CC BY
2ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА BULLETIN OF OSH STATE UNIVERSITY
ISSN: 1694-7452 e-ISSN: 1694-8610
№3/2024, 20-33
МЕДИЦИНА
УДК: 614.2
DOI: 10.52754/16948610 2024 3 3
ЖАШТАРДЫН ТУУРА ТАМАКТАНУУГА ЖАНА СЕРГЕК ЖАШООГО БОЛГОН
МАМИЛЕСИ
ОТНОШЕНИЕ СОВРЕМЕННОЙ МОЛОДЕЖИ К ПРАВИЛЬНОМУ ПИТАНИЮ И
ЗДОРОВОМУ ОБРАЗУ ЖИЗНИ
MODERN YOUTH'S ATTITUDE TOWARD PROPER NUTRITION AND A HEALTHY
LIFESTYLE
Мамаев Туголбай Мамаевич
Мамаев Туголбай Мамаевич Mamaev Tugolbay Mamaevich
м.и.д., профессор, Ош мамлекеттик университети
д.м.н., профессор, Ошский государственный университет Doctor of Medical Sciences, Professor, Osh State University [email protected]
_ORCID: 0000-0002-8982_
Муйдинов Фазлиддин Фаезидинович
Муйдинов Фазлиддин Фаезидинович Muidinov Fazliddin Faezidinovich
м.и.к., доцент, Ош мамлекеттик университети
к.м.н., доцент, Ошский государственный университет PhD, Associate Professor, Osh State University
Гайназарова Рахима Гайназаровна
Гайназарова Рахима Гайназаровна Gaynazarova Rakhima Gaynazarovna
окутуучу, Ош мамлекеттик университети
преподаватель, Ошский государственный университет Lecturer, Osh State University
rgainazarova@,oshsu.kg_
Туташева Айнур Токтомаматовна Туташева Айнур Токтомаматовна Tutasheva Ainur Toktomamatovna
улук окутуучу, Ош мамлекеттик университети
старший преподаватель, Ошский государственный университет Senior Lecturer, Osh State University [email protected]
Мамаев Нурдеелет ТYгeлбаевич
Мамаев Нурдеелет ТYгeлбаевич Mamaev Nurdoolot Tugolbaivich
окутуучу, Ош мамлекеттик университети
преподаватель, Ошский государственный университет Lecturer, Osh State University
Аринбаев Бекболот Сапарбекович Аринбаев Бекболот Сапарбекович Arinbaev Bekbolot Saparbekovich
улук окутуучу, Ош мамлекеттик университети
старший преподаватель, Ошский государственный университет Senior Lecturer, Osh State University [email protected]
ЖАШТАРДЫН ТУУРА ТАМАКТАНУУГА ЖАНА СЕРГЕК ЖАШООГО БОЛГОН
МАМИЛЕСИ
Аннотация
Бул макалада сергек жашоо образынын эц маанилYY аспектиси катары жаштардын туура тамактанууга болгон мамилеси каралган. Жаштардын саламаттыгын сактоо — коомдун эц маанилуу милдеттеринин бири болгондуктан, алардын арасында сергек жашоо образын калыптандыруу максатында ден-соолукту чындоо, аны пропагандалоо жана мотивациялоо зарыл. Анткени, туура тамактануу организмдин жашоо активдYYЛYГYHYн негизги булагы. Бул жаштардын эмгекке жeндeмдYYЛYГYн аныктаган жана инсандын гармониялуу eнYГYШYн камсыз кылган эц маанилYY муктаждыктардын бири. Туура жана тец салмактуу тамактануу менен бирге, жаштар eздeрYHYн эмоционалдык жана физикалык саламаттыгын сактап кала алышат.Теманын актуалдуулугу- жаштар арасында туура эмес тамактануудан келип чыккан кeйгeйлeрдYн арбындыгы жана алардын туура тамактанууга кайдыгер мамилеси. Азыркы кYндe кeпчYЛYк жаштар eз рационунда мeмe-жемиштерди, жашылчаларды эт,балык жана ушул сыяктуу тамак-аштын тYрлeрYн жетиштYY колдонушпайт. Тескерисинче, кeп калориялуу, эркин канттарга жана туз/натрийге бай тамактарды кeбYрeeк жешет (башкача айтканда-фастфуддарды тандашат). Макалада жаштардын сергек жашоо образын калыптандырууга болгон мамилеси талданып, социологиялык изилдeeлeрдYн маалыматтары келтирилген.
Ачкыч свздвр: жаштар, туура тамактануу, сергек жашоо, жугуштуу жана жугуштуу эмес ооруулар, негизги тамак-аш компоненттери.
ОТНОШЕНИЕ СОВРЕМЕННОЙ МОЛОДЕЖИ К ПРАВИЛЬНОМУ ПИТАНИЮ И ЗДОРОВОМУ ОБРАЗУ ЖИЗНИ
Аннотация
В данной статье рассматривается отношение молодежи к питанию как важнейшему аспекту здорового образа жизни. Сохранение здоровья молодежи является одной из важнейших задач общества. Необходимо формировать, укреплять и мотивировать здоровый образ жизни среди современной молодежи. Ведь правильное питание -главный источник жизнедеятельности организма. Это важнейшая потребность, определяющая
трудоспособность человека и обеспечивающая гармоничное развитие личности. Соблюдая здоровую и сбалансированную диету, молодые люди могут поддерживать эмоциональное и физическое здоровье. Актуальность темы заключается в обилии проблем, вызванных неправильным питанием среди молодежи и ее безразличием к правильному питанию. Молодые люди теперь едят больше продуктов с высоким содержанием калорий, жиров, свободных сахаров и соли натрия, но при этом не потребляют достаточного количества фруктов, овощей и других видов продуктов питания, таких как мясо и рыба. В статье анализируется отношение молодежи к формированию здорового образа жизни, приводятся данные социологических исследований.
