CC BY
2ПЕДАГОГИКА
УДК 37.796
Б01: 10.52754/16947452_2022_4_131
СТУДЕНТТЕРДИН ИШКЕ ЖЭНДЭМДУУЛУГУНЭ ЖАНА АКЫЛ -
эс ишмЕРдуулугуие физикалык кеиугуулердуи
ТААСИРИ
Аблабекова ЖанылчаКожоналиевна, п.и.к., доцент
jablabekova 20@ mail.ru Окен уулу Шумкарбек, аспирант [email protected] Ош мамлекеттик университети, Ош, Кыргызстан
Аннотация. Макалада физикалык квнYгYYлврдYн студенттердин ишке жвндвмдYYЛYгYн жогорулатууга жана натыйжада алардын акыл-эс активдYYЛYгYнв тийгизген таасири талкууланат. Дене тарбия жана спорт иш-чаралары твмвн^двй сапаттарды внYктYрвт: максатка жетYYдвгY вжврлуккв, чыдамкайлыкка, башкача айтканда пайда болгон тоскоолдуктарга жана кыйынчылыктарга карабастан, вз убагында алыскы максатка жетYYHY каалоону, кайраттуулук деп тYШYнв турган вЗYн-вЗY кармай билYYHY, пайда болгон коркуу сезимине карабастан, ишти аягына чыгаруу жвндвмY, тыйуу (тыйноо) импульсивдYY, ойлонбой эмоционалдык реакцияларды басуу жвндвмYHYн (концентрация) кийлигишYYCYнв карабастан, аткарылып жаткан ишке квЦYЛYн топтоодо негизги мааниге ээ. Жогорку окуу жайларындагы дене тарбия сабагы жаштардын физикалык жактан дене тYЗYЛYШYн чыцдоо проблемасын толук чече албайт.
Ачкыч свздвр: дене тарбия, дене тарбия квнYгYYлврY, окуучулар, эмгекке жвндвмдYYЛYк, акыл-эс ишмердYYЛYгY.
ВЛИЯНИЕ ФИЗИЧЕСКИХ УПРАЖНЕНИЙ НА СПОСОБНОСТИ И УМСТВЕННУЮ АКТИВНОСТЬ СТУДЕНТОВ
Аблабекова Жанылча Кожоналиевна, к.п.н., доцент
jablabekova 20@ mail.ru Окен уулу Шумкарбек, аспирант [email protected] Ошский государственный университет,
Ош, Кыргызстан
Аннотация. В статье рассматривается влияние физических упражнений на повышение работоспособности студентов, а как результат - и на их умственную активность. Физическая активность и спорт развивают следующие качества: настойчивость в достижении цели, выносливость, т.е. Стремление к достижению долгосрочной цели вопреки препятствиям и трудностям, самоконтроль, под которым можно понимать смелость, способность выполнить задание вопреки страху, способность подавлять импульсивные, необдуманные, эмоциональные реакции (концентрация). Важно сосредоточиться на выполняемой работе, несмотря на
вмешательство. Физическое воспитание в высшей школе не решает полностью проблему физической подготовленности молодежи.
Ключевые слова: физическое воспитание, физкультурные упражнения, студенты, трудоспособность, умственная деятельность.
THE EFFECT OF PHYSICAL EXERCISES ON THE ABILITIES AND MENTAL ACTIVITY OF STUDENTS
Ablabekova Zhanylcha Kozhonalievna, candidate of pedagogical sciences, associate professor
jablabekova 20@ mail.ru.
Оken uulu Shumkarbek, postgraduate student [email protected] Osh State University, Osh, Kyrgyzstan
Abstract. The article deals with the influence of physical exercises on increasing the working capacity of students, and as a result, on their mental activity. Physical activity and sports develop the following qualities: perseverance in achieving the goal, endurance, i.e.The desire to achieve a long-term goal in spite of obstacles and difficulties, self-control, which can be understood as courage, the ability to complete a task in spite of fear, the ability to suppress impulsive, thoughtless, emotional reactions ( concentration)It is important to focus on the work being done despite the interference. Physical education in higher education does not completely solve the problem of youth physical fitness.
Key words: physical education, physical exercises, students, ability to work, mental activity.
