CC BY
0ЭОЖ 004.77
ЖЕЛ1Л1К ТЕХНОЛОГИЯЛАР: ПРОГРЕСС, СЫН-ЦАТЕРЛЕР ЖЭНЕ
БОЛАШАЦ
ЦАЖАХМЕТ ЦУАНДЬЩ МАРСБЕК¥ЛЫ
Талдьщорган жогары политехникалык колледжi, Желiлiк технологиялар жэне киберкаушаздш кафедрасыныц арнайы пэндер окытушысы, Талдьщорган, ^азакстан
Аннотация. Мацалада желшк технологиялардыц неггзгг эволюция кезецдерг, жергтктг желшерден бастап, галамдыц бултты шеш1мдерге дешн айцындалган. Деректер цаутЫздт, цупиялылыц жэне технологиялардыц цоршаган ортага эсер1 туралы мацызды мэселелер талцыланады. Индустрия алдындагы жетттжтер мен циындыцтар царастырылып, желглгк технологиялардыц болашагы туралы болжамдар, соныц гшгнде 5G, жасанды интеллект жэне заттар интернет1н1ц мYмкiндiктерi жасалады. Инновацияларга этикалыц, экологиялыц жэне элеуметтт аспектiлердi ескере отырып, тецгерiмдi квзцарас жасау цажеттшт ерекше назарга алынады.
KmmmiK свздер: желшк технологиялар, деректер цаутЫздт, кибершабуылдар, бултты есептеу, IoT, 5G, жасанды интеллект.
Желшк технологиялар цифрлык дэуiрдiц езегше айналды, олар элемнщ apGip бурышында eMip салтын тYбегейлi езгертуде. Компьютерлер мен смартфондардан бастап жасанды интеллект пен заттар интернетше (IoT) дешнп эртYрлi технологиялар бiздiц аппарат алмасу, байланыс орнату, сауда жасау жэне жумыс ютеу тэсiлiмiздi кайта калыптастыруда [1, 36-38 б].
Элемдш экономика желшк технологиялардыц аркасында жедел дамуда. Онлайн бизнес, кашыктан жумыс iстеу, электронды коммерция жэне булттык технологиялар сиякты инновациялар компаниялар мен уйымдарга жаца мYмкiндiктер ашады. Дегенмен, бул прогресс когамга тYрлi сынактарды да экелед^ мысалы, киберкаушаздш катерлер^ жеке мэлiметтердiц купиялылыгын коргау кажеттшп, сондай-ак жаца технологияларга бейiмделу киындыктары.
Сонымен катар, желшк технологиялардыц жетiстiктерi тек экономикамен шектелмейдь Олар денсаулык сактау, бшм беру жэне гылыми зерттеулер салаларында да серпiлiс экелуде. Телемедицина аркылы шалгай eцiрлердегi адамдарга медициналык кемек керсету, онлайн окыту аркылы бшмге колжетiмдiлiктi кецейту жэне Yлкен деректердi талдау аркылы гылыми жацалыктарды жеделдету - осыныц барлыгы желiлiк технологиялардыц аркасында мYмкiн болды [2, 71 б].
Алайда, бул технологиялардыц галамдык таралуы белгiлi бiр мэселелердi шешудi талап етедi. Цифрлык алшактык, кибершабуылдар, деректердщ дурыс пайдаланылмауы жэне экологиялык эсер сиякты мэселелер бYгiнгi ^ннщ ец eзектi такырыптарына айналуда. Осы себепт], бiз желiлiк технологиялардыц мYмкiндiктерiн толык пайдаланумен катар, олардыц экелетш тэуекелдерiне де мукият карауымыз кажет.
Желiлiк технологиялардыц эволюциясы: жергiлiктi желшерден галамдык жел^е дейiн.
Желiлiк технологиялар ездершщ даму жолында узак жолдан eттi. Алгашында жергiлiктi желiлер (LAN) шагын компьютер топтарын кецселер мен оку орындарында косу Yшiн пайдаланылды, бул деректер мен ресурстарды тез алмасуга мYмкiндiк бердi. Бiрак интернеттщ дамуы жэне галамдык желiлерге (WAN) кешу аркасында калаларды, елдердi, кешн континенттердi байланыстыру мYмкiндiгi пайда болды [3, 63 б].
