CC BY
45
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES
№1(42) 2015
УДК 8И М.А.ҲАМИДОВА
ББК 83.34/33
АРТУР ҶОН АРБЕРРИ ВА МЕРОСИ АРЗИШМАНДИ У ДАР ХОВАРШИНОСИ
Вожатой калидй: Артур Арберри, арабшиносӣ, эроншиносӣ, адабиёти форсӣ, таҳцщ, тарҷума, тасҳеҳи матн.
Артур Ҷон Арберри (1905-1969) аз зумраи ховаршиносони номии Аврупост, ки дар фосилаи умри гаронмояи худ силсилаи осори арзишманди илмиву адабй дар заминай омӯзишу таҳқиқи адабиёти форсиву арабӣ таълиф, тасҳеҳ ва нашр кардааст. Миқдори таълифот ва танқеҳоти А. Арберриро хеле зиёд арзёбй кардаанд. Олими маъруфи араб Абдураҳмони Бадавӣ зимни бозгӯи мақоми ин ховаршиноси маъруф дар шинохти тасаввуфи исломй ва адабиёти форсӣ мероси ӯро наздик ба 100 китоб ва 70 мақолаи илмй ба шумор овардааст. Дар баробари ин, А. Бадавӣ родеъ ба 34 асари муҳаққиқ, ки иборат аз таҳқиқот, тасҳеҳи матн, тарҷума, усули тадрис, феҳрастнависӣ ва хатшиносианд, иттилои муфид медиҳад (3, 5).
Дар маҷмӯъ, феҳрасти осори А. Арберри таҳқиқоти илмии марбут ба мутолиоти шарқӣ, Қуръон, фиқҳ ва фалсафаи Ислом, тасаввуф, таърихи адабиёти форсй ва арабй, адабиёти Малта, мақоми барҷастаи намояндагони адабиёти милали Шарқ дар рушди тамаддуни башарӣ, таҳияву таҳрири матнҳои мухталифи адабй ва мазҳабии форсиву арабй, тарҷумаҳои назми классикии форсу тодик ва араб, махсусиятҳои забонҳои форсиву арабй, китобшиносиву феҳрасти китобхонаҳо, китобҳои хониш ва баёзҳо барон донишҷӯёнро фаро мегиранд.
Дастнависҳои пурраи Артур Арберри бештар дар китобхонаҳои Индия Офис, Донишгоҳи Кембриҷ ва Честер Бити маҳфузанд, ки дар ташаккул ва таҳаввули илми ховаршиносии англис ва дарки махсусиятҳои ҳавзаи мутолиоти Британия арзиши баланде дошта, барон таҳқиқи нақши барҷастаи ислом ва пешрафти исломшиносиву шарқшиносӣ кӯмаки бузурге расонида метавонанд. Дар натиҷаи пажӯҳиши васеи мероси гаронқадри Артур Ҷон Арберри бо маҳсули арзишманди илмй ва тарҷумаву тасҳеҳоти ин абармарди ховаршиносии ҷаҳонӣ ошно мешавем. Мо дар ин навишта осори илмии ховаршиносии Арберриро ба таври умумй дастабандй карда, дар бораи онҳо маълумоти муфиде фароҳам овардем.
Қисмати аввали осори илмии А. Арберри таҳқиқот дар риштаи арабшиносй ва эроншиносй мебошад:
1. «Саҳми бритониёиҳо дар эроншиносй» (Лондон, 1942) - ин асар дар тарчумаи форсии зиндагиномаи муаллиф «Адой саҳми бритониёиҳо ба мутолиоти форсй» зикр шудааст. А. Арберри ин асарро дар баробари рисолаи «Шарқшиносони Британия» замоин фаъолияташ дар Вазорати иттилооти Англия дар нимаи аввали солҳои 40-уми асри XX, замоин вуқӯи ҷанги дувуми ҷаҳонӣ бо мақсади таблиготй таълиф кардааст. Аз ин рӯ, ҷанбаи таблиготию иттилоотии асар аз ҷанбаи хоси пажӯҳишиаш ба маротиб бештар намудор мешавад. Асари мазкур дар омӯзиши вазъи ҳавзаи мутолиотии Ховар ва ховаршиносй дар Англия ва ҷустуҷӯҳои илмии шарқшиносони тирози аввали ин кишвар дар амри таҳқиқи таърих, тамаддун, адабиёт ва мазҳаби кишварҳои шарқӣ аҳамияти бисёр муфиде дорад.