MODERN YOUTH'S ATTITUDE TOWARD PROPER NUTRITION AND A HEALTHY LIFESTYLE
Abstract
This article delves into the perspectives of today's youth regarding nutrition, a pivotal element of a wellness-oriented lifestyle. Ensuring the health and well-being of the younger generation stands as a crucial societal objective. There's an imperative need to cultivate, reinforce, and inspire a commitment to wellness among today's youth. Given that adequate nutrition is a fundamental pillar supporting the body's essential functions, it significantly influences an individual's productivity and fosters their holistic growth. By adopting a nutritious and balanced diet, young individuals can safeguard their mental and physical health. The urgency of addressing this issue is underscored by the rising concerns related to suboptimal dietary habits prevalent among the youth, coupled with a general apathy towards embracing a healthier dietary regime. Currently, there's a noticeable trend among young people to favor foods rich in calories, fats, added sugars, and sodium, while neglecting the intake of vital nutrients found in fruits, vegetables, and protein sources like meat and fish. This paper presents an analysis of young individuals' attitudes towards establishing a health-conscious lifestyle, supplemented by insights from sociological studies.
Ключевые слова: современная молодежь, правильное питание, здоровый образ жизни, инфекционные и неинфекционные заболевания, основные компоненты пищи.
Keywords: modern youth, proper nutrition, healthy lifestyle, communicable and non-communicable diseases.
Киришуу
Коом кандай тYЗYЛYЛYштe болбосун, анда жашап жаткан атуулдардын сергектиги, саламаттыгы ошол коомдун байлыгы болуп эсептелет. Эткеел мезгилдин шартында коомдук экономикалык абалдын турукташа албай жатышы, экологиялык кырдаалдын кескин eзгeрYШY, жаратылыштын тескери тийгизген таасирлери калктын, анын ичинен жаштардын социалдык - маданий турмуш децгээлин кыйла тeмeндeтYп, ар кандай оорулардын таркалышына себепкер болууда (А.Э. Камбарова, 2020, с.79., О.С. Кобякова и др.,2020. С. 403).
Баарына маалым болгондой, сергек жана жигердYY жашоо YЧYн бYГYнкY кYндYн эц негизги талабы - туура тамактануу жана сергек жашоо образын кармануу. Теманын актуалдуулугу жаштар YЧYн eзгeчe маанилYY, анткени туура тамактануу жана сергек жашоо образын кармануу менен бирге e3 саламаттыгын сактоого, жашоо сапатын жакшыртууга, жаштар арасындагы оорулардын санын азайтууга болот ( Т.М. Мамаев и др.2022. с.25., А.Т. Мамаева и др. 2024, 103, Н.В. Полунина и др. 2019., с.139).
Туура тамактанууда керек болгон бардык витаминдер жана микроэлементтер менен организмди камсыз кылуучу экологиялык жактан таза (биологиялык) тамак-аш азыктарын колдонуу зарыл. Кадимки тамак азыктары менен туура, рационалдуу тамактанууда колдонула турган азыктарды салыштыруу мYмкYн эмес. Анткени, кадимки тамак азыктардан организмге керектYY витаминдерди жана минералдык заттарды жетишээрлик eлчeмдe ала албайбыз. Ошондуктан, жаштарга учурдагы социалдык-экономикалык шартта тамактануу гигиенасынын жетишпегендиктери жана баалуулугу жeнYндeгY маалыматтарды билYYCY ашыкча болбойт, тескерисинче ага муктаж. Бул маселенин чечилишине ата-энелер, коомчулук жана мамлекет eзгeчe ад^л буруусу зарыл. (А.А. Антонова и др., 2021. С.80, А.Е. Сабиот и др.,2022, с.76; Тажибаева ж.б., 2024).
Азыркы учурда мамалекет тарабынан саламаттыкты сактоого жана чыцдоого, калктын жашоо сапатын жакшыртууга багытталган бир канча артыкчылыктуу программалар ишке ашырылууда. Буга мисал: «2019-2023- жылдарга Кыргыз Республикасындагы азык-тYЛYк коопсуздугу жана тамактануу программасы», Кыргыз Республикасынын eкмeтYHYHYн 20192030 жылдарга калктын саламаттыгын сактоо жана саламаттыкты сактоо системасын eнYктYPYY жeнYндe "Дени сак адам - eнYккeн eлкe" деген программаларын атап eтсe болот.
БYткYЛ дYЙнeлYк саламаттыкты сактоо уюмунун маалыматы боюнча, адамдын саламаттыгынын абалы - 55% анын жашоо образына жана жашоо адатына, 20% генетикалык факторлорго, 20% айлана чeйрeнYн абалына жана 10% саламаттыкты сактоо кызматына кeз каранды. Ошондуктан кeптeгeн ооруулардын eнYГYШYнe олуттуу факторлор катары туура эмес тамактанууну жана сергек жашоонун приниптерин колдонбоону айтсак болот (Д.Д. Корпикова и др.2021., с.148, Н.В. Полинина и др. 2019. С.139). Медицина кызматкерлери жаштардын саламаттыгынын кeрсeткYЧYHYн тeмeндee тенденциясынын туруктуулугу байкалганын айтып келишет. Акыркы он жылдыктагы байкоолордун натыйжасы кeрсeткeндeй, дени сак жаштардын санынын кескин азайышы жана тескерисинче eнeкeт оорууларга чалдыккандардын санынын кeбeЙYШYHYн, айрым ооруулардын жашарышынын бирден бир себеби деп, туура эмес тамактанууну, зыяндуу адаттарга YЙрeнYYHY, жашаган айлана-чeйронYн булгануусун айтууга болот. Изилдeeлeр кeрсeткeндeй, бардык уулуу
(токсикалык) заттардын 70 пайызы тамак аш аркылуу, 20 пайызы булганган абадан жана 10 пайызы суудан келери тастыкталууда (J. Berro, и др.2021. с.39, M.Mistura, др. 2019. с. 65).
