УДК: 331.41 (575.3)
АСОСХ.ОИ НАЗАРИЯВИИ ТАШАККУЛЁБИИ ЩТИДОРИ СОДИРОТЙ ДАР ШАРОИТИ МУОСИР
Собиров Исмоил Абдусабурович
Аннотатсия. Дар мацолаи мазкур цанбауои назариявии ташаккули ицтидори содироти мавриди пажууиш ва барраси царор гирифтааст. Аз цониби муаллиф мууиммият ва саривацтии тауцици ин категория, таъсири назарраси он дар тавсеаи гардиши тицорати хорицй ва дар умум ба ицтисоди милли тауциц гардида, заминауои меъёриву цонунгузории татбиц ва амалисозии он асоснок карда шудааст. Муаллиф исбот намудааст, ки новобаста аз таваццууи калони мутахассисон нисбат ба масъалаи зерин, ицтидори содироти категорияи мураккаб, доманадор ва тибци як цатор самтуо ба таври кофи мавриди тщциц царор нагирифта мебошад. Ба ацидаи муаллиф, амалисози ва тавсеаи ицтидори содироти боиси рацобатпазир гардидани молу маусулотуои ватани дар бозоруои цауони гардида, боиси таъсиси корхонауои нави истеусоливу хизматрасони, истеусоли маусулоти саноатии ба содиротнигаронидашуда мегардад. Муаллиф исбот намудааст, ки мауз тавсеаи ицтидори содироти метавонад, дар амалисозии саноатикунонии босуръати кишвар таккони цидди бахшида, натицаи он воридшавии асъори хорици ба кишвар, цависозии тавозуни тицорати хориции он, афзоиши сармоягузориуои ватаниву хорици мегардад.
Дар мацмуъ, муаллиф дар уошияи омузиши цанбауои назариявии ташаккули мафууми ицтидори содироти тавсияуои худро пешниуод намудаааст, ки метавонанд дар тауцици асосуои назариявии ин категория таъсири мусби расонанд.
Калидвожщо: ицтидор, содирот, ицтидори ицтисоди, ицтидори содироти, содирот, воридот, тавозуни тицорати хорици, диверсификатсия, саноатикунонии босуръат.
Барои ицтибос: Собиров, И. А. Асосуои назариявии ташаккулёбии ицтидори содироти дар шароити муосир /И. А. Собиров, //Паёми молия ва ицтисод. - 2024. - N0. 2.1(41). - С. 208-215.
ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ФОРМИРОВАНИЯ ЭКСПОРТНОГО ПОТЕНЦИАЛА В СОВРЕМЕННЫХ УСЛОВИЯХ
Собиров Исмоил Абдусабурович
Аннотация. В данной статье изучены и обсуждены теоретические аспекты формирования экспортного потенциала. Автором исследована актуалность и своевременность исследования данной категории, ее существенное влияние на расширение внешней торговли и национальной экономики в целом, а также обоснованы нормативные и законодательные основы ее реализации. Автор доказывает, что, несмотря на большое внимание специалистов к данному вопросу, экспортный потенциал представляет собой сложную, многогранную категорию и недостаточно исследован по ряду направлений. По мнению автора, реализация и расширение экспортного потенциала приведет к повышению конкурентоспособности отечественных товаров и продукции на мировых рынках, способствует созданию новых производственных и сервисных предприятий, выпуску промышленной продукции, предназначенной для экспорта. Автор доказал, что расширение экспортного потенциала может дать серьезный толчок ускоренной индустриализации страны, результатом чего является приток иностранной валюты в страну, укрепление ее внешнеторгового баланса, увеличение внутренных и иностранных инвестиции. В целом автор представил свои рекомендации в рамках изучения теоретических аспектов формирования понятия экспортного потенциала, которые могут оказать положительное влияние на исследование теоретических основ данной категории.
Ключевые слова: потенциал, экспорт, экономический потенциал, экспортный потенциал, экспорт, импорт, внешнеторговый баланс, диверсификация, ускоренная индустриализация.