2. «Шарқшиносони Британия» (British Orientalists.-London: William Collins, Лондон, 1943) - ин асар низ маҳсули давраи фаъолияти таргибии А. Арберри дар Вазорати иттилооти Англия мебошад ва, аз ин ҷиҳат, чанбаи амалии таргиботй дорад. Ин асар муаррифиномаи аҳли таҳқиқи англис дар заминай ховаршиносй буда, бо китоби дигари А. Арберри «Очеркҳои шарқӣ: симои ҳафт олим» аз лиҳози мавзӯъ ҳамвазн аст.
3. «Адабиёти классикии форсй» (1957) - яке аз пажӯҳишҳои муҳим ва арзишманди А. Арберри дар заминай муаррифии адабиёти классикии форсй дар асрҳои 1Х-ХУ буда, нашри аввалини англисии он дар соли 1958 сурат гирифтааст (1). Ин асар аз тарафи мутарчими эронй доктор Асадуллоҳи Озод ба забоин форсй тарчума ва соли 1371 / 1993 дар интишороти Муовинати фарҳангии Остони қудси Разавии Машҳад нашр гардидааст (2). Мутарчим ба сифати муқаддимаи китоб навиштаи ҳасбиҳолии А. Арберриро аз қисмати ҳафтуми китоби «Очеркҳои шарқӣ» чой додааст.
93
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES
№1(42) 2015
Чунин ба назар мерасад, ки ёддошти библиографй ва китобномаи «Адабиёти классикии форсй» ба қалами мутарҷим афзуда шудааст, зеро дар онҳо иттилоот ва зикри маъхазҳое низ ба мушоҳида мерасанд, ки замони зуҳур ва ё нашри онон ба замони баъди таълифи китоби А. Арберри марбут аст (2, Ёддоштҳои фаслҳои ҷудогонаи китоб).
4. «Очеркҳои шарқӣ: симои ҳафт олим» (Oriental Essays, Portraits of Seven Scholars, 1960) - асари дигари А. Арберри дар мавриди муаррифии симои ховаршиносони маъруфи англис мебошад, ки бо камоли ихлос ба корҳои шаш тан аз ховаршиносони англис таълиф шудааст.
Дар ин асар сухан дар бораи мақоми шаш тан аз олимони машҳури англис Оккли, Ҷонс, Лэйн, Палмер, Браун, Николсон ва Арберри меравад. Ин асар аз пешгуфтор ва ҳафт боб иборат буда, дар шаш боби он муаллиф дар бораи ҳаёт ва фаъолияти ин донишмандони мубтакир, ки ҳастиашонро пурра ба шарқшиносӣ бахшидаанд, нақлҳои ҷолиби таваҷҷӯҳе меорад ва дар боби ҳафтум зиндагиномаи ибратомӯзи худро дой медиҳад. Боби ҳафтум аз дониби мутардими китоби А. Арберри ба забони форсй «Адабиёти классикии форсй» ба сифати сарсухан дой дода шудааст. Тардумаҳои русии зиндагиномаи А. Арберри, ки мутардими он маълум нест, дар сайтҳои интернетй низ дой гирифтаанд (4).
«Очеркҳои шарқӣ» маъхази хубе барои ошноӣ бо ҳаёту фаъолияти уламои бузурги англис мебошад. Бино ба ишораи муаллиф дар сарсухан ӯ танҳо он ховаршиносони англисро дар китоб дой додааст, ки бо кору осорашон ба раванди баъдии мутолиоти шарқӣ таъсиргузор буданд.
Ин асар бо таълифоти дигари олим «Шарқшиносони бритониёӣ» алоқаи меҳварӣ дорад.
5. «аш-Шеър-ул-арабй» (1965) - асаре таърихнигорона дар мавриди дойгоҳи шеъри араб, ки дар асоси маъхазҳои фаровони илмй ва хаттй навишта шудааст. А. Арберри дар ин асар бо диди хос ва салиқаи ноқидона шеъри арабиро мавриди баррасӣ қарор медиҳад.
6. «Шероз, шаҳри бузургону шоирони форс» - асари таърихие мебошад, ки А. Арберри дар он оид ба шаҳри таърихй ва хушманзари Шероз ва саҳифаҳои гузаштаи он маълумоти муфассале додааст. Ин асар аз муқаддима, сарсухан, дадвали сулолаҳо, шаш боб, хотима, номгӯи адабиёт ва феҳраст иборат аст. Бобҳои ин китоб чунин номгузорй карда шудаанд:
1. Шероз аз диди аднабй;
2. Шероз дар таърих;
3. Шаҳри бузургон: Ибни Хафиф;
4. Шаҳри бузургон: Рӯзбеҳон;
5. Шаҳри шуаро: Саъдй;
6. Шаҳри шуаро: Ҳофиз;
Дар дадвали сулолаҳо номҳои силсилаи шоҳон, ки қабл аз дини мубини Ислом ва баъди он ҳукм рондаанд, бо таърихи салтанаташон зикр шудаанд.