Жаштардын тамактануу сапатынын тeмeндeшYHYн дагы бир себептери болуп, калктын киреше децгээлинин тeмeндYГY, азык-тYЛYк рыногунда сапатсыз продукциялардын олуттуу келемде болуусу, убакытты туура эмес пайдалануу саналат. Жаш муун кeбYнчe туура эмес тамактануунун кесепеттери жeнYндe ойлонушпайт. Алардын рационунда эт, балык, CYт азыктары, жашылча-жемиштер аз колдонулуп, колбаса, макарон жана нан азыктарына кeбYрeeк басым жасала тургандыгы аныкталган (А.А. Антонова и др., 2021. С.80, А.Е. Сабиот и др.,2022, с.76, Д.Д. Корпикова и др.2021., с.148, А.А. Михайлова и др. 2021. С.229).
Жогоруда аталган кeйгeйлeрдY негиз кылып, биз Ош шаарында жашап, окуган жаштарыбыздын туура тамактанууга, сергек жашоого жана eзYHYн саламаттыгына канчалык децгээлде кызыкдар экендигин жана кам кeрeрYн аныктоо максатында социологиялык изилдee жYргYЗYYHY чечтик.
Изилдввнун максаты: жаштардын туура тамактанууга жана сергек жашоого болгон мамилесине гигиеналык баа берYY жана сунуштарды иштеп чыгуу.
Изилдввнун милдеттери:
• жаштардын туура тамактанууга болгон мамилесин аныктоо;
• жаштардын сергек жашоого жана e3 саламаттыгына болгон мамилесине гигиеналык баа берYY.
Материалдар жана изилдее ыкмалары. Бул эмгектеги негизги изилдeeдe социологиялык-анкеталык сурамжылоо ыкмасы колдонулунган. Бул ыкма маалыматтарды иштеп чыгуу жана талдоо YЧYн эц ьщгайлуу, ошол эле учурда маалыматты чогултуу убактысын бир кыйла кыскартууга мYмкYндYк берет. ИзилдeeнYн материалдары болуп жаштардын туура тамактанууга болгон мамилеси, сергек жашоого жана e3 саламаттыгына болгон мамилесине боюнча жYГYЗYлгeн социалдык изилдeeнYHYн жыйынтыгы болуп саналат.
Студенттерди социалдык изилдee максатында атайын сурамжылоо анкетасы иштеп чыгылган. Анкета негизинен 42ден ашык суроолорду камтыган, алардин ичинен туура тамактануу боюнча - 15, сергек жашоого мамиле - 14, e3 саламаттыгына баа берYY -8 жана паспорттук маалымат -5 суроо. Социологиялык изилдeeгe Ош мамлекеттик университетинин медицина факультетинин «Стоматология», «Медицина-алдын алуу иши», «Дарылоо иши»» адистигинде окуган 350 студент катышкан. Анкеталык изилдee студенттердин e3 каалосу менен жYргYЗYлДY жана чогултулган маалыматтардын купуялык сырларынын сакталышына кепилдик берилген.
Изилдеенун жыйынтыктары жана талкуулолор
Изилдeeдe жаштардын мисалында азыркы жашоодо туура тамактанууга, сергек жашоого болгон мамилесин билYYгe аракет кылдык. ИзилдeeнYн жардамы менен азыркы жаштардын жашоо образына, туура жана туура эмес тамактануусуна таасир этYYЧY факторлорду аныктоого болот. Ошол себептен улам, бул социологиялык изилдee бYГYнкY кYндe eзгeчe актуалдуу. Респонденттерге жоопту тандоодо толук эркиндик берилген. Бул
кырдаалда зарыл деп эсептеген пикирлерин eздeрY кошумчалай айтышты. Сурамжылоого катышкан 350 студенттердин ичинен 167 (47,6%) эркек жана 183 (52,3%) кыз балдар.
1-таблицада респонденттердин жаш курамы жана YЙ-бYлeлYк абалы жeнYндeгY маалыматтар кeрсeтYлгeн.
1-таблица. Респонденттердин жаш курамы жана Yй-бYлвлYк абалы
Респонденттердин жаш курамы Yй-бYлвлYK абалы
Жашы KвpcвткYЧY (%) Жарандык статусу KвpcвткYЧY (%)
17-18 7,9 Никеде тургандар 11,08
19-20 57,9 Ажырашкандар 1,4
21-23 18,4
24-25 5,3 Бойдок(никеде
26 ж жана андан улуулар 10,5 турбагандар) 86,8
1-таблицада кeрсeтYЛгeндeй, негизинен изилдeeгe 17 ден 25 жашка чейинкилер жана андан жогорку жаштагылар катышкан. Алардын ичинен 17-18 жаштагылар - 7,9%; 19-20 жаштагылар - 57,9%; 21-23 жаштагылар - 18,4%; 24-25 жаштагылар - 5,3%; 26 жана андан улуу жаштагылар - 10,5%ды тYзeт. Студенттердин YЙ-бYлeлYк абалын талдаганда: бардык респонденттердин 11,8%ы никеге тургандар (YЙ-бYлeлYY), 1,4%ы ажырашкандар, ал эми 86,8%ы бойдоктор (никеге турбагандар).
Жаштардын сергек жашоого болгон муктаждыгы жана алардын саламаттыкты сактоо боюнча маалыматтуулугун билуу зарылчылыкты туудурат. Ошондуктан, студенттердин арасында бул маселер боюнча сурамжылоо жYргYЗYлгeн.
