше косу;

- танымдык жэне шйлеу белсендiлiгiн Yнемi ынталандыру, eзiне, айналадагы пэндiк элемге жэне элеуметпк ортага деген кызыгушылыкты ояту;

- психофизикалык дамудьщ жеке - типологиялык ерекшелштерщ дамудьщ 03eKTÏ децгешн, колда бар бшмдерд^ тYсiнiктердi, дагдыларды жэне таяу даму аймагына багдарлануды ескере отырып, тYзету жумысыныц жеке бiлiм беру маршруттарын эзiрлеу жэне icKe асыру;

- бшм беру эдютерщ куралдарын, нысандарын езгерту; танымдык ic-эрекеттщ eрeкшeлiктeрiн ескере отырып, окыту процeciн уйымдастыру (материалды кезец-кезешмен усыну, ересектерге дозаланган кемек керсету, жалпы дамуга да, дамудагы кeмшiлiктeрдi тYзeтугe жэне етеуге де ыкпал eтeтiн арнайы эдicтeрдi, тэсшдтер мен куралдарды пайдалану);

- бшм беру жэне тYзeту жумыстарыныц бастапкы кезецдершдеп максатты педагогикалы; басшылыктыц басымдыгы, баланыц дербес ic-эрeкeткe бiртiндeп кешушщ алгышарттарын калыптастыру;

- жалпы бшм беру ортасына уактылы интеграциялау максатында оцтайлы бiлiм беру жагдайларын жасау максатында баланыц дамуыныц жоспарлы мониторинпн камтамасыз ету;

- коммуникативтiк кызметл дамыту, коммуникация куралдарын, ересектермен жэне курдастарымен сындарлы езара ic-кимыл жэне ынтымактастык тэciлдeрiн, элeумeттiк макулданган мшез-кулыкты калыптастыру;

- cейлeудiц барлык компоненттерш, тiлдiк кузырeттiлiктi дамыту;

- пэндш-практикалык, ойын, енiмдi, экcпeримeнттiк кызмeттi жэне олардыц мотивациялык, рeттeушi, операциялык компоненттерш калыптастыруга багдарлана отырып, оку ic-эрекетшщ алгышарттарын максатты дамыту;

- тэрбиеленушшщ отбасымен езара ic-кимылды жэне ынтымактастыкты камтамасыз ету; элeумeттiк бeлceндi устанымды калыптастыру Yшiн оныц ресурстарын сауатты психологиялык-педагогикалык CYЙeмeлдeу жэне жандандыру; ата-аналарга (зацды екiлдeргe) ПДТ бар баланы окыту жэне тэрбиелеу мэceлeлeрi бойынша кецес беру жэне эдicтeмeлiк кемек керсету.

Сейлеу кабшетше тэн eрeкшeлiктeрдi сипаттайтын болсак, мундай балалардыц eдэуiр белiгi фонематикалык кабылдауда, дыбыстарды айтуда кемшшктердщ болуымен сипатталады. Дизартриясы бар мектеп жасына дешнп балалардыц Yлeci мамандандырылган топтарда жогарылайды.

ПДТ бар мектеп жасына дешнп балаларга тэн психологиялык-педагогикалык сипаттагы eрeкшeлiктeрдi зерттеу осы балалардыц элеуметпк, психологиялык катынастарда дамуындагы киындыктарды ецсеруге мYмкiндiк бeрeдi.

Осыган байланысты оларда коммуникативтi жэне элеуметпк-турмыстык дагдыларды дамыту кажeттiлiгi бар. ПДТ бар балаларда элеуметпк дагдыларды дамытуга байланысты элeумeттiк педагог аталган мектеп жасына дешнп балаларга тэн eрeкшeлiктeрдi ecкeруi керек.

Мектепке дeйiнгi жаста сейлеу тшнщ дамуы бала организмшщ физиологиялык жагдайымен катар бiркатар элеуметпк-педагогикалык факторларга байланысты.