Дар муқаддима муаллиф таъкид мекунад, ки дар ин асар кӯшиш ба хард додааст, то ба унсурҳое, ки Шерозро довид гардонидаанд, равшанй андозад. Дар ин асари пурдалоили таърихй бузургону шуарои Шероз, зодагони ҳақиқии шаҳр, ки шӯҳраташон аз обрӯиву мақоми шаҳзодагону ҳукмронон болотар аст, маълумоти фаровон фароҳам оварда шуда, ба ин васила номи эшон зинда гардидааст. Бино ба таъкиди А. Арберри дар муқаддима ӯ аввалин шахси хоридиест, ки дар бораи шаҳри бузурги Эрон - Шероз маълумоти таърихй фароҳам овардааст.
Қисмати дигари фаъолият ва пайкори А. Арберриро тасҳеҳи мутуни арабӣ ва форсй дар бар мегиранд, ки дар ин навъ корҳояш низ қобилияти хуб ва салиқаи хуш зоҳир шудаанд. Ду намунаи шоистаи тасҳеҳи матн аз дониби ин донишманд «ан-Набот»-и мансуб ба Арасту ва таълиқоти ду фасли аввали «Гулистон»-и Саъдӣ (1945) ба шумор мераванд.
«ан-Набот»-и мансуб ба Арасту дар асл ба Ниқлоус тааллуқ дорад. Ин асарро А. Арберри дар солҳои 1932-1934 таҳия карда, дар мадаллаи Донишгоҳи Қоҳира ба нашр расонид, ки ҳамзамон дар он таълиқоти зиёди ин ховаршинос низ дой дода шудааст. Ин асар аз лиҳози нашр ба талаботи омода кардани матни қадимӣ дар замони нав давобгӯ аст. Дар бораи ин асар арзиш ва нашри он дар китоби «Фй-н-нафс»-и Арасту, (Қоҳира, 1954) мулоҳизаҳои муфиде фароҳам омадааст.
Қисмати севуми пайкорҳои А. Арберриро тардумаҳои адабиёти араб ва форс ба забони англисй ташкил медиҳад, ки дар онҳо ҳам ҳусни ният ва завқи хоси суханшиносй ва сухансандии мутардим ба намоиш омадаанд. Бо чанд намунаи тардумаҳои А. Арберри аз адабиёти араб ва форсй ошно мешавем:
1. «Лайлӣ ва Маднун» (Қоҳира, 1933) - намоишномаи драматурги машҳури араб Аҳмад Шавқӣ аст, ки яке аз аввалин маҳсули корҳои тардумаи А. Арберри ба забони англисй мебошад.
94
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES
№1(42) 2015
2. «ал-Мавоқифу ва-л-мухотаб»-к ан-Нифарӣ (Лондон, 1935)- китоби бузурге дар тасаввуфи исломӣ аст, ки А. Арберри онро бо таклиф ва пешниҳоди профессор Р. Николсон ба забони англисӣ тарҷума ва таҳрир карда, ҳамчун намунаи аввалини тасҳеҳи мутуни арабӣ ба нашр расондааст. Ошноӣ бо ин асар, тарҷума ва таҳрири он мутарҷимро ба аввалин сафари Шарқ ва замини исломӣ водор кард.
3. «Таълимоти сӯфия» (The Doctrine of the Sufizm, Кембриҷ, 1935) - тарҷумаи арзишманди англисии куҳантарин китоб дар шарҳи тасаввуфи шарқӣ ва роҳҳои ошноӣ бо он ба шумор рафта, А. Арберри дар заминай он таҳқиқоти муфидеро низ анҷом додааст. Асли китоб «ат-Таарруф ли-мазҳаб-ут-тасаввуф» ном дорад, ки таълифи он ба қалами муҳаддиси номӣ ва мутасаввифи бузурги бухороӣ, олими забардасти фиқҳи мазҳаби ҳанафӣ Абӯбакр Муҳаммад бинни Яъқуб Абӯ Исҳоқ ал-Калободӣ ал-Бухорӣ (мутаваффо ба соли 380/991) тааллуқ дорад. Хидматҳои ин олими номӣ дар он замон бо унвонҳои ифтихории «Дарбони Бухоро» ва «Тоҷи ислом» қадрдонӣ шуда буд ва асари ӯ яке аз сарчашмаҳои бунёдӣ ва муҳим роҷеъ ба маърифати тасаввуф ва ошноӣ бо таърихи тасаввуфи шарқӣ маҳсуб мешавад, ки ба забони форсӣ таълиф шудааст.