Адамдын саламаттыгы аны курчап турган чeйрeдeн, жашоо образынан адз каранды. Сергек жашоо образын кармануу ар кандай курактагы ден соолуктун кепилдиги болуп саналат. ИзилдeeнYн жыйынтыгы кeрсeткeндeй, респонденттердин кeпчYЛYГY - 82,4%ы сергек жашоо образын алып жYPYYHY зарыл деп эсептешет, ал эми 9,2% бул зарыл эмес деп жооп беришкен, 8,4%ы так жооп айталышпады. Ал эми респонденттердин 75 пайызынан кeбY сергек жашоо образын болжол менен 50% дан 90-100 %га чейин карманышат, 20%ы 30-40%га алып жYPYYгe аракет кылышат, ал эми 6,1% дээрлик сергек жашоо образына кайдыгер мамиле жасашат.
«Сергек жашоо YЧYн эмне керек?» деген суроого респонденттердин 38,7% тиешелYY билиминин жоктугун айтышса, 32,4% бул YЧYнатайын каражаттардын жана тиешелYY жабдуулардын болушу керек деп эсептешет.
Сергек жашоонун мацызы жана тYШYHYктeрY боюнча студенттердин маалыматын билYY максатында тeмeндeгYдeй суроо коюлган: "Адамдын сергек жашоосунун компоненттерине эмнелер кирет?". Сурамжылоонун негизинде тeмeндeгYдeй жооптор алынган:
- туура тамактануу - 34.2 %;
- спорт менен алектенYY - 26,3%;
- eздYк гигиенаны сактоо - 28,6%;
- сергек жашоонун принциптерин колдонуу- 27,8 %;
- зыяндуу енекеттерден арылуу - 13,9%;
- оорунун жоктугу - 13,8 %;
- оц эмоцияны кармоо - 5,6%;
- саламатта болуу - 5,6 5%.
Изилдее керсеткендей, студенттердин кeпчYЛYГY сергек жашоонун негизин туура тамактануу, спорт менен алектенYY, eздYк гигиенаны сактоо, сергек жашоонун принциптерин колдонуу, зыяндуу енекеттеден арылуу, оорунун жоктугу деп эсептешет.
Жогорку окуу жайда окуган учурда студенттердин саламаттыгына ар кандай тескери факторлор таасир этиши мYмкYн. Ушуга байланыштуу студенттерге "Ден соолуктун абалына кандай тескери факторлор таасир этиши мYмкYн?" деген суроо коюлган. Сурамжылоого катышкан студенттердин 25,6% зыяндуу енекеттер дешсе, 18,6% -материалдык жактан жетишпегендикти, 12,5% -экологиянын бузулушун, 9,4% -эмгек жана эс алуу режиминин сакталбаганын, 7,6% - физикалык аз кыймылдуулукту, 7,3% - тамак аштын сапатсыздыгын, 7,2% бYГYнкY кYндeгY экономиканын абалын, 6,8% -жашоо-турмуштун шартын жана башкаларды байланыштырышкан.
Бирок, адамдын саламаттыгынын 50-55% жашоо образы жана тамактануу адатына кез каранды экендигин студенттердин кeпчYЛYГY биле бербестиги аныкталды.
Кийинки маселе студенттердин ден соолугуна байланыштуу суроолор болду. "03YЦYЗДYH саламаттыгыцыздын чыц болушуна эмнелер зарыл деп эсептейсиз?"(бир канча вариант жооптор кeрсeтYЛгeн) деген суроого студентерден темендегудей жооптор алынган. Сурамжылоого катышкан кeпчYЛYк студенттер саламаттыкты сактоодо жана чыцдоодо зыяндуу енекеттерден баш тартуу (88%), сергек жашоо боюнча маалыматтарды билYY (82,0%), спорт жана дене - тарбия менен алектен^ (71,0%), медицина кызматынын жогорку денгээлде болушу (76,0%), экологиянын жакшырышы (47,0%), финансылык колдоо кeрсeтYY (39,0%) деп жооп айтышкан. Керсете кетчY нерсе, кeпчYЛYк студент-медиктер (76%) саламаттыкты жакшыртуу YЧYн медицина кызматынын жакшыруусу зарыл деп белгилешкен. Бирок, илимий жана практика жактан далилденгендей адамдын ден соолугу саламаттыкты сактоо кызматына болгону 8-10% гана кез каранды болот.
Изилдее керсеткендей студенттердин Yчтeн бири гана сергек жашоо мYнeзYн сакташат. Ошондуктан, сергек жашоонун принциптерин сактабаганга эмнелер себеп жана кандай тоскоолдуктар болушун билYY максатында студенттерге "Сергек жашоого эмнелер тоскоол болууда?"(бир канча вариант жооптор) деген суроо коюлган.
Изилдее керсеткендей, 53,8% студенттер убакыттын аздыгын жана окуу жYктeмдeрYHYн кешугун айтышкан, 42,3% суралгандар жалкоолукка шылташкан, 40,0% -каалабагандыкты, 18,9% - жашоо шартынын начардыгын, 8,8%- студенттик коллективде психологиялык климаттын таасирин жана 6,5%- студенттер окуудан сырткары иштешкендиктерин байланыштырышкан.