Психикалык дамудыц тeжeлуi сиякты психологиялык-педагогикалык аныктама балалардыц психофизикалык дамуындагы ец кеп таралган ауыткуды сипаттайды. Балалар популяциясында эртYрлi зерттеушшердщ мэлiмeттeрi бойынша балалардыц алтыдан он бiр пайызга дeйiн эр тYрлi гeнeзиci бар ПДТ аныкталады.

Барлык психикалык процестер, баланыц зешншщ даму децгеш; баланыц сейлеу кабiлeтiнiц даму децгеш; оныц накты шындык туралы кабылдауы мен идеяларыныц даму децгеш; баланыц ерштшк мeханизмдeрiнiц калыптасу децгеш ойлаудыц дамуына эсер eтeдi:

Сейлеудщ жоспарлау функциясыныц калыптаспауы, ic-эрeкeттeрдi вербализациялаудыц киындыгы жэне ic-эрeкeттeрдi cейлeудi реттеудщ жeткiлiкciздiгi - бул психологиялык сейлеу тш дамуы тежелген балалардагы бузылыстыц тэн бeлгiлeрi. Бул балалар кебшесе ез эрeкeттeрiн ауызша бiлдiрудe киындыктарга тап болады. Осы санаттагы балаларда сейлеу инерциясы, дурыс емес лексика, динамикалык бузылулар, cейлeудiц кeйбiр белштерш колданудагы киындыктар, кeйбiр кYPдeлi грамматикалык жэне логикалык курылымдарды тYciну мен жумыс icтeудeгi киындыктар бар.

ПДТ бар балаларда сейлеу бузылыстарыныц едэуiр таралуы, сондай-ак оныц даму каркыны баяулайды. Сейлеу патологиясыньщ KepiHiCTepi ^бшесе ПДТ бар мектеп жасына дeйiнгi балалардыц жалпы психопатологиялы; epeкшeлiктepiнe байланысты. Мундай балаларда ойлау процестершде бipшама артта калушылы; байкалады, осылайша олардыц сeйлeуiндe де кемшшк бар. Бала сeйлeудi мецгерген сайын эpтYpлi ойлау операциялары дамиды жэне жeтiлдipiлeдi, мысалы, талдау, жалпылау, салыстыру жэне баскалар.

ПДТ бар балалардагы сейлеу epeкшeлiктepi сeйлeудiц бузылуымен бipт¥тас жYЙe peтiндe сипатталуы мYмкiн. Дамудыц жeткiлiксiз децгей эмоционалды - epi^ri саламен гана емес, сонымен бipгe олардыц танымды; бeлсeндiлiгiмeн де сипатталады. Мундай балалардагы сeйлeу бузылыстарыныц бeлгiлepi мен мeханизмдepi эpтYpлi.

1. Лубовский В.И. Развитие словесной регуляции действий у детей (в норме и патологии) / В. И. ухвский. - М. : Академия, 2015. - 222 с.

2. Триггер, Р. Д. Психологические особенности социализации детей с задержкой психического развития / Р. Д. Триггер. - СПб. : Питер, 2008. - 122 с.

3. Цыпина Н.А. Обучение чтению детей с задержкой психического развития. - М. : Изд-во НО "Компенс-центр", 1994. - 103 с.

4. Шевченко, С. Г. Подготовка к школе детей с задержкой психического развития / С. Г. Шевченко. - М. : Школьная Пресса, 2014. - 96 с.

5. Мухина, В. С. Феноменология развития, детство, отрочество: возрастная психология / В. С. Мухина. - М. : Академия, 2014. - 456 с.

6. Лалаева, Р. И. Нарушение речи у детей с ЗПР / Р. И. Лалаева. - СПб, 2005. - 188 с.

7. Борякова, Н. Ю. Педагогические системы обучения и воспитания детей с отклонениями в развитии / Н. Ю. Борякова. - М. : АСТ, 2012. - 226 с.

8. Выготский, Л. С. Проблемы дефектологии / Л. С. Выготский. - М. : Академия, 2013. - 177

ЭДЕБИЕТТЕР

с.