CC BY
0ЭОЖ 637.146
АРТЬЩ САЛМАЦТАГЫ АДАМДАРГА АРНАЛГАН CYT 0Н1М1Н ЭЗ1РЛЕУ
ЖАМУРОВА ВЕНЕРА СЕРИКБАЕВНА
Азык-тулш технологиясы жэне каушаздш кафедрасыньщ кауым. профессоры, ^азак ¥лттык Аграрлык Зерттеу университетi, Алматы, ^азакстан
ЗАГЫПАН АЯЖАН НУРГИСАЦЫЗЫ
Азык-тулш технологиясы мамандыгыныц 2 курс магистранты, ^азак ¥лттык Аграрлык Зерттеу университетi, Алматы, ^азакстан
Ацдатпа: Бул мацалада артыц салмацтагы адамдар ушт арнайы CYm вммдерт эз1рлеудщ взектшт царастырылган. Артыц салмац мэселеЫ цаз1рг1 уацытта денсаулыц сацтау саласындагы басты мэселелердщ 6ipi болып табылады. CYm вн1мдер1 -денсаулыцты сацтау уш1н мацызды цоректж заттардыц квз1, алайда олардыц цурамы артыц салмацтагы адамдардыц цажетттктергне сай болу керек. «Артыц салмацтагы адамдарга арналган сут втмт эз1рлеу» тацырыбында пахта нег1з1нде сут втмт эзгрлеу. Пахта (майдан цалган сарысу) - табиги сут внгмг, ол жогары биологиялыц цундылыгымен жэне цунды аминцышцылдарыныц, ацуыздардыц, витаминдер мен минералдардыц болуымен ерекшеленедг. Тагам внеркэсгбгнде экологиялыц таза, цунарлы, эрг функционалды внгмдердг шыгару тургысынан вте взект1. Пахта нег1з1нде алоэ экстрактын цосып, диеталыц сут втмт эзгрлеу ушт эдебиеттгк шолу.
Клт свздер: артыц салмац, сем1зд1к, дене массасы, сут внеркэс1б1н1ц цалдыцсыз внд1рш, пахта, биологиялыц цундылыгы, алоэ
Артык салмак пен семiздiк - бул денсаулыкка керi эсер ететш, агзада май тшдершщ шамадан тыс жиналуымен сипатталатын жагдайлар. Дене массасыныц индекс (ДМИ) -артык салмак пен семiздiктi аныктау жэне жштеу Yшiн жш колданылатын керсетюш. Ол адамныц салмагыныц (килограммен) бойыныц квадратына (метрмен) катынасымен есептеледi (кг/м2). ДYниежYзiлiк денсаулык сактау уйымыныц (ДД¥) мэлiметтерi бойынша, егер ДМИ 25-ке тец немесе одан жогары болса - артык салмак, ал 30-дан жогары болса -семiздiк деп есептеледь ^аз1рп уакытта семiздiк мэселесi бул жагдайдыц таралуыныц жедел есуiмен, сондай-ак оныц кептеген аурулардыц негiзгi себептершщ бiрi болуымен ерекше мацызга ие. Жалпы элем бойынша, дене салмагыныц темен болуына караганда артык салмак пен семiздiк елiм-жiтiмнiц жиi себепкерi болып отыр. ^ант диабетi жагдайларыныц шамамен 44%-ы, жYректiц ишемиялык ауруыныц 23%-ы жэне кейбiр катерлi iсiк турлершщ 7-41%-ы артык салмак пен семiздiктiц эсерiнен туындайды. ДД¥-ныц деректерi бойынша, казiргi уакытта бYкiл элемде 1,7 миллиардтан астам адамныц дене салмагы ДМИ >25 керсетюшше сэйкес келедь Бул топтагы адамдардыц шамамен 250 миллионы семiздiкке жэне оныц косымша созылмалы ауруларына шалдыккан [1].