Азыркы учурда адамдын саламаттыгына тескери таасир берYY факторлорун орчундуулары болуп, жаштар арасындагы негативтYY жYPYм-тYрумдар, зыяндуу енекеттер
(адаттар) - алар тамеки тартуу, насвай колдонуу, спирттик ичимдиктерди жана банги заттарды пайдалануу болуп эсептелет. Ушуга байланыштуу, студенттердин тамекиге, насвайга, спирттик ичимдиктерге жана банги заттарга болгон мамилеси изилденилди. Сурамжылоо керсеткендей, кeпчYЛYк студенттер спирт ичимдирин колдонууга (86,3%), тамеки чегYYгe (84,0%) каршы мамиледе экенин айтышкан. Бирок, кээ бир студенттердин арасында зыяндуу енекеттерге берилгендиктери бар экендиги байкалган. Сурамжылоого катышкан студенттердин арасынан 13,5% - спирт ичимдигин, 13,3% тамеки тарткандыгын жана 23,5% насвай колдонгондугун кeрсeтYп кетишкен.
Коомдун маанилYY кeйгeйлeрYHYн дагы бири болуп калктын арасындагы бангичилик (наркомания) жана банги заттарды колдонуу болуп саналат. Изилдееге катышкан студенттердин арасында банги затты колдонгондор жокко эсе. Бирок, суралган студенттердин 14,6%ы банги зат колдонгон адамдарды билээрин белгилешкен, 90,0% суралган студенттер бангичилике (наркоманияга) каршы экендигин, бул нерсе КИЖВ оруусун (ВИЧ инфекция), В жана С вирустук гепатитеринин таркалышынын коркунучтуу фактору болушун айтышкан.
Изилдеелер керсеткеней, насвай колдонуу биринчи кезекте стоматологиялык саламаттыкка тескери таасирин тийгизгени тастыкталган. Насвай колдонгон адамдардын арасында кариес-пародонтологиялык индекси 1,3 эсе кеп экендиги аныкталган. Насвай -адамдын ооз кeвдeЙYHYн былжыр кабыктарын жабырлантып, eздYк гигиенаны сактабаган учурда, кариес жана пародонта орууларынын кeбeЙYШYнe негиз тYЗYY мYмкYндYГY аныкталган.
Сурамжылоого катышкан студентердин кeпчYЛYГY (62,7%) окуп жаткан окуу жайда саламаттыкты сактоого жана сергек жашоону калыптандырууга толук шарт тYЗYЛгeндYГYн кeрсeтYшкон. Бул жерде айта турган нерсе, студентердин кез карашы боюнча, окуу жайда уюштурулуп, eткeрYЛYп жаткан кeнYMYш (традициалык) дене-тарбиялык жана спорттук иш-чаралардын болуп туруусу эсептелет. Ошондуктан, университеттин жетекчилиги тарабынан студенттердин арасында сергек жашоону калыптандырууга кошумча атайын багыттуу иш-чараларды иштеп чыгуусу талап кылынат.
Турак жай маселеси да жаштардын тамактануу жана жашоо образына, саламаттыгынын калыптанышына олуттуу таасирин тийгизет. Респонденттердин 59,5 пайызы eлкeнYн башка аймактарынан жана коцшу елкелерден келгендер, алардын 47,3 пайызы батирди ижарага алып жашагандар, 12,2 пайызы жатаканада жашагандар. ЖергиликтYY жаштардын 32,8% шаарда тeрeлYп, ата-энелери менен чогуу жашашат, 7,6%ынын жеке YЙY бар (3-CYрeт).
50,00% 45,00% 40,00% 35,00% 30,00% 25,00% 20,00% 15,00% 10,00% 5,00% 0,00%
47,30%
12,20% ■
Батирди ижарага Жатакана алгандар
32,80%
7,60%
Ата -энеси менен Оз уйу бар тургандар
3 CYрeт. Жашоо шарты ( % менен).
"Сиз ез саламаттыгынызга кандай баа бересиз?" деген суроого. респонденттердин кeпчYЛYгу -55%- "жакшы" деген баага, 43% респондент "канааттандырарлык" жана 2% студент ден соолугун канааттандырарлык эмес деп баалашкан. ^^рет).
2%
43%
55%
Жакшы
■ Канааттандырарлык
■ Канааттандырарлык эмес
4- CYрeт. Ден соолук абалына баа берYY.
Алынган изилдeeлeрдYн натыйжалары башка окумуштуулардын изилдeeлeрY менен айкалыш келишYYдe, жана алар маалымдагандай, кeпчYЛYк жаштар eздeрYHYн саламаттыгына "жакшы" деген баа беришкен (А.Э. Камбарова, 2020, О.С. Кобякова и др.,2020.).
Бирок, бул тыянак студенттер тарабынан eздeрYHYн саламаттыгына берген субъективтYY баа болуп эсептелет. Сурамжылоо убагында 50,0%га жакын студенттер eздeрYндe ичеги-карын оорусунун белгилери бар экендигин кeрсeтYШYп, бул оорунун негизги себепбери катары тамактануунун режими бузулгандыгын белгилешкен. Студентердин кeрсeтмeсY боюнча кездешкен оорулардын бирден бир себеби болуп окуу жYктeмдeрYHYн кeптYГY (61,5%), жашоо шарттардын начарлыгы (27,3%), туура эмес иреээтсиз тамактануусу (11,2%) болуп эсептелет. Саламаттыктын начарлашын сурамжылоого катышкан студенттердин 20,0% тукум куучулук, ал эми 10,0% - зыяндуу адаттар, 5,0% - тамак-аштын туура эместиги, 15,0% студенттер экологиянын бузулушу менен байланыштырат.
Азыркы учурда тамак аш менен камсыздоо глобалдык кeйгeйлeрдYн бири болуп эсептелет. Адамдардын сергек жашоосунун бирден бир негизи болуп рационалдуу жана ар TYPДУУ тамактануу. Студенттерге мYнeздYY болгон тамак аштар - тез татымдар, фасфуттар, газдалган ичимдик суулар, туура эмес тамактануу кеп оорулардын пайда булуусуна алып келген коркунучтуу факторлор болуп саналат.