Киришуу- Дене тарбия сабагы бакалаврда окуган адистин кесиптик ишмердYYЛYГYндe олуттуу роль ойноп, алардын иши адатта кецул буруу, KepYY, интенсивдYY интеллектуалдык жана психикалык активдYYЛYк кыймылы менен байланышкан. Дене тарбия нерв системасынын жана бугкул организмдин чарчоосун кетирет, иш-аракетти жогорулатат, ден соолукту чьщдайт. Эреже катары, бакалаврда окуган адис YЧYн дене тарбия сабактары активдуу эс алуу тYPYндe етет жана студенттин эмоционалдык абалына таасирин тийгизет. Дене тарбия жана спорт иш-чаралары темен^дей сапаттарды eнYктYрeт: максатка жетYYдeгY eжeрлYккe, чыдамкайлыкка, кайраттуулука, e3Y^e3Y кармай билYYгe андан сырткары пайда болгон коркуу сезимине карабастан максатка жетYY, эмоционалдык реакцияларды басуу жeндeмYнe (концентрация) карабастан аткарылып жаткан ишке кeцYЛYн топтоо негизги маниге ээ. ЭрктYY сапаттарга жетYY YЧYн адам баласына маанилYY болгон учурда чечим кабыл алуу мезгили минималдуу болушу YЧYн мYнeздeлгeн чечкиндYYЛYк жана жоопкерчиликти eзYнe алуу менен аныкталуучу демилге кабыл алынат [1]. Маалым болгондой, студенттердин окуу ишмердYYЛYГY жумасына 36 саат академиялык окууну тYзeт. Алар дене тарбия сабагын кошпогондо гигиеналык нормаларга жана
талаптарга дайыма эле жооп бербеген аудиторияларда жана лабораторияларда еткерулет.
Изилдеенун материалы жана методу. Академиялык окуунун милдеттуу уландысы болуп изилденYYЧY материалды консолидациялоо, курстук иштерге жана дипломдук долбоорлорго даярдануу максатында адабияттар менен ез алдынча иштее болуп саналат, мунун баары кыймылсыз жашоо образын керсетYп турат, алардын кыймыл режими негизинен физикалык тарбиянын шарты менен аныкталат [2]. Жыйынтыгында, ден соолугунун абалы канааттандырарлык эмес, ашыкча салмактуу, тез-тез ооруга чалдыккан, дене TYЗYЛYШYHYH жана таяныч-кыймыл аппаратынын бузулушу, керуу кемчиликтери жана нерв-психиатриялык оорулары бар студенттердин саны жогорку пайызды тYзе баштайт. Бул жашоо активдYYЛYгYHYн езгерYШYHYн шарттарында пайда болот: физикалык активдYYЛYк кескин темендейт, 30 мYнетке чейин кYHYне студенттер таза абага барууга жетишет, уйкусу жана тамактануусу жарым-жартылай бузулат.
Бул факторлордун бардыгы студенттердин комплексту^ таасири терс эмоциялардын, езYне ишенбеечYЛYктYн, ашыкча толкундануунун, коркуунун ж.б. пайда болушуна алып келет. Ошентип, студенттерге педагогикалык байкоо жYргYЗYYде алардын 40% экзамен алдында кYчтYY эмоционалдык чьщалууга дуушар болгондугу аныкталган, 60% мурунку TYHY жакшы уктаган эмес [3].
Экзамендерди тапшыруу мезгилинде ез алдынча окуунун орточо узактыгы суткасына 8-9 саат болгондо, окуу мезгилине салыштырмалуу акыл эмгегинин интенсивдYYЛYГY 85-100%ке жогорулайт. Студенттердин экзамен учурундагы байкоолору керсеткендей, алардын жYректYн кагуусу мYнетYне 80-83 кагыштан 90-92 кагышка чейин тынымсыз жогорулайт. Экзамен боло турган кYHY эмоционалдык маанай, дененин бардык кYчтерYн мобилизациялоо ушунчалык чоц болгондуктан, экзамен етYп жаткан аудиторияга киргенге чейин жYректYн согушу мYнетYне 120-145ке чейин жогорулаган. Ошентип, физикалык даярдуулуктун децгээли организмдин эмоционалдык интенсивдYу тарбиялык иштерге туруктуулугун бир кыйла даражада аныктайт. Жогорку окуу жайларындагы дене тарбия сабагы жаштардын физикалык жактан чыцдоо проблемасын толук чече албайт. Студенттер YчYн биз физикалык активдYYЛYктYн оптималдуу децгээлин сунуштайбыз: кYHYне 3-5 км басуу, же ар кандай дене тарбия же спорттук иш-чараларды кYHYне 1,5-2,0 саатка чейин аткаруу керек. Физикалык кенYгуYлердYн дозасы алардын интенсивдYулYГYне, узактыгына, татаалдыгына, кайталануу санына, кыймылдын темпине жана ылдамдыгына жараша жYргYЗYлет [6].
