CC BY
0РТАХР 17.82.10 ОЭЖ 82.1
DOI:10.56032/2523-4684.2022.1.1.100
Жумакулова Мергул Канатовна1
1К,азак, улттык хореография академиясы (Нур-Султан, Казакстан)
ЖАС ЖЕТК1НШЕКТЕРД1 ПАТРИОТТЫК РУХТА ТЭРБИЕЛЕУДЕ МАХАМБЕТ ©ЛЕНДЕР1Н1Н МАНЫЗДЫЛЫРЫ
Аннотация
Макалада Махамбет Этем'юулы шы^армаларын окыта отырып, жас жеткiншектердi ершл рухта тэрбиелеу туралы жазылFан. Махамбет - шын мэшндеп халык акыны. Ол халыктын ой-арманын, мун-мYДДесiн, тлек-максатын Yздiксiз жырлады.Халыктын арман^мтне куат берiп, бар азап-каЙFысын аркалап еткен азамат ер екендiгiн YFындыру. Акын жырларынын негiзiнде ерлiкке, елдiкке, батырлыкка баулу. Елiн, жерiн сYюге, патриот болуFа шакыру.
ТYЙ¡нд¡ сездер: ерлiк, батыр, ^рескер акын, жалынды, еткiр жырлар, акын.
Жумакулова Мергул Канатовна1
1Казахская национальная академия хореографии (г. Нур-Султан, Казахстан)
ЗНАЧЕНИЕ ПОЭЗИИ МАХАМБЕТА В ПАТРИОТИЧЕСКОМ ВОСПИТАНИИ МОЛОДЁЖИ
Аннотация
Статья о роли произведений Махамбета Утемисова в обучении и воспитании молодого поколения. Махамбет -настоящий национальный поэт. В своём творчестве он воспевал мечты, печали, желания и чаяния людей. Он вселял людям веру и надежду в свои силы, и пояснял, что человек, претерпевший все невзгоды - это и есть личность. На основе его поэзии воспевается мужество, Отечество, героизм. Его творчество призывает любить страну, землю, быть патриотом.
Ключевые слова: героизм, герой, боевой поэт, зажигательные, острые песни, поэт.
Zhumakulova Mergul Kanatovna1
1Kazakh national academy of choreography (Nur-Sultan, Kazakhstan)
THE SIGNIFICANCE OF MAKHAMBET'S POEMS IN PATRIOTIC EDUCATION OF YOUNG PEOPLE
Annotation
The article describes how to educate young people in an ambitious spirit by teaching the works of Makhambet Utemisuly. Makhambet is a truly national poet. He constantly sang about the people's thoughts, dreams, interests, desires and goals. Gave energy to the people's dreams and hopes. In his poems, The Poet instills courage, patriotism, and heroism. The purpose of the event is to inform the public about the history of the Kazakh people. The main purpose of the event is to familiarize students with the history of the Kazakh people. He calls people to love our country, own land, and be a patriot.
Key words: courage, hero, fighter poet, fiery, sharp poems,
poet.
Kipicne. Кез келген халыкка бэрЫен бурын аскак рух керек. Кай заманда, кай елде болмасын сол халыктын аскар таудай асыл перзенттерi ен алдымен ез ултынын, туган халкынын енсеан кетерт, рухын аскактату жагын ойлап еткен, сол жолда курескен, ттт курбан болган. Сол себепт ата-бабамыз армандап еткен азаттыгымызга жеткен кезенде, бiздiн ен кымбат мYддемiз, асылымыз, ардактымыз -улттык рух екеын естен шыгармауымыз керек. Рухы мыкты адам гана Отанын шын сYЙетiн нагыз патриот бола алады. Ал Махамбет шыгармашылыгы - бYгiнгi отаншыл урпакты елiн, жерiн сYюге тэрбиелейтт таусылмас тагылым кезi. Баба мурасы бYгiнгi оку -тэрбие idn^ пайдалану онын ДYниетанымдык угымдарды калыптастыруда, жас урпакты патриоттык, адалдык, адамгершллк, имандылыкка тэрбиелеуде азык бола березы анык.