THEORETICAL BASES OF EXPORT POTENTIAL FORMATION IN MODERN CONDITIONS
Sobirov Ismoil Abdusaburovich
Annitation: This article studies and discusses theoretical aspects of export potential formation. The author investigates the relevance and timeliness of the study of this category, its significant impact on the expansion of foreign trade and the national economy as a whole, and substantiates the normative and legislative basis for its realization. The author proves that, despite the great attention of specialists to this issue, export potential is a complex, multifaceted category and is insufficiently researched in a number of directions. According to the author, the realization and expansion of export potential will lead to an increase in the competitiveness of domestic goods and products in world markets, promotes the creation of new manufacturing and service enterprises, the production of industrial products intended for export. The author proved that the expansion of export potential can give a serious impetus to the accelerated industrialization of the country, resulting in the inflow of foreign currency into the country, strengthening its foreign trade balance, increasing domestic and foreign investment.
In general, the author presented his recommendations within the framework of the study of theoretical aspects of the formation of the concept of export potential, which can have a positive impact on the study of the theoretical foundations of this category.
Keywords: potential, export, economic potential, export potential, export, import, foreign trade balance, diversification, accelerated industrialization.
Гузориши масъала. Дар шароити исло^от^ои бозории иктисодиёти Ч,умхурии Точикистон масъалаи баланд бардоштани иктидори содиротии иктисодиёти миллй ва интихоби самт^ое, ки рушди имконият^ои содиротиро таъмин менамоянд, мухдм мегардад. Дар Стратегияи миллии рушди Ч,умхурии Точикистон барои давраи то соли 2030 афзоиши минбаъдаи исте^солоти содиротй ва диверсификатсияи он ^амчун вазифаи асосии иктисодиёт муайян шудааст. Дар ин замина омузиши масъалаи иктидори содиротии Точикистон ва та^ияи тавсия^о оид ба такмили минбаъдаи он ни^оят му^им аст. Иктидори содиротии иктисоди миллй, нишонди^андаи ракобатпазирии он дар бозор^ои чадонй ба назар мерасад ва кобилияти давлатро барои содироти захирахои мавчуда ва ё молу хизматрасони^о ба он^о инъикос менамояд. Вобаста ба ин, раванд^ои ташаккул ва рушди иктидори содиротии иктисодиёти миллй чанбаи му^ими стратегии рушди онро ташкил меди^анд.
Тахлили тахкикотхои охир ва нашриёт. Вобаста ба мавзуи таздикотии мазкур олимон аз кабили Люлков Р.Н., Шнайдер О.В., Е.А.Батурина, А.В.Светсих, Дружкина М.А., Б.А. Райзберг, Д.А.Фокина, Шум Н.М., М.П. Логинов, Ю Токарев ва дигарон кор^ои илмй анчом додаанд.
Максади макола - муайян намудани асос^ои назариявии ташаккулёбии иктидори содиротй дар шароити муосир ба хисоб меравад.
Мухтавои асосии мавод. Новобаста аз таваччу^и калони мутахассисон нисбат ба масъалаи зерин, иктидори содиротй категорияи мураккаб,
доманадор ва тибки як кагор самтхо ба таври кофй мавриди тахкик карор нагирифта мебошад. Дар адабиёти иктисодй ва маводхои маъмурй шархи ба таври умум эътирофгардидаи мохият ва мазмуни категорияи зерин вучуд надошта, инчунин усулхои расмии арзёбии онро низ пайдо намудан номумкин аст.
Барои муайянсозии мафхуми "иктидори содиротй", зарур аст, пеш аз хама ба чунин мафхумхо ба монанди "иктидор", "содирот", "иктидори иктисодй" ва "иктидори содиротй" таваччух зохир намоем. Одатан, иктидор захирахои мавчуда ва имкониятхои истифодаи онхоро дар бар мегирад, яъне он чизе, ки ба даст омадааст ва чй имконпазир аст.