Ин асари тасаввуфӣ аз ҷониби мутафаккири забардасти форсу тоҷик Абӯиброҳим Исмоил ибни Муҳаммад Мустамлии Бухороӣ, ки асосгузори адабиёти сӯфияи форсӣ ба шумор меравад, шарҳу тафсир ёфтааст, ки маҳсули ӯ дар Эрон бо эҳтимоми Муҳаммади Равшан бо номи «Шарҳ-ут-таарруф ли-мазҳаб-ут-тасаввуф» (Теҳрон: Интишороти Асотир, 1363-1366 ҳ.) ба табъ расид.
Ин шарҳро муҳаққиқон яке аз аввалин ёдгории хаттии халқҳои форсизабон ба шумор овардаанд, ки то имрӯз дар шакли нусхаи хаттӣ омада расидааст. Яке аз нусхаҳои дастнависи ин асар дар таърихи 7 апрели соли 1081 китобат шуда, дувумин дастхати форсии қадимии то замони мо расида ба шумор меравад. То дер гоҳ чунин пиндошт дар илм ҳукмрон буд, ки қадимтарин осор дойр ба шарҳи тасаввуф «Кашф-ул-маҳҷуб»-и Абулҳасани Ҳуҷвирӣ (мутаваффо ба соли 465 ҳ.) ва «Табақот-ус-сӯфия»-и Абдуллоҳи Ансорӣ (396-481 ҳ.) мебошанд. Аммо сипас маълум гардид, ки қадимтарин ва боэътимодтарин асар дар ин замина «Шарҳ-ут-таарруф ли-мазҳаб ут-тасаввуф» буда, он ҳамчун сарчашмаи муҳими таълифоти тасаввуфии Ҳуҷвирӣ ва Ансорӣ хидмат карда будааст.
Ин асар дар замони ибтидоии пайдоиши тасаввуфи исломӣ таълиф шуда, шарҳи асоснок, ҳаматарафа ва фарогири ҳоли хосаи суфиён дар ин ахд ба шумор меравад ва дар он роҳҳо ва усулҳои гароиш ба тасаввуфи исломй бо назардошти имконияти муайян ба таври фишурда баён шудааст.
Аввалин маротиба китоби «ат-Таарруф ли-мазҳаб ут-тасаввуф» дар ҳошияи асари гаронқадри Имом Муҳаммади Ғазолӣ «Эҳёу улум уд-дин» соли 1321 / 1900 дар Истанбул ба табъ расида буд. Аммо дар натиҷаи заҳматҳои паёпай ва пурмашаққати олимони араб Абдулҳалими Маҳмуд ва Тоҳо Абдулбоқии Сурур соли 1380 / 1960 дар Қоҳира матни илмию интиқодии асари Калободй ба вудуд омад.
Бояд гуфт, ки тарчумаи англисии асар ба олими бузурги англис ва ховаршинос Артур Арберри низ даст дод, ки соли 1935 дар Кембриҷ ба табъ расид ва унвони он дар нусхаи англисй «Таълимоти сӯфия» ном гирифтааст.
Ҳамин тавр, китоби АбӯбакриКалободӣ «ат-Таарруф ли-мазҳаб ут-тасаввуф» дар замони худ ба шарафи бузург ва диққати васеъ ноил гардид. Хусусан, дар китоби Абдулҳусайни Зарринкӯб «Ҷустуҷӯ дар тасаввуфи Эрон» дар бораи арзишу қимати ин асар фикрҳои ҷолибе баён шудаанд.
Таҳқиқ ва тарчумаи А. Арберри бар пояи нусхаҳои аслии мавҷудаи рисолаи мазкур қарор гирифтааст.