Туура, рационалдуу тамактануу студенттердин саламаттыгын, алардын ишке жeндeмдYYЛYГYн, физикалык жактан eнYгуусYн жана eсYШYн камсыз кылат. БYткYл ДYЙнeлYк
саламаттыкты сактоо уюмунун (2004) кeрсeтYYCY боюнча туура эмес тамактанунун кесепетинен кеп паталогиялык абал келип чыгуусу белгиленген.
ОшМУда окутуучуларды жана студенттерди тейлее YЧYн окуу корпустарында жана жатаканаларында жайгашкан 1517 м2 жакын аянты бар 15 тамактануу жайлары бар. Медицина факультетинин студенттери негизинен кампуста (45,2%) жана "Бизнес жана менеджмент" факультетиндеги ашканада (35,6%), ошондой эле жакын жайгашкан тамак-аш жайларынан (15,2%) тамактанышат. Ал эми кээ бир студенттер (4,0%) тамакты eздeрY менен кошо алып келишет.
Студентерге берилген эн биринчи эле суроо болуп "Университетке келгенден кийин тамактанууцуздун сапаты жана мYнeзY eзгeрYЛдYбY" деген суроо коюлган. Суралган студентердин жарымынан кeбY (58,6%) "тамактануунун начарлашын" айтышкан, ал эми 24,6% суралгандар тескеринче "тамактануунун жакшырганын" кeрсeтYшкeн. Сурамжылоого катышкан 16,8% студент бул суроого жооп берген эмес.
Катышуучулардан: «Туура тамактануу жана сергек жашоо образын кандай тYШYнeсYЗ?» деп сураганда - туура тамактанууну (34,2%), eздYк гигиенаны (28,6%), сергек жашоо образын (27,8%) сактоону, физикалык активдYYЛYктY (26,3%) биринчи орунга коюшарын аныктадык. Ошол эле учурда зыяндуу адаттардан алыс болууну (13,9%), эмгек жана эс алуу тартибин (14,2%), оорунун жоктугун ж.б.у.с. атап eтYштY.
Респонденттердин туура тамактанууга болгон кез карашын тактоо, туура эмес тамактануу менен байланышкан оорулардын бар экендигин аныктоо максатында: "Сиз кYHYнe канча жолу тамактанасыз?" деген суроону киргизип, ага темен^дей жооп ала алдык: ^щне "3-4 жолу» - 67 респондент (32,0%), "2 жолу" - 109 респондент (52,0%); жана «бир жолу» - 34 (16%) тамактанышат. Белгилей кетчY нерсе, туура эмес тамактангандардан тез-тез баш ооруну, уйкунун бузулушун, тырмактардын жана чачтардын морттугун, безеткилерди, ке^л буруу жана аткаруу кeйгeйлeрYH¥н байкалгандыгын белгилешкен (5-CYрeт А,Б).
А. Б.
16% ^ 12,20% Ь 32%
3-4 жолу 19,10%
2 жолу
1 раз ■ туура тамактануу
52%
68,70%
■ фастфудсуз жана чипсысыз тамактануу
■ ар кандай тамак
5- CYрeт. Тамактануунун саны (кYHYнв) жана «Туура тамактануу» тYШYHYгY
Ал эми "Сиз эрте менен тамактанасызбы?" деген суроого: респонденттердин 56,5% -«Эрте менен тамакка табитим жок» же «Андан кере уктап алгым келет» ж.б.у.с. жоопторду айтышкан.
КeпчYЛYк убакыттын жетишсиздигинен, убакытты туура эмес пайдаланганынан, каражаттын жана билимдин жетишсиздигинен тамактануусун канаатдандыралык эмес деп эсептешет. Бул кeрYHYш жаштарыбыздын учурдагы жашоо-тиричиликтин жацы темпине, башкача айтканда азыркы кырдаалга ьщгайлашуу керек экени жeнYндe ойлонууга тYрткY берет.
«Туура тамактануу» тYШYHYГY эмнени камтыйт?, - деген суроого: «фастфудсуз жана чипсысыз тамактануу» - 19,1%ы; «Организмдин жеке eзгeчeлYктeрYн эске алуу менен туура жана тец салмактуу тамактануу» - 68,7%ы; «Рахаттануу менен жеген ар кандай тамак» -12,2%ы жооп беришти (5-CYрeт). Жаш организм YЧYн CYт жана CYт азыктарынын менюда эц маанилYY экени тYШYHYктYY. Ошол себептен CYт жана CYт азыктарын колдонуусу тууралуу суроо узатканда, респонденттердин 5,6 пайызы гана CYт жана CYт азыктарынын ( CYт, быштак, сыр, айран) мезгил-мезгили менен керектээри аныкталган. Сурамжылоого катышкандардан тамактануу жана анын оорулар менен байланышын сураганда: алардын рационунда кант (80,8%), нан (96,5%) жана макарон азыктарынын (57%) басымдуулук кылышын белгилей кетишти. Ооруулардын ичинен кeбYнчe суук тиЙYY (37%) жана салмак кeйгeйлeрYн (20%) тамактануу менен байланыштырышкан. Пайда болгон ооруулардан азыраак болсо да ашказан, ичеги-карын жолдорунун (5%) жана таяныч-кыймыл аппаратынын (4%) оорууларын жана алардын тамактануу менен байланышын айтышты.