Дар илми иктисод ва адабиёти дахлдор мафхуми иктидор ба таври васеъ истифода мешавад. Дар айни замон, амалан ягон объекте нест, ки мафхуми иктидор нисбат ба он истифода карда нашавад. Мо пайваста бо иктидори хочагии миллй, иктисодй, зехнй, инноватсионй, захирахои табий, илмию техникй, кадрй, истехсолй, кишоварзй, инфрасохторй, иттилоотй, ташкилй ва бисёр намудхои дигари иктидор ру ба ру мешавем. Дар Энсиклопедияи иктисодй "... иктидор (аз калимаи лотинии «potentia» - кувва, тавоной) хамчун захирахои дар ихтиёри субъекти хочагидор мавчудбуда, сохтори муносиби онхо ва кобилияти истифодаи окилонаи онхо барои ноил шудан ба максади муайяншуда муайян шудааст[16]. Маъмултарин таърифи пазироигардидаи ин мафхум, чунин мебошад: "иктидор - ин захирахо, воситахо, манбаъхои мавчуда мебошад, ки онхоро
ба кор андохтан, сафарбар кардан ва инчунин барои татбики накша, халли мушкилот, ноил шудан ба хадафхои муайян, имкониятхои шахс, давлат ва чомеа дар сохаи муайян истифода бурдан мумкин аст»[6]. Дар назарияи иктисодй иктидор мачмуи воситаю имкониятхои мавчуда дар хар як соха муайян карда мешавад, вале дар айни замон истилохи «иктидор» имкони мавчударо нишон медихад, на татбики онро. Инчунин, дар адабиёти иктисодй як катор шарххои мафхуми иктидор низ вучуд дорад (ниг.ба чадвали 1.).
Х,амин тавр, ба андешаи муаллиф, зери мафхуми иктидор, тавсифи низоме фахмида мешавад, ки дорои уфуки вакт буда, хамчун имкониятхои вокеии низом дар асоси захирахо ва алокахои мавчуда, инчунин имкониятхои эхтимолй, ки хангоми тагйир додани мухити беруна/дохилй амалй карда мешаванд муайян карда мешавад.
Мафхуми содирот дар санадхои маъмурй оид ба фаъолияти тичорати хоричии мамлакат муайян карда шудааст. Х,амин тавр, дар Крнуни Ч,умхурии Точикистон «Дар бораи танзими давлатии фаъолияти тичорати хоричй» - содирот хамчун баровардани молхо, корхо, хизматрасонихо, натичахои фаъолияти зехнй аз марзи гумрукии чумхурй бе ухдадорй оид ба даровардани бозгашт ба ин марз муайян карда шудааст[7]. Тибки Кодекси Гумруки Точикистон, Чадвали 1. Шархи мафхумхои «иктидор», «икти олимони ватанию хоричй
содирот тартиботи гумрукие мебошад, ки хангоми он молхои ватанй аз худуди Ч,умхурии Точикистон барои истифодабарй ва истеъмол берун аз худуди он бе ягон махдудият бароварда мешаванд.
Мачмуи хамаи намуди иктидорхо дар як мафхуми ягонаи «иктидори иктисодй» муттахид шудааст, ки самаранокии махсулоти нихой ва ракобатпазирии онро нишон медихад. Тахлили адабиёти махсус алокамандии зичро миёни иктидори содиротй ва категорияи «иктидори иктисодй»-ро ошкор намуд. Хулосаи асосй нисбат ба ин категорияхо ин аст, ки иктидори содиротй унсури сохтории иктидори иктисодии он, яъне зернизоми он мебошад, ки бояд рушди истеъмолро тавассути фуруши махсулоти истехсолшуда дар бозори байналмилалй таъмин намояд.
Дар тадкикоти олимон якчанд равишхои дарки иктидори иктисодиро чудо кардан мумкин аст. Намояндагони равиши аввал иктидори иктисодиро хамчун кобилияти кишвар, сохахои иктисоди миллй ва корхонахо барои пешбурди фаъолияти истехсолй ва хочагидорй медонанд [15]. Ба акидаи Люлков Р.Н., Шнайдер О.В. иктидори иктисодиро метавон хамчун мачмуае муайян намуд, ки дорои захирахо ва имкониятхои мавчуда барои истифодаи онхо мебошад, ки онхоро дар раванди амалй намудани фаъолияти молиявию хочагидорй сафарбар кардан мумкин аст [9].
ри иктисодй» ва «иктидори содиротй» аз чониби
Муаллифон Мафхум
«ЩТИДОР»
Мачмуаи энсиклопедияи калони Шуравй "иктидор - ин захирахо, воситахо, манбаъхои мавчуда мебошад, ки онхоро ба кор андохтан, сафарбар кардан ва инчунин барои татбики накша, халли мушкилот, ноил шудан ба хадафхои муайян, имкониятхои шахс, давлат ва чомеа дар сохаи муайян истифода бурдан мумкин аст".
