CC BY
0ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ НАУКИ PEDAGOGICAL SCIENCES
ОЭЖ 37.013.42
ЖАС0СШРШНЩ АГРЕССИВТ1 МШЕЗ-Ц¥ЛЦЫН ЭЛЕУМЕТТ1К-ПЕДАГОГИКАЛЬЩ TY3ETy
АХМЕТОВА ЭЛЬМИРА КАЛДЫБЕКОВНА
Педагогика кафедрасыньщ ага окытушысы PhD., Э.Жэшбеков атындагы Оцтуспк ^азакстан педагогикалык университет^ Шымкент, ^азакстан
ЖАС¥ЗАЦ БАЛЖАН РЫСБЕКЦЫЗЫ
1801-11 тоыныц 4 - курс студент^ Э.Жэнiбеков атындагы Оцтуспк ^азакстан педагогикалык университетi, , Шымкент, ^азакстан
ЕРГЕШОВА АЙКЕН ЕРБОСЫЩЫЗЫ
1801-11 тоыныц 4 - курс студенп, Э.Жэшбеков атындагы Оцтуспк ^азакстан педагогикалык университет^ , Шымкент, ^азакстан
Аннотация. В данной статье рассмотрены пути социально-педагогической коррекции агрессивного поведения подростка.
Клт свздер: жасвспр1мдер, агрессия, элеуметтт психологиялыц квмек.
^аз1рп когамда агрессивп мшез-кулыкты баскару жэне баланыц агрессивтiлiгiнiн кершюш бакылауды жYзеге асыру мэселесi кез келген жас кезещнде барган сайын эртYрлi мамандардыц - психологтардыц, психиатрлардыц, элеуметтанушылардыц, педагогтардын назарын аударуда. Тулганыц тулгалык курылымындагы агрессивтiлiк мшез-кулыктын эртYрлi формаларын калыптастырудыц алгышарты ретiнде кызмет етедi - конструктивтi, элеуметтiк позитивп, просоциалды немесе керiсiнше - деструктивп, деструктивтi, эрекеттерге когамга жат жэне когамга жат сипат бередi. Агрессивп мшез-кулык негiзiнен балалык жэне жасеспiрiмдiк шактагы ерте элеуметтену процесiнде калыптасады жэне дэл осы даму кезещ профилактика мен тYзету Yшiн ец колайлы болып табылады.Бул жасеспiрiмдердiц агрессивп мшез-кулкын психологиялык-педагогикалык тузету такырыбыныц езектшгш тYсiндiредi.[1]
Агрессия мшез-кулыктыц инстинктивтi механизмдершщ салдары болып табылады, ол тулганыц ажырамас жэне табиги жагы болып табылады жэне агрессивп энергияны элеуметпк колайлы нысандарга багыттау аркылы эларетуге болады. Элеуметтiк зерттеу теориясы келес идеяларды шогырландырды: агрессивтiлiк емiр бойы, атап айтканда жеке тулганы элеуметтендiру процесiнде калыптасады; эсiресе - ата-аналардыц жэне баска да улкен отбасы мушелершщ жэне курдастарыныц мшез-кулкын бакылау нэтижесiнде. Агрессивтi мшез-кулык элеуметпк жагдайларды коргау немесе бейiмдеу функциясын, ал зацсыз мшез-кулык шецбершде ыкпал ету куралын орындай алады; агрессивтшк психологиялык кубылыс ретiнде моральдык тургыдан бейтарап болып табылады, ейткенi индивидтщ элеуметтенуiне байланысты ол элеуметтiк макулданган мiнез-кулыкка да, зацсыз эрекеттерге де экелу1 мумкiн.
Латын агрессиясынан агрессия - "шабуыл" дегендi бiлдiредi. Мысалы, адам езiн-езi коргау кезiнде адамга шабуыл жасайды, кейде адамныц агрессиясы бiреудiц немесе бiр нэрсенiц кершюш тусiнбеушiлiктен туындайды.
Агрессия - деструктивп индивидуалды адамдык, биологиялык немесе элеуметпк мшез-кулыктыц бiр турi. Психологиядагы агрессия тек тiрi адамдарга да, жансыз заттарга да зиян келпруге багытталган мiнез-кулыктыц ерекше турi ретшде аныкталады. Эдетте, мундай керiнiс эртурлi психикалык немесе физикалык куйзелiстерге, ыцгайсыздыктарга реакция ретiнде кызмет етедi. Кейбiр жагдайларда агрессия белгiлi бiр максатка жету ушiн, мысалы, езiн-езi растау немесе кандай да бiр мэртебе алу ушш колданылуы мумкiн.[2]
Агрессия турлерк Oбъектiге багыттылыгы бойынша белу:
ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ НАУКИ PEDAGOGICAL SCIENCES
-Гетероагрессия - баскаларга назар аудару: юс eлтiру, зорлау, урып-согу, кокан-локкы, корлау, балагат сездер жэне т.б.