Зерттеу dAicTepi. Махамбет - елдк пен ерлiк идеясын урпактап - урпакка жеткiзiп кана коймай, улттык рухтын куатын, кайыспайтын кара нардай кайратын, мукалмайтын алдаспандай сеым мен жiгерiн мэнгiлiкке сезiмен де, iсiмен де ернектеп калдырып кеткен акиык Акын. Халкынын еркiндiгi мен бостандыгы Yшiн акырына дейiн ^рескен батыр, колбасы. Тэуелсiздiк жолындагы кааретт де, касиеттi
жолды eз еpкiмен тандап, осы жолда кypбан болFан ep ТyлFа. Бупнп ypпак Yшiн акыннын eмipi де - улкен eнеге мектебi бола беpмек [1, 45 б.].
Такырып бойынша эдебиеттерге шолу. «Еpлiк пен елдктщ eшпес pyxы» макаласында автоp Mаxамбет есiмi касipеттiн синонимiне, eнеpдегi касиеттщ символына айналFан аса аяyлы api аpдакты ат екендiгiн, кeзi ашык, кeкipегi ояу казактын 6íp де 6ÍPÍ 6УЛ есiмге бейтаpап каpай алмайтындыFы тypалы жазылFан.
Зерттеу нэтижесК Mаxамбет eленi -казак сeзiнiн кайталанбас кyдipетi. 3p6íp буыны мен бyнаFы, таpмаFы мен шyмаFы мунншалык тап-таза KоpFасыннан кyйылFан ап-аyыp асыл сeз казактан баска жеp бетЫдеп ешбip елдiн eлен-жыpында жок. Онын eзге тiлге онай аyдаpылматыны да сондыктан [2, 114 б.].
Mаxамбет - балалаp эдебиетiнiн eкiлi емес, бipак eлендеpiнiн бipсыпыpасы балалаp мен Yлкендеpге бipдей оpтак мypа. Еpлiктi дэpiптейтiн шыFаpмалаpды кeп оку балалаp психологиясына тэн нэpсе. Олаp мундай шыFаpмалаpды eте тез тYсiнедi, тез кабылдайды. Балалаp эpкашан патpиоттык куш-кайpат беpетiн, eздеpiн жiгеpлендipе тусетЫ шыFаpмалаpдын iшiндегi кейiпкеpлеpге Yнемi елктеп отыpады. Mазмyны кызыкты жэне окушысын патpиоттык идеяFа баулитын шыFаpмалаp жастын Yлкен, кiшiлiгiне каpамай бэpiне бipдей кызмет етедi. Mаxамбеттiн «Еpеyiл атка еp салмай», «Таpланым», «Mаxамбеттiн БаймаFамбет сyлтанFа айткан сeзi», «Еpлеpдiн id бiтеp ме?», «Кы^ыш кус» деген eлендеpi - балалаpдын ойына козFаy салатын, патpиоттык pyx беpетiн, он мен солын танытатын тэpбиелiк кYшi басым шыFаpмалаp. Сонымен катаp, балалаpдын жаттап алуына женiл, оpамы кYштi, эсеpлi сeздеp мен жанды тенеyлеp баp. ©леннiн кypылыс eлшемi ш^ын, KыскалыFы жаFынан да балалаp Ymrn утымды.
Ол «Каpа казан œpbi бала камы жолында» «Едiл Ym^ егесiп, Жайык Yшiн жандасып, К^аш Yшiн кыpылып, Тептеp Yшiн тебюкен, сeйтiп Едiлдiн бойына ел кон^^ды, жаFалай жаткан сол елге мал тал^^ды» аpмандаFан кYpескеp акын. Окь^ман
окушы онын карапайым халыктын камын ойлаган азаматтыгын:
Алтын такты хандардын, Хандыгынан не пайда, Карт пенен каарге
Туралык ici болмаса? - деген ©лен жолдарынан тани алады.«Атадан ул турса Mri, ата жолын куса ип» деген халык даналыгын кулагына куйып ©скен, жетiмдер мен жеарлерге, жалпы, жагдайы нашарлап кеткен халыкка кол ушын бермек болып куреске шыккан акын ©лендерiнiн негiзгi идеясы мына тармактарда айкын к©рiнедi: Ак жумыртка, сары уыз, Элпештеп колда ©ciрген Колына найза алмаса, Атанын жолын кумаса?! [1, 45 б.]. Махамбетщ кYЙттегенi -елдiн камы, елдщ мураты. Махамбеттiн ©лендерiнде соргалаган кан мен касык каны калганша айкаска эзiр батырлык рух бар. Ол-халыктык рух. Акын жYрегi «елiм» деп дYрciлдеп, «халкым» деп, калтырайды.