Энсикло педияи иктисодй "... иктидор (аз калимаи лотинии «potentia» - кувва, тавоной) -хамчун захирахои дар ихтиёри субъекти хочагидор мавчудбуда, сохтори муносиби онхо ва кобилияти истифодаи окилонаи онхо барои ноил шудан ба максади муайяншуда муайян шудааст".
Лугати шархи забони русй "иктидор - ин аз баъзе чихат сатхи тавоной, мачмуи баъзе воситахои имконият» маънидод гардидааст. Дар ин чо, иктидор бузургии чисмонй ва хамчун кобилиятхои дохилй баррасй мешавад".
«ИКТИДОРИ ЩТИСОДЙ»
Герасимов В.В. "иктидори иктисодиро метавон хамчун кобилияти сохахои иктисоди миллй барои иштирокчии фаъолияти иктисодй гардидан, масалан, кобилияти истехсоли махсулоти саноатй ва кишоварзй доштан, омодагии конеъ гардонидани талаботи ахолй тавассути расонидани хизматрасонии босифат, боркашонй, анчом додани сохтмони асосй маънидод намуд".
Вагин В.Д. "иктидори иктисодй кобилияти субъекти хочагидориро барои анчом додани фаъолияти иктисодй, ки барои ба даст овардани натичае, ки хам субъект ва хам чомеаро конеъ мекунад, муайян мекунад".
Гончapов Н.П. "иктидоpи иктиcодиpо хамчун «мачмуи зaxиpa;ои истехсолии ба тaвpи табий алокаманд, ки дap хама мap;илa;ои гиpдгapдиш гиpифтa мешаванд» тавсиф мекунад".
«ЩТИДОРИ СОДИРОТЙ»
Сюй Хань "... иктидоpи cодиpотй ин падидаи мypaккaбеcт, ки заминаи зaxиpa;ои тaбииpо дap 6up мегиpaд хамзамон кишвappо бо зaxиpaхои табий, пpогpеccи теxникй, тapaккиёти теxнологй, саноатй ва Faйpa таъмин менамояд".
Швыдкий В.В. "... иктидоpи cодиpотpо метавон хамчун чузъи зyдтaFЙиpёбaндaи иктидоpи иктисодй муайян кapд, ки cоxтоpи ташкилию теxникии он бо нaзapдошти вазифа ва хадафхои коpxонa, инчунин тaъcиpи омилхои мухити зист ва шapоити доxилй, хачми муътадили фypyшpо бо cypъaти баланд бо нaзapдошти сатхи дapомaднокй дap бозоpхои xоpичй наздик ва дyp таъмин менамояд фахманд".
Собиpов И.А. "... иктидоpи сод^отй ин кобилияти давлат бapои сод^оти зaxиpaхо ва махсулоти дap он мавчудбуда ё истехсолшуда мебошад.
Сарчашма: тахияи мyaллиф дap aсоси нaзapияхои омyxтaшyдa.
3ep мафхуми «иктидоpи иктисодии коpxонaхои саноатй» хачми хадди имконпaзиpи истехсоли неъматхои моддй вa xизмaтpacони;оpо бо иcтифодaи caмapaноки вaкт вa хосилнокии зaxиpa;ои мавчудаи иктисодй фахмида мешaвaд [8].
Х,амчун чузъхои иктидоpи иктисодй бaъзе мyaллифон навъхои иктидоpи бозоpй, молиявй вa истехсолии коpxонapо чудо мекyнaнд [12]. Кaмбyдии ин paвиш;о дap он acт, ки хангоми мyaйян кapдaни се нaмyди acоcии иктидоpи коpxонa бapои баходихии ин иктидоpхо, тaдкикотчиён бояд нишондихандахои мyшaxxacpо apзёбй кyнaнд, ки бaъдaн aß он;о нишондихандахои интегpaлии синтетикй тaшaккyл меёбaнд. Бa мисли хама гyнa нишондихандахои интегpaлй, нуксони ин paвиш тaъини коpшиноcй, субъективии вазнхо бapои чузъхои интегpaлй мебошaд.