Оптимaлдyy тaндaлгaн физикэлык кeнYГYY режими, физикэлык кeнYГYYлeр психикэлык процесстерге, интенсивдYY интеллектуэлдык aктивдYYЛYккe психикэлык кэршылыктын кaлыптaныmынa од тэясирин тийгизет. Ар кэндэй физикэлык aктивдYYЛYк оргaнизмдеги зэт элмэшуу процесстеринин кYчeшYнe элып келет. Оптимэлдуу тэндэлып элынтан кYчтeр, психикэлык жэнэ физикэлык кeрсeткYчтeрдY жогорулэтэт. Ошол эле учурдэ интеллектуэлдык жэнэ физикэлык иm-aрaкеттердин кeлeмYн жэнэ интенсивдYYЛYГYн олуттуу eсYmY эдэмдын тез чэрчоосун, эмгектин нэтыйжэлуулугунун тeмeндemYнe элып келет [4].
Натыйжа жана талкулоо. Keптeгeн изилдeeчYлeр физикэлык aктивдYYЛYк менен экыл-эс жeндeмYHYн ортосундэгы бaйлaныmтын эр кэндэй эспектилерин изилдeeнYн YCTYндe иштеп жэтышэт. Ошол эле учурдэ физикэлык aктивдYYЛYктYн оптимэлдуу дедгээли aныктaлa элек, эндэ эдэмдын интеллектуэлдык aктивдYYЛYГY жогрку дедгээлди кeрсeтYЛгeн.
Кыргызстэндын медицинэ илимдер вкадемиясынын илимий борборундэгы бэлдэрдын жэнэ eспYPYмдeрдYн гигиетасы жэнэ ден соолугун коргоо илим-изилдee институтунун мaaлымaттaрынa кэрэгэндэ, кийинки ж^1лдэрдэ ден соолугу нэчэр студенттердин сэны беm эсеге кeбeйгeн. ЭсYп келе жэткэн муундун ден соолугунун мындэй кескин нaчaрлamынa бэлдэрдын дене тэрбиясынын кэлыптэнгэн системэсынын жеткиликтYY эместиги жэнэ денгээлинин тeмeн 6олушу себеп болгон, эндэ психикэлык жэнэ физикэлык eнYГYYHYн бирдиктYY принциби жок [7].
Бул позициянын негизги эныктоочу гиподитамиясы болуп сэнэлэт. Кыймылдэткыч aктивдYYЛYктYн тeмeндemY менен зэт элмэшуунун жэнэ булчуд рецепторлорунэн мээге тYmкeн мээлымэттын тeмeндemY бэйкэлэт, бул мээнин регулятивдик функциясынын 6узулушунэ элып келет жэнэ бэрдык оргэндэрдын иmине тээсирин тийгизет. Ошентип, тэяныч-кыймыл эппэрэтын eнYктYPYY, дене 6узулушун элдын элуу, дем элуу жэнэ жYрeк-кaн тэмыр системэлэрынын функциясын стимулдэштыруу эркылуу гата eсYп жэткэн организмдин нормэлдуу eсYmYнe жэнэ eнYГYШYнe шэрт тYЗYYгe болот.
Студент жэштэрдын физикэлык дэярдыгынын мээниси, коомдун eнYГYYCYHYн ушул этэбындэ эффективдYY жумушчу кYЧYн тэлэп кылгэндыктэн улэм бэргэн сэйын эктуэлдуу болуп бэрэтэт. Мындэн тышкэры, дене тэрбия жэнэ спорт эдэмга физикэлык кемчиликсиздикти гэга сезбестен, ara eyh берип, энын рухун кэлыптэндырэт. БYГYнкY сaнaриптеmкен коом YЧYн eтe зэрыл болгон эдеп-эхлэктык сэпэттэрдын дедгээлин кeтeрeт. Дене тэрбия инсэнды кэлыптэндыруу процессинде эбегейсиз зор мээниге ээ болот. Эгерде эл ara эр тэрэптэн тээсир этсе, эдеп-эхлэктык сэпэттэрды, духту кэлыптэндырсэ жэнэ физикэлык aбaлгa тээсир
этип, жашоого жана ишке жацыча мамиле жасоону, жацы жетишкендиктерге жетYYHY жаратат. Туура жыйынтыкка келYY менен дене тарбия жана спорттун маанилYYЛYГY студенттердин жашоосундагы эц маанилYY роль экенин TYШYHYY керек. Алар дени сак жашоо образын баштоо YЧYH аны кеч боло электе тYШYHYшсе, абдан жакшы болот. Дене тарбия - адамдын физикалык жактан еркYндешYне, енYГYШYне жана билим алуусуна таасир этYYЧY максаттуу жараян. Билим берYY социалдык жол менен алынган билимдин жыйындысы катары каралат, бул коомдун белгилYY бир TYPY [8].