Егеап ©ткен асыл ерiм - ай! «Палуан жолбарыс cекiлдi Алысканда алып урган бiлегiм. Камалаган жаудан кайтпаган Карсы бiткен жYрегiм!.. Орма мылтык тас урып, Тауга аттанар ^н кайда? ТYлкiдейiн тYн катып, Б©рщейт жол жатып...
Жау токтатар ^н кайда? - деп ©3i жырлагандай шыбын жаннан тYHiлiп, атка конган аруакты азамат едi. Ол ©з жайынан халыкты жогары койган аптал ер едк.. Жэнгiрдiн касында сарай акыны болып жYPуге намысы жiбермей, елдiн жауы-менiн жауым-деп, егеciп ©ткен арда ул болатын. Халкын cYЙcе, Махамбеттей cYЙмек болса керек...
Махамбет тудырган «Кызгыш кус», «Мунар ^н», «Тайманнын улы Исатай» сынды ©лендертде сарабдал доска деген арда улдын куса к©нiлi мен жан азабы соншалык айкын к©рiнic тапкан. Махамбет ен алдымен халкын, Отанын cYЙген патриот акын. Онын
eленi елЫ теpеннен сYюдiн айкын Yлгiсi. Санасы оянып, ойы eсе бастаFан кYннен бастап-ак акын жалпы халык кeпшiлiгiн езiп отыpFан хан, султан, би -тepелеpге каpсы шыкты. Найзасына асыл сeз, eткip т1лЫ коса жумсады [3, 83 б.].
Х1Х Fасыpдын бipiншi жаpтысында e^ip жыpлаpымен халыкты кYpеске шакыpып Yндеген Mаxамбеттiн акындык даpыны еpекше болды. Елiне eленiмен жiгеp беpген Mаxамбеттiн басты кypалы -жалынды, e^ip жыpлаpы болатын. Осы жыpлаpы аpкылы халык санасын оятyFа тыpыскан болатын. Mаxамбеттiн кeпшiлiк жыpлаpынын басты такы^^ы -жас ypпакты, тyFан елт, туып eскен жеpiн коpFаy Yшiн «жалаулы найза колFа алып, жаpакты жауды токтатып» эpдайым халкы, елi Yшiн кездескен кедеpгiлеpдi, киыншылыкты жене бтуге Yгiттейдi. Исатай мен Mаxамбетке «еpеyiл атка еp салдыpFан да», «егеyлi найза колFа алдыpFан да», «^p^m садак астыpFан да» - «каpа казан, саpы бала камы».
«Толаpсактан саз кештipiп» жYpген ел камы, каpындас камы болатын. Mаxамбет «Едiл бойы ен тоFаЙFа ел конды^уды, жаFалай жаткан сол елге мал тал^^ды», елiне еpкiндiк эпеpyдi аpмандады. Тептеp Yшiн тебiстiк, Едт Yшiн егестiк, КиFаш Yшiн кы^ылдык, Тендiктi малFа беpмедiк, Тендiксiз малFа кeнбедiк. Ханнын кipген ак оpда, Бузуын ойлап кенестiк.
Акыннын бул eлен жолдаpынан Едiл, Жайык, КиFаш Yшiн жанын беpyге де дайын екендiгiн, елiн, жеpiн кYш жiгеpi жеткенше коpFаyFа тыpысатынын байкаyFа болады [1, 87 б.].
Mаxамбет ©темюулынын есiмi бiзге жаксы таныс. Неге? Себеб^ ол - халыктын азатты^ын кeксеген батыp, кYpескеp, ep pyxты акын. Mаxамбет калын жypтшылыкты тек кана от тiлдi, оpак ауызды сeз шебеpi pетiнде eзiне каpаткан жок, сонымен катаp eзiнiн даналы^ы мен даpындылыFынын аpкасында данкка бeлендi.