Дap мачмуъ, тaъpифхои дap боло зикpгapдидaи иктидоpи иктисодй бa хамдж-ap мyxолиф неcтaнд вa мyвофикaт мекyнaнд, ки иктидоpи иктисодй - ин зaxиpaхо вa меxaнизм;ои иcтифодaи он;о дap ноилгapдй бa хадафхои субъектхои xочaгидоp мебошaд. Мyттaноcибaн, apзёбии иктидоpи иктисодй as apзёбии хачми зaxиpa;ои гуногун (мехнатй, молиявй, илмй вa raMpa), ки дap идоpaкyнии субъекти xочaгидоp кapоp доpaнд вa теxнология;ои иcтифодaи ин зaxиpa;о ибоpaт acт.
Мaфxyми дигapе, ки объекти acоcии тахкикот бa шyмоp меpaвaд ин "иктидоpи сод^ога" мебошaд. Бинобap ин, тахкики хамачонибаи ин мaфxyм зapyp acт. Мaвpиди зи^ acт, ки дap лyFaти бyзypги энсиклопедй иктидоpи cодиpотй хамчун кобилияти тaмоми истехсолоти чaмъиятии ин ё он дaвлaт бapои истехсоли микдоpи зapypии молхое, ки дap бозоpи xоpичй paкобaтпaзиpaнд, шapх додa мешaвaд. Дap тaъpифи ишоpaгapдидa бa як чaнбaи мaфxyми иктидоpи cодиpотй, яъне кобилияти ичpои вaзифaи истехсолй тaвaccyти меxaнизми иктисодй бapои конеъ кapдaни тaлaботи бозоpи xоpичй нигapонидa шyдaacт.
Х,амзамон пaйдоиши кaтегоpияи «иктидоpи сод^ога» боиси пaйдоиши таваччух бa зapypaти мyaйян кapдaни paвиши илмй бa шap;и он гapдид. Мaфxyми иктидоpи cодиpотй ниcбaт бa иктидоpи иктисодй мaxдyдтap acт, вaле хамзамон якpaнг вa мyaйяншyдa acт, ки шapxy apзёбии онpо cоддaтap мекyнaд. Вобacтa бa ин бояд кaйд кapд, ки мафхуми иктидоpи cодиpотиpо дap се сатхи acоcи миллй, минтaкaвй вa сохавй ( коpпоppaтивй) мyaйян нaмyдaaнд. Мacaлaн, Дpyжкинa М.А. кайд менaмояд, ки дap сатхи миллй иктидоpи cодиpотй xycycияти дyxypaгии py^ доpaд: дap холати aввaл pyшди «иктидоpи cодиpотй» шapти мухими cтpaтегии некуахволии иктисодиёти миллй, дap холати дуюм - кобилияти низоми- иктисодии истехсоли мол, теxнология вa xизмaтpacони;ои paкобaтпaзиp мебошaд [5].
Иктидоpи сод^отии иктисоди миллй нишондихандаи paкобaтпaзиpии он дap бозоpхои чахонй бa нaзap меpacaд вa кобилияти дaвлaтpо бapои cодиpоти зaxиpa;ои мaвчyдa вa/ё молу xизмaтpacони;о бa онхо инъикос менамояд. Аз ин py, paвaндхои тaшaккyл вa pyшди иктидоpи cодиpотии иктисодиёти миллй чaнбaи мухими cтpaтегии pyшди онpо тaшкил медиханд. Тaвpе ки Е.А.Бaтypинa вa А.В.Светcиx кaйд кapдaaнд, "... иктидоpи cодиpотии иктисоди миллй хамчун тacдики бapтapият;ои вокеъии paкобaтпaзиpии он дap бозоpхои чахонй xизмaт кapдa, инчунин воcитaи пешбypди манфиатхои миллии кишвap дap доиpaи иктисоди чахонй мебошaд [3]. Бa aндешaи олими дигap Б.А. Рaйзбеpг "... иктидоpи cодиpотй ин кобилияти неpyмaнди субъекти xочaгидоp бapои cодиpоти махсулоти тaвлидшaвaндa ё мaвчyдбyдa мебошaд [10]. Х,амин нyктaи нaзappо Д.А.Фокинa бaён мекyнaд, ки иктидоpи cодиpотpо кобилияти мутобик шyдaн бa тaFЙиpоти пaйвacтaи мухити беpyнa бapои ноил шyдaн бa хадафхои cтpaтегии pyшд медонaд [11].