Желшк технологиялардыц прогрес казiргi уакытта да жалгасып жатыр. Wi-Fi жэне мобильдi желшердщ (мысалы, 4G жэне 5G) стандарттарыныц пайда болуы интернетке кол жетюзу эдiсiн тYбегейлi eзгертiп жiбердi. Бул технологиялар интернетке косылуды кез келген жерде, сымды байланыссыз жYзеге асыруга мYмкiндiк бердi. Эз кезегiнде, Заттар интернет (IoT) автоматтандыру жэне eмiр сапасын жаксарту Yшiн Yлкен мYмкiндiктер экелдi. Мысалы,
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
акылды Yйлер, медициналык курылгылар, автономды баскару жYЙесi бар кeлiктер — бул барлык инновациялар желiлiк технологиялардыц дамуыныц аркасында шындыкка айналуда.
Соцгы жылдардыц ец мацызды жетютштершщ бiрi — бултты есептеу жYЙелерiне кешу. Олар пайдаланушылар мен уйымдарга деректердi бултта сактау жэне багдарламаларды icKe косу мYмкiндiгiн бередi, бул акпаратты баскаруды айтарлыктай жещлдетш, инфракурылым шыгындарын тeмендетедi. Бул сондай-ак SaaS (кызмет ретiнде багдарламалык камтамасыз ету) жэне PaaS (кызмет ретшде платформа) сиякты жаца бизнес модельдершщ дамуына жол ашты, олар соцгы онжылдыкта белсендi тYPде дамып келедi [4, 119-123 б].
Каушаздш мэселесi: цифрлык элемде деректердi калай коргауга болады?
Каушаздш желiлiк технологиялар саласындагы ец eткiр мэселелердщ бiрi болып табылады. ^азiргi пайдаланушылар интернет аркылы кYн сайын Yлкен келемде жеке мэлiметтердi, каржылык акпаратты жэне купия деректердi жiберiп отырады. 2021 жылы 2,8 миллиардтан астам деректердщ агып кетуi тiркелдi, бул каушаздш мэселесiне катысты алацдаушылыкты айтарлыктай арттырды.
Кибершабуылдар проблемасы. Ец кец таралган кауiптердiц бiрi — кибершабуылдар. Хакерлер корпоративт желiлердi бузып, пайдаланушылардыц деректерiн урлап, тiптi мацызды инфракурылымдарды басып алуы мYмкiн. Мысалы, 2020 жылы элемдегi ец iрi багдарламалык жасактама эзiрлеушi компания SolarWinds компаниясыныц хакерлiк шабуылга ушырауы деректердщ жYЗдеген iрi уйымдардан, оныц шшде А^Ш Yкiметтiк мекемелерiнен агып кетуше экелдi. Мундай шабуылдар тек каржылык пайда табуды гана емес, саяси ыкпал мен экономикалык турактылыкты бузуды да кeздейдi.
Деректердi шифрлау. Каушаздш катерлерiне жауап ретiнде веб-трафикт коргау Yшiн SSL жэне TLS сиякты шифрлау технологиялары, пайдаланушылардыц жеке деректерш интернетте жасыру Yшiн VPN кызметтерi белсендi тYPде енгiзiлуде. Бул коргау шаралары кибершабуылдарды жэне деректердiц агып кетуш айтарлыктай киындатады, бiрак каушаздш мэселесi элi де eзектi, себебi хакерлер ез эдiстерiн жетiлдiрiп отырады. Мысалы, кванттык шифрлау сиякты жаца технологияларды пайдалану деректердi коргауда жаца мYмкiндiктер ашады, бiрак бул эдю элi зерттеу жэне дамыту сатысында тур.
^упиялылык жэне деректердi бакылау мэселелерi
Желiлiк технологиялардыц ец даулы аспектiлерiнiц бiрi — пайдаланушылардыц деректершщ купиялылыгы. Аналитика жэне машина окыту технологияларыныц дамуы аркасында интернет-компаниялар пайдаланушылар туралы Yлкен кeлемде деректер жинай алады: олардыц калауына, мiнез-кулкына, орналаскан жерiне жэне тшт эмоцияларына катысты мэлiметтер. Бул пайдаланушылардыц толык профильдерш куруга мYмкiндiк бередi, оларды максатты жарнама мен баска да коммерциялык максаттар Yшiн пайдалануга болады.