- Автоагрессия - езше назар аудару: eзiн-eзi ел^руге дейiн eзiн-eзi корлау, eзiн-eзi бузатын мшез-кулык, психосоматикалык аурулар.
Пайда болуына байланысты бeлiну:
- Реактивтi агрессия - кандай да бiр сырткы ынталандыруга (жанжал, жанжал жэне т.б.) реакцияны бiлдiредi.
- Стихиялык агрессия - ешкандай себепсiз пайда болады, эдетте кейбiр iшкi импульстардыц эсершен (жагымсыз эмоциялардыц жинакталуы, психикалык аурулардагы себепсiз агрессия).
Фокус бойынша бeлу:
- Аспаптык агрессия - нэтижеге жету куралы ретiнде жYзеге асырылады: жещске жеткен спортшы; ауру тют алып тастайтын т1с дэрiгерi; анасынан ойыншык сатып алуын катты талап ететш бала жэне т.б.
-Максатты (мотивациялык) агрессия - алдын ала жоспарланган iс-эрекет ретiнде эрекет етед^ оныц максаты объектiге зиян келтсру немесе зиян келт1ру болып табылады: окушы сыныптасына ренжш, урып-соккан; эйелш эдейi балагаттаган ер адам т.б. Осылайша, агрессия баска адамга физикалык немесе психологиялык зиян келтiру максатындагы жеке эрекеттер ретiнде карастырылады. Бул кезде агрессивтiлiк агрессияныц кeрiнiсiне бешмдшкт кeрсететiн жэне эртYрлi ауырлык дэрежесше ие болуы мYмкiн тулгалык касиет ретiнде карастырылады.[3]
^азiргi уакытта психологияда агрессия келес тар тYрлерге бeлiнедi, олардын эркайсысыныц eзiндiк ерекшелiктерi немесе сипаттамалары бар:
1. Вербальды агрессия сeйлеуде кeрiнетiн агрессивтi мшез-кулыкты камтиды. Эзшщ жагымсыз эмоциялары мэлiмдеменiц мазмуны аркылы да, интонация аркылы да бершед^ мимика мен кимылдар.
2. Душпандык агрессия - бул агрессивт мшез-кулык, оныц максаты агрессия объекпсше тiкелей зиян келтiру болып табылады.
3. Аспаптык агрессия - агрессия eзiнiц эмоциясын бiлдiру эдiсi емес, жагымды максаттарга кызмет ететiн агрессивт мшез-кулык тYрi (мысалы, стресстi жещлдету Yшiн сeмкенi уру).
4. Жанама агрессия - бул объекпге жасырын тYрде багытталган немесе агрессия объекта мойындамайтын жасырын агрессия.
5. Тшелей агрессия - агрессивтi мшез-кулык тYрi, онда максат объектiден жасырылмайды, ал ^р^а^д^ eзi касакана сипатта болады.
6. Физикалык агрессия - адамга немесе затка карсы багытталган дене ^шш колдану аркылы агрессивт мшез-кулыктыц кeрiнiсi.
Егер мотивацияланган агрессия (себебi бар) адам табигатыныц толыгымен табиги кeрiнiсi болса, онда мотивациясыз агрессия (себепаз) казiрдiц eзiнде психотерапевтпен байланысудыц мацызды себебi болып табылады.
Жасeспiрiмдердiц агрессивтi мiнез-кулкын тYзетудi уйымдастыру жэне жYзеге асыру келесi кезецдерге бeлiнедi:
1. Агрессивтi мшез-кулкы бар жасeспiрiмдердi аныктау;
2. Агрессивтi мшез-кулыктыц себептерш аныктау;
3. Жасeспiрiмдердiц агрессивтi мшез-кулкын психологиялык-педагогикалык тYзету моделiн эзiрлеу;
4. Агрессивт мшез-кулыкты тYзету багдарламаларын эзiрлеу;
5. Жасeспiрiмдердiц агрессивтi мшез-кулкын психологиялык-педагогикалык тузетуд1 эксперименталды тYPде тексеру.