Х,амзамон бa aндешaи Т.Гyбaйдyлинa, А.Якупов, «... иктидоpи cодиpотии минтака ин кобилияти низоми иктисодии минтакавй бapои cодиpоти зaxиpaхо ва махсулоти мавчуда ё
истехсолшуда мебошад, ки дар бозорхои чахонй ракобатпазиранд»[1]. Дар бобати иктидори содиротии корхона бошад олимони хоричй аз кабили Шум Н.М. ва М.П. Логинов кайд менамояд, ки "... иктидори содиротии корхона мачмуи захирахо, имкониятхои мавчуда ва эхтимолии корхонахо, сохахо, минтакахо, давлатхо барои истехсоли махсулот, мол, хизматрасонй бо максади фуруш ба хорича дар асоси се равиш: захира, низом ва потенсиал мебошад фахмида мешавад [13]. Вобаста ба ин иктидори содиротии соха ин кобилияти соха, аз чумла мачмуи истехсолот, кадрхо, иктидори молиявй ва бозорй барои эчод ва содироти махсулоти ракобатпазир ба бозорхои хоричй мебошад. Дамзамон Белякова Г.Я., кайд менамояд, ки "... иктидори содиротии ширкат, ин мачмуи захирахо ва воситахое, ки барои ноил шудан ба хадафхои истехсолй ва тичоратй истифода мешаванд, муайян карда мешавад [4]. Ба андешаи мухаккик Ю Токарев, бошад иктидори содиротиро метавон «кобилияти умумии корхона муайян кард, ки истехсоли махсулоти ракобатпазирро дар содирот, ба бозорхои хоричй пешбарй намуда, дар он чо фоиданок фурухта, сатхи зарурии хизматрасониро таъмин менамояд» [14].
Ба андешаи мо, иктидори содиротиро метавон хамчун як низоми мураккабе муаррифй кард, ки дорои се унсури асосй: иктидори дохилии иктисоди миллй (чониби пешниход), иктидори бозорхои хоричй (чониби талабот) ва низоми монеахо ва хавасмандгардонии махсулоти содиротй мебошад. Тахлили адабиёти гуногун алокамандии зичро миёни "иктидор" "иктидори иктисодй" ва "иктидори содиротй" - ро ошкор намуд. Хулосаи асосй нисбат ба ин категорияхо ин аст, ки иктидори содиротй унсури сохтории иктидори иктисодии он, яъне зернизоми он мебошад, ки бояд рушди истеъмолро тавассути фуруши махсулоти истехсолшуда дар бозори байналмилалй таъмин намояд.
Дар баробари ин, равишхои мавчударо барои ошкор кардани консепсияи иктидори содиротй, ки дар расми 1, оварда шудаанд, баррасй мекунанд. Дар адабиёти ватанй ва хоричй мафхуми «иктидори содиротй» дар аксари мавридхо мафхуми иктисоди миллй барои истехсоли махсулоти ракобатпазир дар бозорхои чахонй ва ба хачми кофй бо нарххои чахонй содиротро дар назар дорад. Ин равиш иктидори содиротро хамчун кисми таркибии иктисодиёти миллй тавассути истехсоли махсулоти ракобатпазир инъикос менамояд, ки ин равишро метавон равиши захиравй хисоб кард, ки муносибати байни потенсиал ва захирахо, пуррагии хамдигарро нишон медихад.
Самти дигари мухими рушди иктидори содиротй равиши систематикй мебошад, ки низоми иктисодиро ташкил медихад ва тамоми унсурхои ба хам алокамандро муттахид мекунад, ки иктидори содиротиро ташкил медиханд. Ба чунин унсурхо дохил мешаванд: ташкилй, конунгузорй, кадрй, алока, истехсолй, молиявй ва гайра. Низоми
иктидори содиротй хадаф, захирахо, коммуникатсия, яъне имкониятхои иктидори содиротиро муайян мекунад. Бояд кайд кунем, ки трансформатсияи ракамй ва дигаргуншавии чахон ба рушди иктидори содиротии кишвар таъсири хоса дорад.