Андан соц респонденттердин финансылык каражатынын, айлык кирешесинин канча пайызы тамак-ашка жумшалаарын сурадык. Жооптун 4 варианты алынган: «40 %дан аз» «40%дан 60% га чейин», «60%дан 80%га чейин» жана «80%дан ашык». Жооптордун басымдуулугу «40% - 60% ортосунда» туура келет - 61% студент. Алардын 9% кирешесинин 40% азын гана тамак-ашка жумшай турганын кeрсeтYшкeн, ал эми 18,5% суралгандар -"60%дан 80%га чейин", калган 12% кирешесинин 80%дан ашыгын тамак-ашка жумшашат (6-CYрeт). Ошондой эле ата-энелеринен каржылык колдоо алар, албасын сураганда тeмeнкYдeй жооп алдык; дайыма алуучулар -67,1%, мезгил-мезгили менен - 23,3%, албоочулар - 6,1% жана таптакыр албоочулар 3,3% (6-CYрeт А.Б).
А. Б.
Студенттер кирешесинин канча пайызын тамак-ашка жумшашат
9%
12%
18%
40% жана 60%
аралыгында 60% жана
аралыгында 80%дан коп
6-CYрeт. Сурамжылоонун натыйжалары
Ата-энелер тарабынан материалдык колдоо алуу
дайыма алуучулар
мезгил-
мезгили менен албоочулар
албоочулар ; 6%
таптакыр албоочулар
мезгил-мезгили менен; 23%
таптакыр албоочулар; 3%
дайыма алуучулар ; 67%
Физикалык кыймыл аракет жана физикалык активтYYЛYк адамдын саламаттыгына жана сергек жашоого оц таасир берYYЧY факторлордун бирине кирет. Бирок, азыркы заманда, калктын арасында, анын ичинде студент жаштардын арасында физикалык аз кыймылдоо (гиподинамия) адатка айланууда.
Физиологиялык кeз караш менен алганда, организмдин нормалдуу иштеши YЧYн бир жумада балдар 8-12 саат, кыздар 6-10 саат кыймыл аракеттерде болушу зарыл.
Биздин социологиялык изилдеелер тастыктагандай, студенттердин бош убактысында физикалык кeнYГYYлeр менен машыккандар: кYн сайын -10,8%, жумасына 2-3 жолу -28,3%, бир жолудан кеп эмес -30,8%, ал эми 30,1% студенттер такыр кeнYГYY жасабагандыктарын билдирген.
Респонденттерге тeмeнкY сурамжылоо суроолоруна жооп берYY сунушталды: сиз спорт менен машыгасызбы?; бош убактьщызды кантип eткeрeсYЗ?; сиз сыртта/шаардын сыртында убакыт еткер^^з келеби?; канчалык тез-тез эс алууга/каникулда кызыктуу жактарга барууга/досторуцуз менен эс алууга чыгасыз?; ден соолугуцузга канчалык кеп ке^л бурасыз?. Алынган жооптордун негизинде: гиперактивдYY (жумасына бир нече жолу жаратылышка эс алганы чыккан, негизинен дем алыш кYндeрY, шаардын сыртына жана башка оюн-зоокторго баргандар) жана пассивдYY (тышкы ызы-чуу же, тескерисинче, активдYY оюн-зооктордон eздeрYн обочолоого аракет кылгандар) жаштар бирдей санды, болжол менен 1520% тYзe тургандыгын аныктадык. Эц кеп сандагы, тагыраак айтканда, жаштардын болжол менен 40% активдYY деп атоого болот. Ал эми, болжол менен 30%, eздeрYHYн ке^л ачуулары боюнча орточо мамиледе. Алар кандайдыр бир иш-чараларды ишке ашырууда активдYY кадамдарды жасашпаганы айкындалды. Спорт менен алектенишпейт, анда-санда гана саламаттыгына байланыштуу дарыгерлерге кайрылышат.
Эгерде жалпы жаштардын активдYYЛYГYнe баа бере турган болсок: бYГYнкY кYндe YЙдe отурууну каалабагандар аз эмес деп ишенимдYY айта алабыз. Муну абдан жакшы кeрсeткYч деп айтсак да болот. Бул физикалык да, моралдык да жактан алып караганда, бугунку жашоодо кYчeп жаткан экологиялык терс фактордун шартында абдан маанилYY.
Корутунду
1. Сурамжылоодо студенттердин кeпчYЛYГY ( 82,4%) сергек жашоо образын жYргYЗYY зарыл деп эсептешет, ал эми 9,2% бул зарыл эмес деп жооп беришсе, 8,4%ы так жооп айталышпаганы аныкталды. Негизинен студенттер сергек жашоосунун негизин туура тамактануу, спорт менен алектенYY, eздYк гигиенаны сактоо, сергек жашоонун принциптерин колдонуу, заяндуу енекеттеден кутулуу, оорунун жоктугу деп эсептешет.
2 Студенттердин ою боюнча ден соолукту сактоодо жана аны чыц болушуна зыяндуу енекеттерден баш тартуу (88%), сергек жашоо боюнча маалыматтарды билYY (82,0%), спорт жана физкультура менен алектенYY (71,0%), медицина кызматынын жогорку денгелде болушу (76,0%), экологиянын жакшырышы (47,0%), финансылык колдоо кeрсeтYY (39,0%) белгилешкен.
3. Сурамжылоо керсеткендей, кeпчYЛYк студенттер спирт ичимдирин колдонууга (86,3%), сигерет чегYYгe (84,0%) тескери мамиледе экенин айтышкан. Бирок, кээ бир студенттердин арасында зыяндуу енекеттер бар экендиги байкалган. Сурамжылоого катышкан студенттердин арасынан 13,5% - спирт ичимдигин, 13,3% тамеки тарткандыгын жана 23,5% насвай колдонгондугун кeрсeтYшкeн.
4. Студенттердин тамак-ашы туура тамактануунун талаптарына жооп бербегендиги аныкталды, белоктуу тамак-аш азыктарынын жетишсиздиги аныкталган: эт, балык, CYт азыктары, жумуртка аз колдонулуп, ашыкча жецил сицYYЧY углеводдор басымдуулук кылат,
туура тамактануу менен байланышкан ооруулардын енекет typyhö eTYn KeTYY коркунучу туулат.