5. «Рубоиёти Ҷалолуддини Румй» (The Rubaiyat of Jalal al-Din Rumi, Лондон, 1949) - тарчумаи рубоиёти шоири бузурги мутасаввифи форсу тоҷик ба забони англисй буда, бо муқаддимаи муфассали мутарҷим нашр шудааст. Дар муқаддимаи ин китоб масъалаҳои муҳими марбут ба жанри рубой ва таърихи пайдоиши он, назарияҳои олимони адабиётшинос ва тазкиранависони форсй дар бораи ин навъи шеърӣ, хусусияти бадоҳатан гуфтани маънӣ, фасоҳат ва рангинии афкор дар рубой, шоирони рубоисаро, масъалаи мансубияти рубой ба муаллифони гуногун, ҳамчунин рӯзгору осори Ҷалолуддини Румй ва гузаштагони ӯ, тавсифи дастхати «Девон»-и Румй ва мавчудии китоби ашъори ӯ дар китобхонаи Честер Бетти, сохтор ва арзишҳои адабии рубоиёти Румй шарҳу тафсир ёфтаанд.
Дар муқаддима принсипҳои интихоби рубой ба ин китоб баён шудааст. Аз диди мутарчими донишманд роҳ ёфтани рубоиёти мансуб ба қалами шоирони дигар арзиши китобро кам намекунад. Баръакс, онҳо диққату таваччӯҳи алоқамандонро ба ин рубоиёт чалб мекунад ва нишон медиҳад, ки худи Ҷалолуддини Румй ба онҳо арзиши баланде қоил будааст.
95
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES
№1(42) 2015
Бино ба таъкиди А. Арберри мутардимони пешин бо мақсади осон шудани кори фарогирй рубоиёти Ҷалолуддини Румиро ба асоси тартиби алифбоӣ дойгузин карда буданд. Аммо мутардим ин бор бо мақсадҳои хос, бо назардошти мавзӯъ ва мӯҳтавои фарогири рубоиҳо ин тартиб ва ё анъанаро шикастанӣ шудааст. Тардумаи Ҷалолуддини Румӣ зери таҳрири Бадеуззамон Фурӯзонфар нашр шудааст.
Яке аз риштаҳои муҳими кори тардумонии А. Арберри ба эдодиёти шоир ва мутафаккири Шарқ дар қарни XX Муҳаммад Иқболи Лоҳурӣ пайванд мехӯрад, ки ӯ қосиди тамаддуни шарқӣ ва пайвандгари илму фарҳанги гарбиву шарқӣ маҳсуб меёфт ва муддати зиёди рӯзгори хешро дар кишвари Англия ба cap бурд, бо даҳони маънавии гарбӣ ошноӣ пайдо кард ва дар заминаи мероси маънавии халқҳои Шарқ асарҳои бардастаи илмӣ таълиф намуд. А. Арберри бо мутолиаи мероси адабии ин нобигаи шарқӣ ба дунёи густурдаи рамзу рози Муҳаммад Иқбол ворид гардида, нозукиҳои рӯҳиву маънавии онро ба таври васеъ ва ҳамадониба дарк кардааст, ки ба фикри мо натидаи пайванди зиндагии ин фарзанди алломаи Шарқ дар Ғарб аст. Натидаи чунин ошноӣ ба вудуд омадани тардумаи маснавиҳои машҳури Муҳаммад Иқбол - «Ҷовиднома», «Асрори худӣ», «Забури Адам» ба забоин англисй гардид, ки ин кор бо завқу ҳавсалаи хоса сурат гирифтааст.
6. «Рубоиёти Умари Хайём» соли 1949 тардума ва соли 1951 нашр шудааст. А. Арберри бо тардумаи мазкур ба хонандагони магрибзамин исбот мекунад, ки жанри рубоӣ ҳамчун қолаби зебои шеъри форсй барон густариши ирфон ва ҳикмату фалсафаи Адам созгор аст ва омили дар ин жанр таълиф ёфтани теъдоди зиёди рубоиёти фалсафию ирфонй гардидааст. Рубоиёти дигари Умари Хайёмро А. Арберри соли 1950 аз китобхонаи Донишгоҳи Кембрид гирифта, соли 1952 тардума намудааст.
Хидмати дигари А. Арберри нашри такрории ду тардумаи рубоиёти Умари Хайём аз дониби Эдуард Фитсжералд - мутардими машҳури инглис мебошад, ки дар соли 1956 сурат гирифтааст.
7. «Саломон ва Абсол»-и Мавлоно Абдурраҳмони Ҷомӣ - тардумаи таҳтуллафзии маснавии шоири мутасаввифи асри ХУ мебошад, ки муқаддимаи муфассали он бо истифода аз маводи «Маҳфузоти Фитсжералд»-и китобхонаи Донишгоҳи Кембрид таълиф шудааст. Дар таълифи муқаддимаи китоби «Қиссат-ур-рубоиёт» низ аз ин сарчашмаи муҳим ба таври васеъ истифода ва баҳрамандӣ шудааст.