Бояд кайд кунем, ки трансформатсияи ракамй ва дигаргуншавии чахон ба рушди иктидори содиротии кишвар таъсири хоса дорад. Масалан, Цзянхун Чжанг кайд менамояд ки: «...Ч,ахонишавй бозорхоро муттахид ва низоми чахонии истехсолиро ба вучуд меорад. Деч кишваре наметавонад аз таъсири чахонишавй рахо ёбад ва хеч кишваре касд надорад, ки худро аз раванди чахонишавй хорич кунад. Датто кишвархое, ки замоне ба стратегияи дохилй нигаронида шуда буданд, бо рохи либерализатсияи харакати фаромарзии молхо, хадамот ва сармоя иктисодхои худро ба шабакаи чахонй мепайванданд. Ин тамоюл на танхо суръати рушди ин кишвархо, балки харитаи ракобати чахонии онхо ва мавкеъи кишвархоро дар харита хеле тагйир медихад"[2].
Равиши маъмули дигар ин равиши потенсиалй хамчун имкони афзоиши иктидори содиротй хангоми тагирёбии мухити дохилй ва берунии субъекти иктисодй мебошад. Дар инчо иктидори содиротй хамчун мачмуи захирахои мавчуда ва имкониятхои эхтимолии корхонахо, сохахо, минтакахо ва давлат барои истехсоли махсулот, мол ва хизматрасонй бо максади фуруш ба хорича дар асоси се равиш: захира, система ва потенсиал пешниход мегардад.
ПЛСШМ Ш1ЛП1Ла РА \Л Ц-Г\ЛГ*Г\ П ОЛОЛ 1 МлО л
РАСМИ 1. РАВИШХОИ МАЪМУЛ НИСБАТ БА ОШКОРСОЗИИ МАФХУМИ ИЦТИДОРИ СОДИРОТЙ
ИМКОНИЯТХОИ МАВЧУДАИ СУБЪЕКТ (НИЗОМ)
ИМКОНИЯТХ.ОИ ПОТЕНСИАЛИИ СУБЪЕКТ (НИЗОМ)
-1 ИКТИДОР 1-
\ ИКТИДОРИ ЗАХИРАВЙ ИКТИДОРИ ИНВЕСТИТСИОНЙ
»1 ИКТИДОРИ ИСТЕХСОЛЙ ИКТИДОРИ ИННОВАТСИОНЙ
»1 ИКТИДОРИ МАЪМУРЙ | ИКТИДОРИ ТЕХНИКЙ
\ ИКТИДОРИ ЗЕХНЙ ИКТИДОРИ МАРКЕТИНГЙ
\ ИКТИДОРИ ТАБИЙ | ИКТИДОРИ ИНСТИТУТСИОНАЛЙ
1 ИКТИДОРИ ИНФРАСОХТОРЙ ИКТИДОРИ МОЛИЯВЙ
ИКТИЛОРИ иктисоли
ИКТИДОРИ СОДИРОТИ
Содироти молх,ои модди ва Fайримодди, ки барои харидори хоричй арзиши худро доранд
Фаъолияте, ки фуруши ашёи хом, мавод, мол, кор ва хизматрасониро барои фоида дар бар мегирад
Фуруши мол ё мах,сулоти берун аз кишвар бо максади ба даст овардани фоида ва баланд бардоштани ракобатпашрии субъекти
хонагидоо
МОХИЯТИ «ИКТИДОРИ СОДИРОТИ»
Х,амин тарик, дар асоси адбиётхои назариявии омухташуда ба чунин хулосае омадан мумкин аст, ки рушди назариявии иктидори содироти муносибати хамачониба, аз чумла бехбудии инфрасохтор, диверсификатсияи иктисодиёт, тахкими муносибатхои тичоратй ва навсозии бахшхои асосии иктисодро такозо мекунад. Дар баробари ин аз чониби муаллиф дар зерсаволи мазкур мафхуми умумии потенсиал,
иктидори иктисоди ва иктидори содироти пешниход гардидааст. Дамзамон модели назарияхои асосии илмие, ки ба тичорати байналмиллалй ва ташаккули иктидори содиротй таллукдошта аз чониби муаллиф тибки сарчашмахо тахия гардидааст. Дар баробари ин равишхои маъмул нисбат ба ошкорсозии мафхуми иктидори содиротй аз чониби мо пешниход гардидааст.