Махамбет - халык арасындагы келецаз кубылыстарды, келелi iстердi ©ленте аркау еткен ер рухты акын. Оныц шындыкты букпей жырлаган батыл акын екен бэрiмiзге белгiлi. «Жэцпрге», «Баймагамбет султанга» атты ©лецдертде халык зарын сезбен ©рнектеп устем-тап ©кiлдерiн, шенеуыктердщ «дурыс багытын» ©лецмен тYземекшi болган.
Мунар да мунар, мунар ^н, Булттан шыккан шубар кYн, Буыршын музга тайган кYн, Бура атанга ш©ккен кYн, Булыксып жYрген ерлерден
Бурынгы бакыт тайган кYн, - деген жырында да халык азабын ашына айткан. Жалпы бiр с©збен айтканда Махамбет бiрдiн емес, бYкiл ел муцын жырлаушы.
Хан мен султан, т©ре мен т©лецпттер Едiл мен Жайык арасындагы халыктардыц «оза шауып, егiн егiп эзер тауып отырган шаруаларга алым-салык к©бейтiлiп, халыктыц хал-ахуалы нашарлады. С©йтiп, ел «ереуiл атка ер салды». «Азулы елдщ ашуын» Исатай мен Махамбет баскарды. Махамбет поэязиясы - Исатай бастаган халык к©тер^анщ шежiресi. Махамбет поэязиясы - ултына уран болтан, рухы бик поэзия. Ол - ©з дэуiрiнiн, Yнi.
Махамбеттщ арка сYЙер агасындай болган жанашыр дос, акылды колбасшы, Исатай екенiн бiлемiз. Исатай - Махамбеттщ к©п ©ленiнен орын алган каhарман.
Исатай деген агам бар, Ак кiреуке жагам бар. Хан улымен кас болып, Кара улымен дос болып, Хан Yстiне барганда, Шабайык ханды дегенде, Шапкандай ханды амал бар, -Амал барда хан шаппай,
Тэцiрiм кылды - не амал бар?! - деген ©лецтде Исатайдыц, адамгершiлiгiн, азаматтыгын,
батырлыгын, кайсарлыгын ацгаруга болады. Исатайдыц каза болганда Махамбет батыр
бостандыгынан айрылгандай куй кештi. Оны ©3Í де ce3in, «К,ызгыш кус» ©ле^нде: Кусалакпен ©ttí той, MaxaM6eTTÍH к©п kyhí, - деп жырлады.
Махамбеттщ эр ©ленiнен-ак онын ©MipiH
ан^аруга болады. Камбар батыр, Ер Таргын, Асан Кайры, Сыпыра жырау, Казтуран, Жиембет, Шалкиiз сиякты ©3Í туран ©нipдiн бipтуаp тулраларынын ©лмес мурасын к©кipегiне токып ©ctí. Махамбет - ©3Í ©мip сYpген заманнын арымына жYЙpiк, кыр-сырын жетiк менгерген, k©3Í ашык, K©KÍperi ояу бiлiмдаp адам. Халыкты хандык ©кiметке карсы карулы к©теpiлiске шакырран алраш казак акыны.
Махамбеттщ бipаз ©лендеpi элегиялык сарынды болып келедi. К©теpеiлiс сэтсiз аякталып, алра койран максат та к©кке ушып, акын к©нiлi жабыркайды, ©зепн ©рт шалып, ен жакын достары окка ушады. Исатайдан айырылраннан кейЫп ©лендеpi жалрыздык сарынмен Yндеседi. «Мунар ^н», «Еменнщ тYбi - сары бал» -Mахамбеттiн iшкi жан сырын, кайрысын к©зiнен канды жас арыза отырып, муная жырларан жырлары [5].