Деректердi реттеу жэне коргау. Пайдаланушылардыц купиялылыгы туралы алацдаушылыктыц артуына жауап ретшде жаца зацдар кабылданды, мысалы, Еуропадагы Жалпы деректердi коргау регламентi (GDPR), ол компаниялардан деректердi жинау мен eцдеудiц ашыктыгын талап етедi. Алайда, осы эрекеттерге карамастан, кeптеген iрi корпорациялар пайдаланушылардыц толык келiсiмiн алмай-ак жеке деректердi жинауды жалгастыруда. Мысалы, Facebook компаниясы бiрнеше рет жеке деректердщ агып кетуi мен купиялылыкты бузу мэселелерi бойынша сынга ушыраган болатын.
Желiлiк технологиялардыц экологиялык мэселелерi
Технологиялар, сeзсiз, кeп пайда экелед^ бiрак олардыц дамуы коршаган ортага да эсер етедi. Деректер ^лемшщ eсуi жэне дата-орталыктардыц инфракурылымыныц кYPделенуiмен бiрге энергия кажеттiлiгi де артуда. 2020 жылы элемдш акпараттык-коммуникациялык сектор 6y^ планетаныц энергиясыныц 4%-ын тутынды, жэне бул кeрсеткiш элi де e^ келедi. Айкын болып турганы, осы технологияларды энергияны Yнемдейтiн ету мэселесш шешу кажет.
Энергетикалык тиiмдiлiк жэне «жасыл» технологиялар. Соцгы жылдары экологиялык шешiмдерге кeбiрек назар аударылуда. Мысалы, ^теген компаниялар кYн жэне жел электр
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
станцияларындай жацартылатын энергия кездерш пайдаланатын «жасыл» дата-орталыктарын салуды бастады. Google жэне Microsoft сияк;ты компаниялар ездершщ KeMipTeri i3rn азайтып, KeMipTeri бейтарап болуга умтылатынын мэлiмдeдi.
Жeлiлiк технологиялардыц болашагы: мYмкiндiктep мен кауiптep
Жeлiлiк технологиялардыц болашагы еткенше Караганда кем емес кызыкты болуы мYмкiн. 5G технологиясыныц дамуы дepeктepдi ж1беру жылдамдыгын жэне кiдipтулepдi азайтады, бул автономды кeлiктep мен акылды калалар сиякты технологиялар Yшiн жаца мYмкiндiктep ашады. Сонымен катар, жасанды интеллект пен машина окыту технологияларын пайдалану жeлiлiк жYЙeлepдiц жумысын оцтайландыруга, олардыц тиiмдiлiri мен каушаздшн арттыруга мYмкiндiк бepeдi.
Дегенмен, болашак тэуeкeлдepсiз болмайды. Жасанды интеллект колданудыц этикалык жэне жауапкepшiлiк мэсeлeлepi, сондай-ак оныц жумыс орындары мен когамдык курылымдарга эсepi барган сайын кeбipeк назар аударуды жэне пiкipталастаpды тудырады. Технологияларга тэуeлдiлiктiц артуы да жYЙeлepдiц ipi акаулары немесе кибершабуылдар болган жагдайда кауiптepдi тугызады.
Жeлiлiк технологиялар сезаз пpоrpeстiц козгаушы кYшi болып табылады, бiздiц элeмiмiздi тYбereйлi езгертш, тацгажайып мYмкiндiктepдi ашып отыр. Олар бизнест революциялайды, гылыми зepттeулepдi жеделдетед^ денсаулык сактау мен бiлiм беру салаларын жeтiлдipeдi, кYндeлiктi eмipiмiздi ыцгайлы эpi байланысты eтiп жасайды. Алайда, осы жетпспктерге карамастан, технологиялардыц дамуымен бipre оларды реттеу, коргау жэне жауапкершшк мэсeлeлepiнe де назар аудару кажеттшш анык болуда.
Бiз желшк технологиялардыц peлi айкын аныкталган дэуipдe турмыз. Заттар интepнeтi, жасанды интеллект, 5G, блокчейн, бултты есептеулер — осы технологиялар бiздiц элеммен езара эpeкeттeсуiмiздiц непздерш тYбereйлi езгертуде. Бipак дэл осы кезде ете мацызды нэрсе — кез келген инновациялар, каншалыкты тартымды болса да, этикалык жэне элеуметпк аспeктiлepдi ескере отырып жYзere асуы кажет.
