CC BY
57МАХАМБЕТ ЭТЕМ1С¥ЛЫ ЭЛЕЦДЕРШЩ КОРКЕМД1К
ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1
Диана Абдусаттар кызы Абдумуминова
Ташкент облысы Шыршык мемлекеттiк педагогика институты «Гуманитар пэндер» факультетi Казак тш жэне эдебиет багытынын, II курс студент
Гылыми жетекшга: Жандос Абдуазимович Байзаков
Махамбет Этемю^лы - кетершс ^раншысы, ^лан- байтак жерiнiц жалынды жыршысы, рухани кYштiц кайнар Ke3i ретiнде туындаган патриоттык елецдер авторы.
Кшт сездер: Аруана, диуана, кара ш^бар жылан, жорык жыры, патриоттык
сезiм.
Makhambet Utemisuly-the slogan of the uprising, ulan-baitak born as a source of spiritual power, a fiery palmer of the Earth author of patriotic poems.
Keywords: Aruana, diwana, Kara shaggy snake, song of campaign patriotic feeling.
Махамбет Этемю^лы каншама жылдар бойы дауылды даланьщ етегiнде жYрiп, елшщ амандыгын ойлап, келер KYHre деген жаркын болашак ymÏH саналы г^мыры мен жаныца жiгeр бeрeрлiк шыгармашылык eнeрiн халкына арнады. Махамбет жырлары - жорык жырлары мен ереуш толгаулары. Баска да акын-жазушылардан басты айырмашылыгы - жалындап т^рган жалынды от кызуында, аскак арманы аясында, патриоттык рухтыц ^шкыр киясында, жаркын болашак бeлeсiндe, алдагы арайлап атар ^ндерге деген бeрiк сешмщде. Ол оптимист акын болатын. Кез-келген елещн окысац да, жаныца кайрат, бойыца жiгeр, жYрeгiцe eлiц-жeрiц жайлы сэулeлi махаббат жылуы сeзiлeдi. Бшк арман койып, биiк максат жолында eмiр CYPудi, eлдiц eлeулi ер азаматы болуды Yйрeтeдi. Оныц шыгармашылык м^расында жYЗгe жуык елец-толгаулардан тирады.
НЕГ1ЗГ1 БОЛ1М
Элeцдeрiнiц ^йкасы, шумагы, тармагы, бунак пен буындары ерюн козгалыс бeрeдi. Акын eлeцдeрiн окып отырсац да, жаттап айтсац да жорык YCT^e, жол
АННОТАЦИЯ
ABSTRACT
К1Р1СПЕ
CENTRAL ASIAN ACADEMIC JOURNAL ISSN: 2181-2489
OF SCIENTIFIC RESEARCH VOLUME 2 I ISSUE 2 I 2022
Yстiнде, сапарда, колма-кол шыгарылганы кершш, эр сезшен кeтерiлiс сарыны, жорык лебiзi, ерлiк ^раны, сенiмдiлiк умт, патриоттык рухы жацгырып тирады.
Махамбет елендерш кeбi серiппелi, жылдамдык пен окуды Yйретедi. Шыгармалары тiзiмiнде байыппен, саликалы тYPде окуды CYЙетiн окырмандарга eлендерi да баршылык. Элен тармактарынын тYрлiлiгi мен ыргагынын сан кырлы болуын кажет етедi. Элен асыгыс окуды ^натпаганымен акыннын кей eлендерi шымыр шабытты, аскак Yндi, кербез де биiк патетикамен окуды калайды. Орай да борай кар жауса, Калынга боран борар ма?! . Каптай соккан боранда,
Каптама киген тонар ма?! -деген елен жолдары какаган аязда кыстын аяусыз ызгары мен адамдардын соган карамай шыдамдылыктары мен тeзiмдiлiк касиеттерiн айта отырып, сол кездегi киын жагдаятты да сипаттап отыр.