5. Респонденттердин кeпчYЛYГY (55,0%) eздeрYHYн ден соолугун - "жакшы" деген баага, 43% респондент "канааттандырарлык" жана 2% студент ден соолугун канааттандырарлык эмес деп баалашкан. Жаштар арасында сергек жашоо образы жана туура тамактануу жeнYндe билимдерди кецири жайылтуу зарылчылыгы негизделген;
Сунуштар
1. КYHYнe 3-4 маал тамактанууну адатка киргизYY
2. КYHYмдYк рационду негизги тамак-аш компоненттери менен камсыздоо (белокторго, майларга, углеводдорго, витаминдерге жана минералдарга бай)
3. Рационуцузга жашылчаларды, мeмeлeрдY, эт жана CYт азыктарын кeбYрeeк кошуцуз
4. Чыгымдарыцызды эсепке алууну жана бюджетицизди пландаштырууда рационалдуу мамиле жасоону YЙрeнYЦYЗ
5. Жаштар арасында туура тамактанууну жана сергек жашоо образын пропагандалоону кYчeтYY.
Колдонулган адабияттар
1. Антонова, А.А., Яманова Г.А.,. Бурлакова И.С (2021) Особенности питания студентов медицинского вуза// Международный научно-исследовательский журнал, № 4-2 (106). сс. 78-81. DOI: https://doi.Org/10.23670/IRJ.2021.106.4.039
2. Сабит А.Е. , Ибраева С.С. , Сатыбалдиева Н.М. , Мурзанова Д.А. , Жумашов С.Н. (2022). Физиологические особенности питания студентов медицинского ВУЗА в современных условиях // Вестник фундаментальной и клинической медицины. № 6, сс. 74-78. https://bsmi.uz/ru/articles/fiziologicheskie-osobennosti-pitaniya-studentov-mediczinskogo-vuza-v-sovremennyh-usloviyah
3. Камбаров, А.Э. (2020) Формирование здорового образа жизни у учащейся молодежи -основа благополучия в обществе // European science. №3 (52), сс. 78-80. https://cyberleninka.ru/article/n/formirovanie-zdorovogo-obraza-zhizni-u-uchascheysya-molodezhi-osnova-blagopoluchiya-v-obschestve-1/viewer
4. Кобякова, О.С.,. Деев И.А, Куликов Е.С., Файзулина Н.М. (2020). Сравнительный анализ частоты факторов риска хронических неинфекционных заболеваний и качества жизни у студентов -первокурсников высших и средних специальных учебных заведений.Т. 26, № 4. 400-409. https://www.mediasphera.ru/issues/profilakticheskaya-meditsina/2020/4/1230549482020041061
5. Кирпикова, Д.Д., Лескова М.А. (2021). Особенности и характер питания студентов-медиков, обучающихся на территории российской федерации, в зависимости от курса обучения. Смоленский медицинский альманах, №1, сс.147-149. https://cyberleninka.ru/article/n/osobennosti-i-harakter-pitaniya-studentov-medikov-obuchayuschihsya-na-territorii-rossiyskoy-federatsii-v-zavisimosti-ot-kursa/viewer
6. Мамаев Т.М., Аринбаев Б.С., Ибраим у. М., Шарипов Ж.М., Мамаев Н.Т. (2022). Состояние заболеваемости и уровень информированности студентов по вопросам
сохранения здоровья и профилактики заболеваний . Вестник ОшГУ. №4, сс.20-28. DOI: 10.52754/16947452_2022_4_20. EDN: PQYBYV.
7. Мамаева А.Т., Ешиев А.М., Молдалиев Ж.Т.(2024) Насвай и его влияние на полости рта. Вестник ОшГУ. № 2, сс..97-105. https://doi.org/10.52754/16948610 2024 2 10
8. Михайлова, А.А., Гилмуллин И.Р., Мустафина Э.Э., Савельев В.Н.(2021) Исследование здоровья городских и сельских студентов высших учебных заведений города Ижевска. Modern Science, № 10-1, сс. 226-230. https://www.elibrary.ru/item.asp?id=46701814
9. Полунина, Н.В., B.C. Полунин В.С., Буслаева Г.Н. (2019) Здоровый образ жизни -важнейший фактор, определяющий здоровье индивидуума и общества в целом. Современные проблемы здравоохранения и медицинской статистики. - № 5. сс.136-137. https://cyberleninka.ru/article/n/zdorovyy-obraz-zhizni-vazhneyshiy-faktor-opredelyayuschiy-zdorovie-individu
10. Тажибаева Ф.Р., Имаров А., Калышева А.А., Маматова С.М. (2024). Роль энергетических напитков в жизни студентов медицинского факультета 3-курса Ошского государственного университета: вред или польза. Вестник Ошского государственного университета. Медицина, №1(3). сс. 93-101. DOI: 10.52754/16948831_2024_1(3)_12. EDN: LPOETC.
11. Berro, J. Akel M., Hallit S.(2021). Obeid Relationships between inappropriate eating habits and problematic alcohol use, cigarette and waterpipe dependence among male adolescents in Lebanon. BMC Public Health. Vol. 21. pp. 37-47. https://bmcpublichealth.biomedcentral.com/articles/10.1186/s12889-021-10184-2
12. Mistura, M. Fetterly N, Rhodes R.E., Tomlin D.(2019) Nay Examining the efficacy of a 'feasible' nudge intervention to increase the purchase of vegetables by first year university students (17-19 years of age) in British Columbia: A pilot study / Nutrients. - Vol. 11. Pp. 6375. nhttps://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31382395/