Деректер каушаздш мен купиялылыгы мэсeлeлepi жeлiлiк технологиялардагы болашак жeтiстiктep Yшiн нeriз болуы тшс. ^sipri кeздeri кауiптep, мысалы, кибершабуылдар, жеке акпараттыц жойылуы, деректермен манипуляциялар компаниялар мен Yкiмeттepдeн киберкорганыс жэне пайдаланушылардыц кукыктарын коргау саласында Yлкeн кYш-жirep талап eтeдi. Технологиялык алпауыттар, мысалы, Google, Facebook, Microsoft, жеке дepeктepдi жинау жэне пайдалану мэселелершде катац бакылауда болуы тшс, ал пайдаланушылар бул мэселелер туралы кeбipeк бiлуi жэне тepiс пайдалану каупшен коргалган болуы кажет.
Сондай-ак, технологиялардыц экологиялык эсерш ескеру мацызды. Деректер орталыктары мен жeлiлiк инфракурылымдардыц кеп мелшерде энергияны тутынатыны анык, жэне егер оларды энергия Yнeмдeйтiн ету шаралары кабылданбаса, технологиялардыц дамуы коршаган ортага тepiс эсер eтуi мYмкiн. Бизнес пен Yкiмeттepдiц мшдет — «жасыл» технологияларга кешу процесш жеделдету, бул цифрлык экожYЙeнiц турактылыгын камтамасыз eтiп, кeмipкышкыл газын шыгару дeцreйiн темендетуге кeмeктeсeдi.
Технологияларды енпзудщ элeумeттiк салдары туралы да умытпауымыз керек. Мысалы, жасанды интеллект пен автоматизацияны эpтYpлi салаларга eнriзу ецбек нарыгында айтарлыктай eзrepiстepre экeлуi мYмкiн. Мунда тек технологияларды эзipлeу гана емес, сонымен бipгe элeумeттiк мэселелерге де назар аудару кажет — адамдарга осы езгерютерге бeйiмдeлуre кемектесу, олардыц бшктшгш арттыру жэне жумыс орындарыныц жогалуын барынша азайту.
Жeлiлiк технологиялардыц болашагы осы мэсeлeлepдi калай шeшeтiнiмiзre байланысты. Технологиялык прогресс этикалык кагидалармен, адам кукыктарын курметтеумен жэне элeумeттiк эдшдшпен бipre жYPуi керек. Бiз бYгiнri тацда жасаган тацдауымыз epтeцri ^нп цифрлык болашактыц каншалыкты кауiпсiз, туракты жэне эдiл болатынын аныктайды.
Осы себепт бiз жeлiлiк технологияларды тек практикалык мiндeттepдi шешу Yшiн гана емес, eмip сапасын жаксартуга, адамдардыц кукыктары мен epкiндiriн курметтеуге, сондай-ак
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
бiздiц планетамызга камкорлык жасауга багытталган технологияларды куруга умтылуымыз керек. Бул жолда тек гылыми жэне техникалык сараптама гана емес, осы салада жумыс ютейтш эркайсымыздыц жауапкершiлiгiмiз де мацызды.
Тек бiрлесiп жумыс iстей отырып, бiз барлык адамдар Yшiн каушаз, тиiмдi жэне эдiл цифрлык болашакты кура аламыз. Прогресс тек инновациялармен гана емес, сол инновацияларды когамга дурыс енпзе бiлу аркылы жасалады, барлык катысушылардыц кажеттiлiктерi мен мYДделерiн ескере отырып.
ЭДЕБИЕТТЕР
1. ^айрбекова, Н. SDN желiлерiндегi акпараттык каушаздш //ИНТЕРНАУКА Учредители: Общество с ограниченной ответственностью" Интернаука".- 2022. -С.36-38.
2. Рахметулаева, С.Б., Данышпан М.М. Желшк жэне желшк емес технологиялар //^азЭУ хабаршысы. - 2011. - Т. 2. - С. 71.
3. Киселев С. В., Киселев И. Л. Желшк технологиялардыц непздерь - 2016.- С.63.
4. СYлейменова Ж. Т. Желшк коммуникативт1к мэдениет кибербуллингтщ алдын-алудыц алгышарты ретшде. - 2023.- С.119-123.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