Махамбет толгаулары философияга, ^лттык мiнезге, накышка, салт-дэстYрге, даналыкка толы. Махамбет - философ, дана акын, жанашыл акын, шыншыл акы. Онын жанашылдык сарыны eлендерiнiн сыртыкы формасында гана емес, непзшен iшкi мазм^нында, мэн-магынасынба. Ол ежелден келе жаткан акындык дэстYрлердiн бiрi - термелеп айтуды да жаксы игерген таланты акын. Термелершде жанрга койылатын алгышарттары - акыл, даму, тYЙдектету, шешендiк, тапкырлык, шыншылдык басым.
Махамбет шыгармашылыгында ажарлау тэсшдерь аллитерация жэне эпитеттi Yнемi колданылган. Ажарлау- eлен мазм^ны мен эуездшк сарынын одан эрi кeркейту тэсш. Ал эпитет- заттын немесе к^былыстын бейнесiне ерекше етiп кeтермелеп eзгеше атаумен одан эрi ашып беретш айкындауыштын бiр тYрi.
Махамбет Этемю^лы eлендерi француз, испан, агылшын тагы баска кeптеген тiлдерге аударылды. 2003 жылы ЮНЕСКО шенберiнде акыннын 200 жылдык мерейтойын салтанатты тYPде атап рэсiмi болып жатады. Дэл осы той Париж каласвнда тойланып жатканда, музейге бiздiн казактарда барады. Кeргезбелердi кeзден кешiрiп жYрсе элемнiн каншама тiлдерiне аударылган eлендерi тiзбектелiп т^р деседi. Сол бiр б^рышында казакша бiр гана eленi бар екен. Ж^ртшылыкты жанына жиып, нелiктен аударылмаган с^райды, сонда: "Казак деген кандай ^лы халык едi, Махамбеттiн тура осы eлещн бiз барлык галымдар, тiл мамандары жиналып аудара алмай койдык. Мынау деген с^мдыы кой, егерде бiзде де Махамбет сиякты акынымыз болса, онда бiз элемнщ барлык тiлiне аударып элемге тарататын едiк! Не деген акын мынау деген?!". БYкiл ж^ртшлыктын тандандырган сол бiр мына гажап eленi екен- "Арканыц кызыл изенiм
97
UZBEKISTAN | www.caajsr.uz
Арканыц кызыл изеш, Басы ^рдек, тYбi арал. Кыдырып шалар аруана Аксакалы елдщ болмаса, Жастарыц болар диуана. Бiр сынаган жаманды, Екiншi кайтып сынама. Тiрiде сыйласпаган агайын, К¥м к¥йылсын кeзiце, Элгенде маган жылама..
Ол eзiнiц eнерiнiц айткыштыгы, с^рырып салмалылыгы, тапкырлыгымен ерлiктi, адамгершшкл, биiк парасатты, адалдыкты жырлады. Ол еюге жарылу, кYн Yшiн келпрсу дегендi бiлмеген, iшi-сырты туп-тутас калпы туыла салынган сирек дарын иес едi. Тецеулерi мен тiзбектеу тэспес де сондай ерекше едi. Когалы келдер, кум, сулар Кiмдерге коныс болмаган? Саздауга бiткен куба тал Юмдерге сайгак болмаган? Басына ж1бек байлаган Арулар кiмнен калмаган?