Махамбет ©темiсулынын тарихи бейнеа - казак халкынын кYpескеpлiк касиеттщ эpi Отан мен ултты сYюдiн Yлгiсiне айналды. Батыр осы тустары патша Yкiметiнiн отарлык саясатын ©зтщ ©лендеpiмен жеткiзiп, халыктын мун-муктажын ©з жырларына аркау еттi. Акындырымен катар, батыр бабалар жолын жалраран шебер кYЙшi, сондай-ак еларалык жоралрылардан терен хабары бар мэмiлегеp болтан. Махамбет ©темюулы ©з шырармаларын тYpлi жанрларда жазып, азаттык идеясы мен мемлекетшллдк, улт бipлiгi мен елдiк мэселелерЫ теpенiнен насихаттады. 1836-1838 жылдардары Б©кей Ордасындары азаттык козралыстын басталуынын себептеpi де Махамбет ©темiсулынын халык MYДДесiн жорары койран тарихи тулра болрандырын дэлелдейдi. Махамбет ©темiсулы казак халкынын еанде халык азаттык козралысынын белдi уйымдастырушысы pетiнде калады[4].
Корытынды. Махамбет акын - улт азаттыры Y^im кYpескеp тарихи тулра pетiнде бiздiн Тэуелсiздiгiмiздiн бастау к©здеpiнiн 6ípí ретЫде
саналады. Сондай кргам кайраткерлерiмен 6ipre , езЫщ отты, жалынды елендеpi аркылы бар ©MipiH туган халкынын мунын жоктауга арнаган ардакты акын. Ол ерлкт^ еpлiктi ©3i гана жасамай, буюл поэзиясына ту еттi, оны кейiнгi урпакка елмес мура Fbin калдыpды.БYгiнгi жас урпакка Махамбеттiн акындыгын, батырлы^ын, кYЙшiлiгiн айта отырып, оларды елiн, Отанын сYюге жэне елке тарихын, тарихи - мэдени, табиги кундылыктарын айта отырып, окушынын танымдык кызыгушылыгын оятуымыз керек.
Пайдаланылган эдебиеттер Ti3iMi:
1. БеpдiFалиева Р.Ж, Жумакулова М.К. «Махамбет окулары-7» атты республикалык, Fылыми - тэжipибелiк конференциянын материалдары: - Орал: М.©темiсулы атындаFы БКМУ РБО, 2015. - 393 бет.
2. М. ©темюулы «Жыр жебе» / Махамбет ©темiсулы. -Алматы: ©лке, 2012. - 128 бет.
3. Жумалиев К. Егеулi найза. - Алматы: Арыс, 2003. - 280
бет.
4. Каипбаева А.Т. Махамбет ©темюулы - улт азатть^ы жолындаFы кYpескеp тарихи тулFа // Ш.Ш. Уэлиханов ат. Тарих жэне этнология институтынын «e-history.kz» Fылыми журналы. -№ 4(24). - 2020. - Алматы.
5. Исакаев Ж. Махамбет поэзиясындаFы ершлл рух. // Интернет ресурсы: https://massaget.kz/okushyilarga/uy_tapsyirmasyi/25004/ (КаpалFан 10.02.2022, уакыты 15:44).
References:
1. Berdigalieva R.Zh, Zhumakulova M.K. «Mahambet oqulary-7» atty respublikalyq gylymi - tazhiribelik konferencijanyn materialdary: - Oral: M.Otemisuly atyndagy BQMU RBO, 2015. - 393 bet. (In Kazakh.).
2. M. Otemisuly. Zhyr zhebe / Mahambet Otemisuly. -Almaty: Olke, 2012. - 128 bet. (In Kazakh.).
3. Zhumaliev Q. Egeuli najza. - Almaty: Arys, 2003. - 280 bet. (In Kazakh.).
4. Qaipbaeva A.T. Mahambet Otemisuly - ult azattygy zholyndagy kuresker tarihi tulga // Sh.Sh. Ualihanov at. Tarih zhane jetnologija institutynyn «e-history.kz» gylymi zhurnaly. - № 4(24). -2020. - Almaty. (In Kazakh.).
5. Isakaev Zh. Mahambet pojezijasyndagy orshil ruh. // Internet resursy: https://massaget.kz/okushyilarga/uy_tapsyirmasyi/25004/ (Qaralgan kuni 10.02.2022, uaqyty 15:44). (In Kazakh.).