Диетологтар тамактанудыц бiздiц денсаулыгымызга эсерiн тYсiндiру Yшiн эрдайым келесi макалды колданады: мбYгiн не жейтiнiцiз ертецгi емiрiцiздi аныктайды". Тамактану эдеттерi семiздiктi гана емес, денсаулыгымызды аныктайтын негiзгi фактор болып табылады. ^ант, алкогольсiз сусындар, майлар жэне алкоголь сиякты жогары калориялы тагамдарды тутыну семiздiк пен созылмалы аурулармен тыгыз байланысты болды. Сондай-ак, эр тYрлi галымдар тамактану мэдениетш, кондитерлiк енiмдердi тутынуды, ультра ецделген тагамдарды (тазартылган кемiрсулар) тутынуды, алкогольдi шамадан тыс тутынуды, сондай-ак бiркелкi тамактануды немесе сапасыз тамактану семiздiктi жогарылататынын атап етп [2].
^азiрri уакытта семiздiктiц жыл сайын арту каркыны, эсiресе дамушы елдерде, бэсецдеудi байкатпайды. Бiр жагынан, кедейлiк децгейi, тамактану жагдайы жэне халык денсаулыгыныц нашарлауы арасындагы езара байланыс мойындалганымен, екiншi жагынан
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
каназдык, семiздiк, кант диабет^ артериялык гипертензия, миокард инфаркпс жэне инсульт сиякты аурулардьщ тамактану негiзiнде пайда болатыны анык. Бул мэселе ^азакстанды да айналып eтпедi. Соцгы жылдары елiмiзде, эаресе ецбекке кабiлеттi жастагы адамдар мен балалар арасында, дене салмагыныц артуы жиi тiркелуде. Осыган байланысты, семiздiктi медицинаныц eзектi мэселелершщ бiрi деп санауга толык негiз бар. Экономиканыц каркынды дамуы жэне жаhандану YPДiсi тутынушылардыц эртYрлi тагамдар мен сусындарга KOлжетiмдiлiгiн арттырды. Бул, ез кезегшде, тагам eнiмдерiн шамадан тыс тутынуга алып келедi. Жогары калориялы тагам турлершщ кеп мелшерде тутынылуы инфекциялык емес аурулардыц (семiздiк, кант диабет^ гипертония, жYректщ ишемиялык аурулары жэне т.б.) даму каутн арттыруда [3].
Зерттеулерге сэйкес CYт eшмдерiшц шшдеп биологиялык кундылыгы жогары, энергетикалык кундылыгы темен - пахта, май eндiрiсiшц жанама eнiмi ерекше кызыгушылык тудырады. Пахтаныц негiзгi жэне ец кунды компоненттерi белоктар, липидтер жэне кeмiрсулар болып табылады. Сонымен катар, пахта курамында минералды заттар, туздар, акуызды емес азотты косылыстар, дэрумендер, ферменттер, гормондар, органикалык кышкылдар, ягни CYтте кездесетш барлык косылыстар бар [4].
1-кестеде пахтаны баска CYт тYрлерiмен салыстырганда кургак заттар мен минералдардыц курамы бойынша ол майсыздандырылган CYт пен сарысудан жаксы ерекшеленетiнiн ^рсетед^ сондыктан оныц негiзiнде багытталган эсерi бар eнiмдер туралы инновациялык, жаца азык-тYлiк ец кeп мYмкiндiк бередi CYт шикiзатын толык жэне утымды пайдалану eнеркэсiп жэне eндiрiс тшмдшгш арттыру; сондай-ак, CYт кэсшорындарыныц коршаган ортага экологиялык эсерiн азайтады [5].