Жырларынын, жалынды эрi ызгарлы болып шыгуыныц басты катарында Жэцпр хан орналаскан едi. Оныц пасык эреке'п^ мен арам пигылдары iшiндегi алай-дYлей болып дабыл кагуы eлецдерiнде кeрiнiп-ак туратын едi. Ханнан тайсалмай, бар шындыкты аяусыз бетiне басатын едi. Оныц осындай батылдыгын кeрiп, естiген журтшылык рухани азык пен куш алатын едi. Хан емессiц каскырсыц, Кас албасты баскырсыц. Достарыц келiп табалап, Душпаныц сенi баска урсын! Хан емессщ ылацсыц, Кара шубар жылансыц. Хан емессiц аянсыц,
Айып куйрык шаянсыц!- деп iшiндегi бар ызасын ащы сeздерi аркылы , елiм, халкым дейтiн екi жYЗдi ханныц бет-бейнесiн бYкiл халык алдында жасканбай нагыз келбетiн жайып салады. Орак ауызды, eткiр тiлдi, шыншыл жYректi Махамбет каншама киын-кыстау кYндердi басынан eткерiп жYрсе де эдшдш жолынан керi шегiнген сэт болмапты. Дэл осындай туста бiрте- бiрте сагы сынып
бара жаткан жолдастарын кашанда жiгерлендiрiп отыратын Махамбеттщ мына eленi тагы бiр дэлел: Ханнын iсi катайды, Азамат ерден бак тайды. Канды кeбе киiнiп, Бiр Аллага сиынып. ¥рандап жауга тигенде, Кiм женерi талайды
Жолдастарым м^найма! - деп жырлаган жалынды кYрескер жыршымыз канды тYЙiткiлдi тYндерде де, кара б^лт каптаган кYндерде де барын салып эдiлдiк жолында, тендiк арнасын тогыстыру максатында аянбай кYрестi.
Барынша кайсар, eжет мiнездi акын кугынга да, CYргiнге де, азапты сэттерге да тап болды. Алайда, eлмей жатып берiскiсi келмеген Махамбет ащы тш мен шындыкты шырылдап, абактыда да eзiнiн жырларын, iштегi алай-дYлей болып жаткан елiне, туган туыстарына болган сагыныш азабы жолында эбден киналады. Кеше бiз зынданда жатып к^былдык? Камалаган кeп д^шпанга кор болдык. Терезеден телмiрiп, Агайын мен туганды
Бiр кeруге зар болдык,- деп акын жан сырын eлен аркылы сипаттайды. Карап отырсак кeтерiлiс жыршысы тек кана жорык жырларын гана жазып коймай, адамилыкка тэн болган касиеттер жайлы калам тебiреткенiн кeремiз.
Махамбет Этемю^лынын шыгармашылыгында ерекше ескере кетерлш жайттын бiрi ол eз eоендерiнде аскан шеберлiк пен шешендш eнерi кенiнен кeрiнiс табумен катар, накыл сeздер, термелiк сипат байкалатын толгау сарындары да кeптеп кезесетшш ангарамыз. Кыран к¥стын баласы, ¥шса келмес ^яга. Асыл ердiн баласы Жауды кeрсе шыдамай, Кeзiн салар кияга. Аз сeйлер де ^п тындар Хас асылдын баласы... Жаманнан туган жаксы бар Атасын айтса нангысыз.
ЦОРЫТЫНДЫ
Дорыта айтканда, жалынды ^рескер акын Махамбет Этемюулынын, пейзаждык лирикага жанрына жататын екi гана елещ бар екен. Акынньщ eлецдерiнде кенерген сездер мен афоризмдер кептеп кездеседг Махамбет поэзиясы- барынша отты, уытты лепке толы. Шаруалар кeтерiлiсiнiц шежiресi шерту мен нагыз адал достыктын, шыцына шыгарып, елдiц азаттыгы ушш, халыктыц тыныштыгы Yшiн жанын пида еткен, eлендерi мен ерге карай ермелете бшген нагыз кYрескер акын атагына лайыкты жан бола бшдг
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР (REFERENCES)
1. Х. СYйiншэлиев. «Казак эдебиетiнiн калыптасу кезендерЬ). «Казакстан» баспасы. Алматы-1967.
2. М. Этемю^лы. Элендер жинагы. Алматы-1958.
3. Эдебиет. 9-сыныпка арналган окулык. Ташкент - 2019. 183 бет.