Агрессивт мшез-кулыкты тYзетудiц ец тиiмдi эдiсi - сурет салу. Сурет салу эр турл1 жагдайда адамга жагдай жасайды:
1. Агрессивтшкке жэне баска да жагымсыз сезiмдерге когамга колайлы жол беру (сызбалармен, картиналармен, мYсiндермен жумыс icTey "буды" шыгарудыц жэне шиеленiстi босатудыц каушаз эдici болып табылады);
2. Емдеу Yдeрiciн жещлдету. Бейсаналык iшкi кактыгыстар мен тэжiрибeлeрдi ауызша тYзeтy барысында бiлдiргeннeн гeрi, кeбiнece кeрнeкi бейнелер аркылы бiлдiрy оцайырак. Вербалды емес карым-катынас сана цензурасынан оцай кутылады;
3. ТYciндiрy жэне диагностикалык корытындылар Yшiн материал алу. Керкем шыгарманыц туындылары салыстырмалы тYPдe узакка созылады, ал клиент олардыц бар екендшн жокка шыгара алмайды. Керкем шыгарманыц мазмуны мен cтилi ез шыгармаларын тYciндiрyгe кeмeктeceтiн клиент туралы акпарат алуга мYмкiндiк бeрeдi;
4. Клиент басуга дагдыланган ойлар мен ceзiмдeрдi пысыктау. Кейде вербалды емес куралдар ^шт ceзiмдeр мен ceнiмдeрдi бiлдiрy жэне тYciндiрy Yшiн жалгыз мYмкiн болып табылады;
5. Психолог пен клиент арасында карым-катынас орнату. Керкемдш ic-эрекетке бiрлeciп катысу эмпатия мен езара кабылдау катынастарын калыптастыруга ыкпал ете алады;
6. Iшкi бакылау ceзiмiн дамыту. Суреттер, картиналар немесе модельдеу бойынша жумыс тYCтeр мен тшшдердщ рeттeлyiн камтамасыз eтeдi;
7. Сeзiмдeр мен ceзiмдeргe назар аудару. Бейнелеу eнeрiмeн айналысу кинестетикалык жэне кернею ceзiмдeрмeн тэж1рибе жасауга жэне оларды кабылдау кабiлeтiн дамытуга бай мYмкiндiктeр жасайды;
8. Кeркeмдiк кабшеттерш дамыту жэне eзiн-eзi багалауды арттыру. Арт-терапияныц жанама eнiмi жасырын таланттарды аныктау жэне олардыц дамуы нэтижесшде пайда болатын канагаттану ceзiмi болып табылады.
Топтык жумыста сурет салуды колдану косымша нэтиже бeрeдi, киялды оятады, жанжалдарды шешуге жэне топ мYшeлeрi арасында карым-катынас орнатуга кемектеседг Энер куаныш экeлeдi, бул ез алдына мацызды, бул куаныш санасыныц тeрeцiндe туа ма, элде кецш кетеру мYмкiндiгiн ceзiнyдiц нэтижeci ме.
Сурет салудыц eкi тYрi бар: бeлceндi жэне паccивтi. Сурет салудыц паccивтi тYрi - бояу, бeлceндi тYрi - жаца сурет салу.[5]
Агрeccивтi мiнeз-кулык - бул баска адамдар мен тсршшк иeлeрiнe кайгы-каарет, зиян кeлтiрy максатын кeздeйтiн душпандык эрекеттер. Бiрак Yйлeciмдi дамыган тулганыц бeлгiлi бiр дэрежеде агрeccивтiлiгi жэне eзiн-eзi бeкiтyгe, бэсекеге кабiлeттiлiккe жэне езара эрекеттесудеп бeлceндiлiккe умтылысы болуы керек. Агрeccивтiлiктiц болмауы икeмдiлiккe, ез мYДдeлeрiн коргай алмауга, кeдeргiлeрдi жеце алмауга экeлeдi.
ЭДЕБИЕТТЕР
1. Этеген "^иын" окушыларды адамгeршiлiккe тэрбиелеу // Бастауыш мeктeбi 2007 № 3, 3-6 бет
2. Султанбекова А., Малдыбаева А. Агрессивт мшез-кулык //^азакстан мeктeбi 2005 №5-6 мамыр-маусым , 27 бет.
3. ^алыбаева Р .Мектеп психологыныц " киын " балалармен жумыс эдici.// Мектептеп психология 2007 № 1
4. ^ойжштов А. Девиантты ic-эрeкeттi балалар мэселеа. // ¥стаздар пайымы 2017
5. .Коробкина Н. Наши трудные дети // Практическая психология 2007 № 1(7) С . 35-37