Кесте 1 - Сут жэне сут калдыктары k^pfrk заттарыныц массалык Yлесi
Компоненттер Сарысу Пахта Майы алыетан СYт СYт
^¥PFак заттар 6,3 9,1 8,8 12,3
Белоктар 0,8 3,2 3,2 3,2
Майлыль^ы 0,2 0,5 0,05 3,6
Лактоза 4,8 4,7 4,8 4,8
Минералды заттар 0,5 0,75 0,7 0,7
Пахта диеталык eнiм гана емес, сонымен катар курамындагы ерекшелшне байланысты адам шалдыгатын эртYрлi аурулардыц алдын алады. ^азiрri уакытта адамдардыц диеталык тамактануында кайталама CYт шиюзатын колданудыц орындылыгын аныктайды, физикалык белсендшк айтарлыктай тeмендеген кезде артык дене салмагына бейiмдiлiк пайда болады, жYЙке-психикалык шамадан тыс жYктеме артады жэне диетада оныц энергетикалык кундылыгы мацызды емес, жогары биологиялык кундылыгы мацызды. Бiрiншiден, пахта жогары антисклеротикалык касиеттер^ ягни адамныц канында Yлкен дэрежедеп холестериндi тeмендетедi. ^андагы холестериндi тeмендету май кабыгыныц фосфолипидтерi пахта курамындагы шарлар - негiзiнен сфингомиелин. Екшшщен, пахтаныц фосфолипидтерi мен акуыз компоненттерi жойкын, олар патогендiк микрофлорага, соныц iшiнде iшек микрофлорасына эсер етедь Энтеробактерияларыныц iшектерiнде кeбею кезiнде белсендшк артады олар eндiретiн фермент Yшiн жауапты Р-глюкуронидаза кан курамындагы мукополисахаридтщ, дененiц жалгыз тiндерiнiц кYЙiн аныктайды. 1шек микрофлорасыныц ферментi полисахаридтi тсзбект Yзедi жэне мукополисахаридтер жэне жасушалардыц катерлi iсiгiнiц дамуына жагымды жагдай жасайды. Адамныц катерлi iсiкке шалдыгу каупiн азайту Yшiн Р-глюкуронидазалар ингибитордыц агзага тYсуi мацызды [6, б. 22; 7].
Эзiрленетш пахта непзшдеп ешмге еамдш шиюзатын косу аркылы минералды курамын байыту. Соньщ арасында алоэ экстарктiн косу тиiмдi шешiмдердш 6ipi. Ce6e6i алоэ вера макро жэне микро элементтерге ете бай компонент, алоэ шырыны курамында антиоксиданттар тобы бар: аминкышкылдары (гистидин, аргинин, триптофан, лизин, валин, метионин, лейцин, изолейцин, фенилаланин); Р, каротин тобыныц витаминдер^ аскорбин кышкылы, А жэне Е дэрумендер^ минералды элементтер (мыс, марганец, мырыш, селен); флавоноидтар, сондай - ак органикалык кышкылдар-салицил жэне кэрiптас адамныц иммунитетiн арттыратын кышкылдар. Алоэ бактерицидтi iс-эрекетiмен денеш ауыр туздардыц уытты эсерiнен коргайды, курамында эртYрлi антибиотиктер мен баска да улы косылыстар бар. БYгiнгi тацда алоэ жапырактарында гликозидтер белгш, атап айтканда антрагликозидтер, шайырлы заттар бар, эфир майлары, органикалык жэне бейорганикалык косылыстар бар [8; 9].
Алоэ коспа ретiнде йогурт, айран, т.б. жэне хош иiстендiргiш ретшде функционалды биойогурттарга косылады. Алоэ вера нан ешмдершде кецiнен колданылады. Ол гидроколлоид ретшде эрекет етш, тамак енiмдерiнде реологиялык жэне текстуралык сипаттамаларды езгерте алады. Алоэ сусын ретшде нарыкта кецiнен колданылады. Алоэнiц дэмi жагымды болмаса да денсаулыкка типзер эсерi кеп жэне диеталык сусын ретшде пайдаланады. Алоэ вера эртYрлi десерттерде: желе, шоколад, джем, мармелад жэне балмуздакта пайдалы компонент ретшде колданылады [10]. Энеркэсш, косметика жэне медицинага деген суранысыныц аркасында алоэ вера кещнен есiрiледi. Алоэ вера фармакологиялык эсерi: артритке карсы, кабынуга карсы, бактерияга карсы жэне гипогликемиялык. КYЙiктер мен жараларды емдеу кабшетшш аркасында ол емдiк есiмдiк немесе тыныш емшi ретiнде де белгш [11].