8. «Достонҳои сӯфиёнаи Румӣ, силсилаи аввал, Достонҳои 1-200» (Mystical Poems of Rumi, First Selection, Poems 1-200, Донишгоҳи Чикаго, 1968) - намунаи тардумаи достонҳои Ҷалолуддини Румӣ ба забоин англисӣ аст, ки бо муқаддимаи муфассали мутардим ба табъ расидааст. Он достонҳои мураттаб ва пайдарпай набуда, аз перомуни 1500 қасида ва газал мӯйшикофона интихоб шудааст. Таркиби ин мадмӯа бо мақсади ба намоиш гузоштани гуногуншаклии сабк ва аз байн бурдани мушкилоти дарки маънӣ сохта шудааст. Дар ҳар як достой истинод ба маъхазҳои он тибқи шуморагузории Б. Фурӯзонфар аз нашри теҳронии "Девон" дода шудааст.
9. "Адабиёти форси', Тазкираи тардумаҳои шеърӣ ("Persian Poems", an anthology of verse translations, Лондон, 1972) - намунаи тардумаҳои сараи шеъри шоирони форсй ба забоин англисй мебошад, ки бо муқаддимаи олимонаи муаллиф фароҳам омадааст. Дар ин муқаддима родеъ ба таърихи адабиёти форсй ва таърихчаи тардумаи шеъри форсй ба забоин англисй изҳори назар шудааст. Ҳамзамон дар ин муқаддима мутардим аз роҳу усулҳои тардумаи шеъри форсй ба забоин англисй ва дар бораи чигунагии тардумаи мазкур ҳарф мезанад.
Бо вудуди ин, қисмати умдаи мероси гаронқадри Артур Арберри тардумаҳои марбут ба Қуръони карим маҳсуб мешаванд. Ӯ дар аввалҳои соли пандоҳуми асри XX тардумаи нави Қуръонро ба дӯш гирифт. Ӯ аввал тардумаи баъзе аз оятҳои қуръонии ихтиёр намудаашро бо муқаддимаи муфассале бо номи «The Holy Koran» дар силсилаи «ал-Класикиййот-ул-ахлоқийату ва-д-динийа» интишор дод ва худ соли 1950 роҳбари ин силсила гардид.
Соли 1955 тардумаи тафсирии Қуръонро бо унвони «The Koran Interpreted» дар ду дилд нашр кард (The Koran Interpreted. I-II. L-N. Y., 1955). Чуноне ки аз унвони китоб маълум мегардад, он тардумаи таҳтуллафзӣ набуда, балки тардумаи тафсирй мебошад ва бидуни пойбандй ба ҳарфу лугат ва тартиби калимаву алфоз маъноро ба хонанда бо услуби нафису зебо мерасонад. Ин тардума аз диҳати қироат нисбат ба тардумаҳои дигари Қуръон дар тамоми забонҳо беҳтару хубтар буда, вале инро низ бояд қайд кард, ки аз хондани тардумаҳои дақиқи дигар бениёз намекунад. Масалан, тардумаи Родве ба забоин англисй ё Блошер ба забоин франсузй низ қобили мутолиа ва шево мебошанд. Бо вудуди ин, тардумаи мазкур аз муҳимтарин корҳои шарқшиносӣ ва бузургтарин дастоварди Артур Арберри дар ин арса маҳсуб меёбад.
Тардумаи Қуръон яке аз беҳтарин баргардонии каломи Раббонй ба забоин англисй аст, ки аз дониби олими гайримусалмон ба сомон расидааст. Он ба тамоми раванди тардумаи ин асар ба
96
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES
№1(42) 2015
забони англисй тагйирот ворид кард. Тардумаи моҳиронаи А. Арберри дар олами ховаршиносии Аврупо хеле хуб пазируфта шуд ва алоқамандон онро яке аз намоёнтарин корҳои ӯ дар додай илм ба шумор оварданд.
Бояд гуфт, ки дар адабиёти илмӣ ва таълимӣ родеъ ба тардумаҳои англисии Қуръон дар баробари тардумаҳои Ричард Велл (1937-1954) ва Рижи Блошер (1959) ба дойгоҳи тарумаҳои А. Арберри низ баҳои баланд дода шудааст (5, 119)
Чун Артур Арберри дар равиши тадриси забонҳои шарқӣ гомҳое устувор гузошта ва тадриси донишгоҳиро яке аз беҳтарин василаи расидан ба ормонҳои хеш донистааст, як қисмати муҳими фаъолияти ӯро таълифи дастурҳои таълимй дар бар мегирад. «Матнҳо барон таълими забоин форсй» (1943), «Китоби хониши забоин форсии муосир» (1944) беҳтарин намуна дар ни самт мебошанд.