Спорт жана дене тарбия - дени сак жашоо мYнезY гана эмес - кадимки жана сергек жашоо, бул KYЧTYY жана таланттуу нерселерди жYзеге ашырууга кебYреек мYмкYнчYЛYктердY ачат. Акыл - эси ордунда адам ушул жолду басып етет, ошондо ал еткен жашоосу жемиштYY болуп, езYне жана айланасындагыларга кубаныч тартуулайт. Жашоонун прогрессивдYY ритми жаштардын барган сайын физикалык активдYYЛYГYн жана даярдыгын талап кылат. ЭмYр бою жаш муундардын мойнуна тYшкен бардык жYктер физикалык жогорку децгээлдеги кемелдикти талап кылат, ага дене тарбия аркылуу жетишYY чоц мYмкYндYк берет [8].
Бизге TYШYHYKTYY болгондой, азыркы изилдеелер керсетрт тургандай дене кенYГYYCY оц таасирин тийгизет мээге. Бирок теменкYлердY эстен чыгарбоо маанилYY:
- интенсивдYу кенYГYу мээге кебYреек пайда алып келбейт,
- YЗГYЛTYKCYЗ кенYГYY кецYЛ бурууну жана эс тутумду жакшыртат.
Жаш еткен сайын машыгуунун оц таасири кYчейт. Ал жашоонун сапатын жакшыртатуу менен жашоонун узактыгын кеземелдейт.
Корутунду. Аткарылган иштердин жыйынтыгын чыгарып, интенсивдYY физикалык активдYYЛYктYн психикалык ишмердYулYГYне таасири, аларды тарбиялоонун жана акыл-эс жендемдYYЛYГYн жогорулатуунун маанилYу каражаты болуп саналат. Лыжа тебYY, чуркоо, рюкзак менен кыймыл жана башка сыяктуу динамикалык кенYГYYлер мээдеги коргоочу жана адаптация процесстеринин механизмдерин жана ыкмаларын кецейтYYге кемектешет. Ден соолукту жана жалпы физикалык абалды чыцдоонун жолдору, дене тарбия жана спорт менен машыгуу студенттердин окуу жетишкендигине жакшы таасирин тийгизет деген тыянак чыгарууга болот.
Дене тарбия езYHYн тарбиялоочу жана еркYндетYYЧY функцияларын дене тарбия сабагынын максаттуу педагогикалык процессинде толугу менен ишке ашырат, бул адеп-ахлактык жана эрктYYЛYк сапаттарды калыптандырууга ебелге тYзет, социалдык адаптацияны еркYндетет, нервдик чыцалуу жана стресстин терс кесепеттерине туруштук бере алат.
Ошондуктан ар бир студент досторду дене тарбия сабактары менен eздeрYHYн келечек фундаментин сапаттуу курууга ундейбуз.
Адабияттар
1. Абаскалова Н. П. Теория и практика формирования здорового образа жизни учащихся и студентов в системе «школа — вуз»: автореф. докт. дис., Барнаул, 2017. — 112 с.
2. Агаджанян Н. А. Адаптация и резервы организма. — М.: ФК и С., 2018. — 118с.
3. Булич Е. В. Физиолого-гигиеническая характеристика влияния занятий физическим воспитанием на умственную работоспособность и психоэмоциональную устойчивость студентов. Ученые записки — СГУ, 2019,- 22с.
4. Виленский В. И. Физическая культура студента. — М: Гардарики, 2002 — 106 с.
5 Гущина С. В. Состояние здоровья учащихся в высших учебных заведениях // Проблемы здоровья человека. Развитие физической культуры и спорта в современных условиях: Материалы межрегиональной научно-практической конференции, Ставрополь: Изд-во СГУ, 2019. — 102 с.
6. Полиевский С. А., Кабачков В. А., Профессиональная направленность физического воспитания в вузах. — М: Высшая школа, 2009, — 12с.
7. Полиевский С. А. Стимуляция двигательной активности. — М.: Здоровье, 2012. — 100
с
8.Лукьяненко В.П. Физическая культура: основы знаний: Учебное пособие. - Ставрополь: Изд-во СГУ. - 2001. - 224 с.