^орытындылай келе, пахта непзшдеп алоэ экстракты косылган CYт енiмi тек артык салмактан арылуга кемектесетш диеталык жэне функционалдык енiм ретшде гана емес, сонымен катар адам агзасына кешендi оц эсер ететш кунды тагам ретiнде де ерекшеленедь
Пахта курамында кездесетiн акуыздар, аминкышкылдары жэне минералды заттар организмдi кажетп элементтермен камтамасыз етiп, зат алмасу процесш жаксартады, артык суйыктык пен шлактарды шыгаруга кемектеседi. Алоэ еамдш ез кезегiнде сусынныц тагамдык кундылыгын арттырып, курамындагы витаминдер мен биологиялык белсендi заттардыц аркасында iшек микрофлорасын реттейдi, иммундык жYЙенi ныгайтады, кабынуга карсы жэне антиоксиданттык касиеттер керсетедь Сонымен катар, алоэ агзадагы метаболизмдi жандандырып, созылмалы аурулардыц алдын алуга жэне оларды емдеуде колдау керсетуге кабшетп.
Осылайша, пахта мен алоэ косылган CYт енiмi кешендi эсер берш, тек диеталык максатта гана емес, жалпы денсаулыкты жаксарту Yшiн де колайлы инновациялык енiм болып табылады. Мундай енiмнiц тагамдык жэне функционалдык касиеттерi тутынушылардыц кец аукымына пайдалы болуы мYмкiн, эсiресе салмакты бакылау мен денсаулыкты колдау максатында.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:
1. Т.Ш. Шарманов, С.Т. Аллиярова С.Ж. Семiздiк пен арты; салмактыц элемдегi жэне казакстандагы таралуыньщ себеп-салдары // Вестник КазНМУ, №3(1)- 2016 186 б
2. Сайлауова Н. Программы профилактики избыточного веса и ожирения в зарубежных странах. обзор литературы // Сайлауова Н. Шалгумбаева Г.М., Пак Л.А. // Наука и Здравоохранение 2022, с. 221
3. Берденова Г.Т. ^азакстан халкыныц семiздiкке шалдыгуына эсер ететш факторларга анализ // ^аз¥У Хабаршысы. Биология сериясы, №3, 2018, 118 б
4. Напиток на основе пахты с экстрактом хвои сосны // Молочнохозяйственный вестник, №2 (14), II кв. 2014, с. 68
5. Зарицкая В.В. Инновационные продукты на основе использования пахты // Дальневосточный государственный аграрный университет, г. Благовещенск, Амурская область, 2019 с. 63
6. Горбатова К. К. Пахта - основа производства диетических продуктов // Горбатова К. К. Гунькова П. И. // журнал: Переработка молока, № 4 2018, с.22
7. Макаренко В. В. Вторичное молочное сырье — одно из перспективных направлений развития молочной промышленности на инновационной основе // международный технико-экономический журнал, 2014 с. 18
8. Мир алоэ вера. - http://www.miraloevera.ru.
9. Семенова, Н.А. Алоэ - природный целитель / А.Н. Семенова. - М.: Рипол Классик, 2019, 63 с
10. Rishabh R. A review on therapeut^ potential of aloe vera // Rishabh R. Sury P.S.// Journal of Phytonanote^nology and Pharmaсeutiсal Stieles 2(4): с. 6-13, 2022
11. Шаврина, О.А. Использование алоэ в качестве лекарственного средства / О.А. Шаврина, Ю. А. Шаврина // Юный ученый. 2016. - № 2 (5). - С. 144-146.