АДАБИЁТ
1. Gubaidullinaa T., Yakupov A. Export potential of the Russian regions in the context of WTO accession / T. Gubaidullinaa, A. Yakupov // Procedia Economics and Finance. - 2015. - Т. 24(2015). - С. 275 (274-279).
2. Zhang J., Ebbers H., Mulder R. Competitiveness of Chinese Industries - A Comparison with the EU / J. Zhang, H. Ebbers, R. Mulder. - DOI: 10.5539/res.v4n1p203 // Review of European Studies. - 2012. - Т. 4(1). - C. 203-219.
3. Батурина Э. А., Цветцых А. В. Экспортный потенциал России: сущность и оценка // Актуальные проблемы авиации и космонавтики. - 2010. - Т. 2. - № 6. - С.136 (136-138).
4. Белякова Г. Я., Фокина Д. А. Инструменты управления экспортным потенциалом с учетом стратегии развития предприятия машиностроения // Вестник СибГАУ. - 2014. - № 5 (57). - С.227 (227-232).
5. Дружкина, М.А. Эффективность управления экспортным потенциалом предприятия: специальность 08.00.05 «Экономика и управление народным хозяйством»: диссертация на соискание ученой степени кандидата экономических наук / Дружкина М.А.; Курск. 2014. - 197 с.
6. Ежегодник Большой советской энциклопедии / гл. ред. С.М., Ковалев. - М.: Сов. энциклопедия, 1979. - №23 - С. 57.
7. Закон Республики Таджикистан «О государственном регулировании внешнеторговой деятельности» № 823 от 03.09.1999 г. ст. 2 п. 4.
8. Лапин Е.В. Экономический потенциал предприятия / Е.В. Лапин. - Сумы: ИТД „Университетская книга", 2002. - 310 с.
9. Люльков Р.Н., Шнайдер О.В. Экономический потенциал организации: сущность и значение: монография [Текст] / Р.Н. Люльков, О.В. Шнайдер. - Тольятти: Филиал РГСУ в г. Тольятти, 2012.- 240 с.
10. Райзберг Б. А. Современный экономический словарь / Б. А. Райзберг, Л. Ш. Лозовский, Е. Б. Стародубцева. - М.: ИНФРА-М, 2012. - 512 с.
11. Фокина Д. А. Сущность экспортного потенциала предприятий РКП // Актуальные проблемы авиации и космонавтики. - 2017. - Т. 3. - С. 966 (966-968).
12. Фомин П.А. Особенности оценки потенциала промышленных предприятий [Электронный ресурс] / П.А. Фомин, М.К. Старовойтов // Корпоративный менеджмент.
13. Шинчук, Б.Л. Управление предприятиями с иностранными инвестициями: автореф. дис. канд. экон. наук: 08.00.05; Саратовский государственный социально-экономический университет. - Саратов, 1999. - 14 с. (17 с.).
14. Шум, Н. М., М. П. Логинов Экспортный потенциал как основа системы международных экономических отношений / Н. М. Шум, М. П. Логинов // Вестник евразийской науки. - 2023. -Т. 15. - № 5. - С. 18 (1-19).
15. Экономическая энциклопедия / под ред. Л.И. Абалкина; Ин-т экономики Российской академии наук. - М.: Экономика, 1999. - 1055 с
16. Экономическая энциклопедия: в 3-х томах. Т. З. - Киев: Научный центр «Академия», 2002.- С. 275.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Собиров Исмоил Абдусабурович - ассистенти кафедраи умумидонишго^ии назарияи щтисодй Донишго^и миллии Точикистон. Сурога: 734025, Ч,умхурии Точикистон ш. Душанбе, х. Рудакй -17. Тел: (+992) 773333878. E-mail: ismoil [email protected]
Сведение об авторе:
Собиров Исмоил Абдусабурович - ассистент кафедры экономической теории Таджикского национального университета. Адресс: Республика Таджикистан г. Душанбе, пр. Рудаки -17. Телефон: (+992) 773333878. E-mail: ismoil [email protected]
Information about the author:
Sobirov Ismoil Abdusaburovich - assistant of the Department of Economic Theory of the Tajik National University. Address: 734005, Republic of Tajikistan, Dushanbe, Rudaki Avenue, 17. Phone: +992773333878. Email: ismoil [email protected]