Феҳрастнигорӣ бахши дигари фаъолияти мавсуф аст, ки дар ни замина китобҳои муҳиме аз қабили «Феҳрасти дастхатҳои арабӣ дар китобхонаи Индия Офис. Тасаввуф ва ахлоқ» (Лондон, 1936), «Феҳрасти китобҳои форсй» (Лондон, 1937), «Феҳрасти такмилаи дастхатҳои исломӣ дар Кембрид» (1952), «Феҳрасти дастхатҳои арабӣ дар мадмӯаи Шестербайт дар Дублин» (1955-1964) ва «Феҳрасти дастхатҳои форсӣ дар маҷмӯаи Шестербайт дар Дублин» (1959-1962) тадвин шудаанд. «Феҳрасти дастхатҳои шарқӣ»-и ӯ дар китобхонаи Индия Офис, Донишгоҳи Кембриҷ ва китобхонаи Честер Битти маҳфузанд, ки барон олимони исломшинос ва шарқшиносӣ кӯмаки бузурге мерасонанд.
Дар хатшиносй «Намунаҳое аз хатҳои арабй ва форсии китобхонаи Индия Офис» (Specimens of Arabic and Persian Paleography, Лондон, 1939) ном китоберо фароҳам овардааст, ки намунаҳои олӣ ва зебои хати мардуми шарқ - арабҳо ва форсиёнро таври интихобӣ дар бар мегирад.
Қисмати умдаи таълифоти А. Арберриро мақолаҳои илмии ӯ дар заминаҳои мухталифи таърихи улуми ақливу нақлии форсиву арабӣ, масъалаҳои мубрами ховаршиносӣ, исломшиносӣ, адабиётшиносӣ, таърихнигорӣ ва тасҳеҳи матн маҳсуб мешаванд. Аммо дар мақолаи мо бештар дар мавриди асарҳои нисбатан комили ин муҳаққиқи забардаст сухан рафтааст, ки дар илми адабиётшиносии форсӣ-тоҷикӣ аҳамият ва арзиши беандоза касб кардаанд.
Гуфтанист, ки мероси арзишманди ховаршиноси намоёни магриб Артур Ҷон Арберри ба хонандагони тоҷик умуман дастрас нест. Дар Эрон то ҷое, ки мо огоҳем, танҳо китоби «Адабиёти классикии форсӣ» ва дар Русия «Тасаввуф. Сӯфиёни ислом» (Москва: Сфера, 2002) ба нашр расидаанд. Дар баробари ни, дар сайтҳои интернетӣ чанд муқаддимаи А. Арберри ба осори тазкираи шоирони форсӣ, ҳамчунин рубоиёти Ҷалолуддини Румй ба забоин русӣ дой дода шудааст, ки хонандаи русро бо магзу ҷавҳари афкору андешаҳои олим ва усулҳои корвари тадқиқии ӯ ошно мекунад (http://www.librarything.com/work).
Аммо, мақоми илмй ва ҷойгоҳи намоёни осор ва андешаҳои илмии А. Арберри дар таҳқиқи ислом ва адабиёти классикии форсӣ, тарҷумаҳои ӯ аз осори адабиёти форсй ба наели имрӯзаи тоҷик комилан равшан нестанд. Тадқиқи рӯзгор ва мероси илмии Артур Дон Арберри дар Думҳурии Тоҷикистон мавзӯи саҳми британиягиҳоро дар вусъат бахшидани ҳавзаи мутолиотии Ховар такмил мебахшад. Равшан кардани паҳлуҳои мухталифи фаъолият ва пайкорҳои доманадори ховаршиносии Артур Арберри ба хулосае меоварад, ки осори муҳим ва арзишманди ӯ ба забони тодикй низ тардума ва дастраси аҳли мутолиа гардад. Таҳқиқ ва тардумаи осори ӯ барон муайян кардани арзишҳои мероси мактуби адабиёти гаронқадри форей-тодикй ва дустудӯҳои гоявию эстетикии ховаршиносони аврупоӣ муҳим ва қобили таваддӯҳ мебошанд. Дар натида имкон ба даст меояд, ки заминай муфиде дар шинохти дойгоҳи тадқиқи таърихи адабиёти форсу тодик ва равишҳои адабиётшиноей дар кишварҳои Ғарб фароҳам оварда шавад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Arberry, A. J.Classical Persian Literary/ A.J.Arberry.-London: George Allen Unwin, 1958.-457p.
2. Арберри, А. Адабиёти классики форсй / А.Арберри. Тардумаи доктор Асадуллоҳи Озод.-Машҳад: Остони қудси Разавй, 1381.-480 с.
3. Бадавй, А. Артур Дон Арберри / А.Бадавӣ//Мавсуат-ул-мусташриқин.-Бейрут, 1993.-С. 5-8 (ба забони арабй).
4. Наброски aвтoбиoгpaфии.-http://www. Hojja- Nusreddin livejournal.com / 1549699 html
5. Раҳимзода, X., Таърихи дин. Китоби дарей барон синфи 7/ А.Раҳимзода, О.Аҳмадов.-Душанбе: НПЦ ОГРТ, 2000.-160 с.
97
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES
№1(42) 2015
REFERENCES:
1. Arberry, A.J. Classical Persian Literary. -London: George Allen Unwin, 1958.
2. Arberry, A. Persian Classic Literature. The translation of Dr. Asadullah Azad.-Mashhad: Ostoni qudsi Razavi, 1381.
3. Badavi, A. Arthur Jon Arberri // Mavsuat-ul-mustashriqin.-Beirut, 1993.-P. 5-8 (in Arabic).
4. Outline of autobiography. http://www. Hojja- Nusreddin livejournal.com/ 1549699 html
5. Rahimzoda, Kh., The History of Religion. A textbook for high school 7th forms/Kh.Rahimzoda, S.Ahmadov.-Dushanbe: SPC OGRT 2000.
АртурДжон Арберри и его вклад в востоковедение
Ключевые слова: Артур Арберри, арабистика, иранистика, персидская литература, исследование, перевод, корректирование текстов.
В статье исследуется вклад известного востоковеда Европы - Артура Джона Арберри (19051969), занявшего особое место в изучении персидской и арабской литературы своими научнолитературными произведениями. Собрав наследие исследователя и переводчика персидской и арабской литературы, состоявшего из исследований, перевода и корректирования классических персидских и арабских текстов, автор передает полезную научную информацию о каждом из них.
Преследуется цель установить научный статус и выдающееся место произведений и научных мыслей А.Арберри в исследовании ислама и классической персидской литературы, а также переводов произведений персидской литературы. Исследование и перевод его произведений является важным и заслуживающим внимания для установления ценности письменного наследия персидско-таджикской литературы и поиска эстетической идеи европейских востоковедов.
Arthur John Arberry and his worthy heritage in Eastern studies
Keywords: Arthur Arberry, Arabic studies, Iranian Studies, Persian literature, research, translation, correction of texts.
The article describes the status of Arthur John Arberry (1905-1969), the European distinguished orientalist, who took a special place in the study of Persian and Arabic literature with a series of worthy and valuable scientific and literary works. Collecting the heritage of a researcher and translator of Persian and Arabic literature, consisting of research, translation and correction of classical Persian and Arabic texts, the author gives useful scientific information about each of them.
The author pursues an objective to establish the scientific status and the outstanding place of works and scientific thoughts of A. Arberri in the study of Islam and classical Persian literature, and the translations of works of Persian literature. The research and translation of his works are important and deserve attention for establishing the value of written heritage of the important Persian and Tajik literature the search of aesthetic ideas of European Orient studies
Маълумот дар бораи муаллиф:
Ҳамидова Мукаррамцон Абдуазизовна, унвонҷӯи кафедраи адабиёти классикии тоцики Донишгоҳи давлатии Хуцанд ба номи академик Б.Ғ.Ғафуров (Ҷумҳурии Тоцикистон, ш.Хуцанд), E-mail: m.hamidova@mail.ru
Сведения об авторе:
Хамидова Мукаррамджон Абдуазизовна, соискатель кафедры таджикской классической литературы Худжандского государственного университета имени академика Б.Г. Гафурова (Республика Таджикистан, г.Худжанд), E-mail: m.hamidova@mail.ru
Information about the author:
Hamidova Mukarramjon Abduazizovna, a Researcher of the Department of Tajik Classical Literature, Khujand State University named after academician B.G. Gafurov (Republic of Tajikistan, Khujand), E-mail: m.hamidova@mail.ru
98
